O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi, toshkent davlat yuridik instituti


Xalqaro jinoyat huquqi tamoyillari


Download 428.31 Kb.
Pdf ko'rish
bet2/6
Sana15.08.2020
Hajmi428.31 Kb.
#126464
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
xalqaro jinoyat huquqi


Xalqaro jinoyat huquqi tamoyillari 

 

Xalqaro  munosabatlar  ijtimoiy  munosabatlarning  bir  turi  bo‘lib,  xar 



xil  vositalar  bilan  tartibga  solinadi.  Davlatlararo  aloqalar  axloq,  texnik, 

diniy  kabi  ijtimoiy  normalarning  ta'sirini  o‘zida  kechirib,  ushbu 

me'yorlarning  eng  ta'sirchani  huquq  normalaridir,  chunki  ularning  ijrosi 

xalqaro huquqda nazarda tutilgan majburlov mexanizmi bilan ta'minlanadi.  

Xalqaro  huquq  har  qanday  huquq  sohasi  singari  muayyan  tizim, 

institut, tartibga solish uslublar va tamoyillarga egadir. Tamoyillar xalqaro 

huquqda  o‘zining  odatiy  huquqiy  mezon,  huquq  sohasi  doirasidagi 

normalar  uchun  rahbariy  qoida  tarzidagi  funktsiyani  bajaradi.  Xalqaro 

huquq  tamoyillarni,  o‘zbekistonlik  olim  A.X.  Saidov  ham  "ijtimoiy 

amaliyot  natijasida  vujudga  keladigan  xalqaro  huquqning  yuridik 

mustahkamlangan  asoslari  bo‘lib,  huquq  sub'ektlarining  rahbariy  qoidasi" 

tarzida  ta'riflab,  ularning  xalqaro  huquqiy  tartibotni  ta'minlashda  xalqaro 

hamjamiyat  uchun  o‘ta  muhim  ahamiyatga  ega  ekanligini  ta'kidlaydi

1



Darhaqiqat,  xalqaro  huquqning  tamoyillariga  amal  qilmaslik,  nafaqat 

muayyan huquqiy me'yorni buzish bilan baravardir, balki xalqaro huquqiy 

tartibot  negizini  tashkil  qiladigan  huquqiy  tayanchni  mensimaslik  va  shu 

orqali davlatlararo yalpi huquq tartibotga bolta urishni anglatadi. 

Davlatlar hamkorligi tamoyilini hurmat qilish xalqaro huquqdagi eng 

oliy qadriyatlaridan biridir. Davlatlarning hamkorligini samarali ta'minlash 

universal va mintaqaviy jamoa xavfsizlik tizimining o‘zagini tashkil qiladi. 

Shu  sababli,  davlatlarning  hamkorligi  qoidasi  ustuvor  ahamiyatga  ega 

bo‘lgan  xalqaro  huquqiy  me'yor  tamoyil  darajasiga  ko‘tarilgan  bo‘lib, 

xalqaro  huquqning  har  bir  institutida  rahbariy  qoida  sifatidagi  mohiyatni 

kasb etadi. 

Olimlar  tomonidan  xalqaro  huquq  tamoyillarining,  shu  jumladan 

davlatlarning hamkorligi printsipining oliy yuridik kuchga ega ekanligidan 

tashqari,  barcha  uchun  majburiyligi,  orqaga  qaytish  kuchiga  ega 

ekanligini,  xalqaro  huquq  printsiplarini  buzgan  harakatlar  xalqaro  jinoyat 

sifatida  baholanishi  ilgari  surilmoqda

2

.  Xalqaro  huquq  tamoyillarining 



ushbu  xususiyatlarini  inkor  etmasdan,  bizningcha,  ular  amaldagi 

voqelikning  eng  muhim  ijtimoiy  munosabatlarni  tartibga  solishi,  xalqaro 

huquq  tamoyillari  universal  xalqaro  shartnomalarda  o‘z  aksini  topishi  va 

ularning  ro‘yobga  chiqishi  uchun  davlatlarning  suverenitetini  cheklashga 

yo‘l  qo‘yish  mumkinligini  qo‘shimcha  ravishda  e'tirof  etish  lozim. 

                                                 

1

 Saidov A.X. Xalqaro huquq. –T.: Adabiyot jamg‘armasi, 2001. 87-bet. 



2

 Международное публичное право.-М.: Проспект, 1999. -С.55. 



 

11 


Ma'lumki,  davlatlarning  hamkorligi  tamoyilining  talablariga  ko‘ra, 

muayyan  davlatda  xalqaro  tinchlik  va  xavfsizlikka  tahdid  vujudga  kelgan 

hollarda  xalqaro  huquqda  belgilangan  tartibda  davlatlar  o‘rtasida  teran 

hamkorlik yo‘lga qo‘yilishi lozim.  

Davlatlarning  hamkorligi  tamoyili  xalqaro  huquqning  boshqa 

tamoyillari bilan birga mushtarak o‘zaro chambarchas bog‘liqlikda bo‘lgan 

tizimni  tashkil  qiladi.  O‘zbekistonlik  olimlar  X.T.  Odilqoriev  va  B.E. 

Ochilov  xalqaro  huquq  tamoyillarining  ushbu  xususiyati  to‘g‘risida  "har 

bir tamoyil boshqa tamoyildan mazmunan kelib chiqadi deb ta'kilaydilar

1



Darhaqiqat,  agarda  davlatlarning  hamkorligi  tamoyilining  mazmuniga 

e'tibor  beradigan  bo‘lsak,  ko‘rish  mumkinki,  "Davlatlarning  ichkim 

ishlariga  aralashish  va  interventsiyaga  yo‘l  qo‘ymaslik  to‘g‘risida"gi 

Dekralaratsiyada  boshqa  davlatning  xalqaro  miqyosda  tan  olingan 

chegaralarini 

buzish 


maqsadida 

davlatlar 

tomonidan 

xalqaro 


munosabatlarda  kuchdan  foydalanish  yoki  kuch  bilan  tahdid  qilishdan 

o‘zlarini tiyish majburiyati, yoxud mustamlaka hukmronlik girdobi  ostida 

bo‘lgan  xalqlarni  o‘z  taqdirini  o‘zlari  belgilash,  erkinlik  va  mustaqillikka 

bo‘lgan  huquqlarni  mahrum  qilishga  qaratilgan  harakatlar  nazarda  tutildi. 

Ko‘rinib  turibdiki,  ushbu  harakatlar  nafaqat  davlatlarning  hamkorligi, 

balki  haqlarning  o‘z  taqdirini  o‘zlari  belgilash,  kuchdan  foydalanish  yoki 

kuchdan  foydalanish  bilan  tahdid  qilish  ishlatish  kabi  tamoyillari  bilan 

qamrab olingan. Shu ma'noda, davlatlar hamkorligi tamoyilining buzilishi 

muqarrar  ravishda  xalqaro  huquqning  boshqa  printsiplarini  buzishga  olib 

kelishida xalqaro huquq printsiplari tizimining yaxlitligi namoyon bo‘ladi. 

Ta'kidlash lozimki, xalqaro huquq printsiplarining uzviy bog‘liqligini 

kuchaytirish ularning ijrosini takomillashtirish borasida ahamiyati beqiyos 

omildir. 

Birlashgan 

Millatlar 

Tashkiloti 

Nizomida 

davlatlarning 

hamkorligi  tamoyili  shunchaki  tilga  olinib,  ularning  batafsillashtirilgan 

izohi  berilmagan.  So‘ngra,  davlatlarning  hamkorligi  tamoyili  "Birlashgan 

Millatlar  Tashkiloti  Nizomiga  binoan  davlatlar  o‘rtasidagi  hamkorlik  va 

do‘stona  munosabatlariga  oid  xalqaro  huquq  printsiplari  to‘g‘risida"gi 

BMT 

Bosh 


Assambleyasining 

1970-yil 

24-oktyabr 

kunidagi 

Deklaratsiyasida  davlatlarlarning  ichki  ishlariga  aralashni  ifodalaydigan 

xatti  harakatlar  keltirilib,  "yuqorida  zikr  et  tamoyillar  o‘zaro  bog‘lik  va 

barcha boshqa tamoyillardan kelib chiqadi" deb mustahkamlandi

2

.  



                                                 

1

 Международное публичное право.-Т.: ТГЮИ,2004.-С.71. 



2

  Декларация  о  принципах  международного  права,  касающихся  дружественных  отношений  и  сотрудничества 

между государствами в соответсвии с Уставом ООН./ Международное право в документах. М.,2001-С.65-73.. 


 

12 


Davlatlarning  hamkorligi  tamoyili  1981-yilgi  Dekralaratsiyasida 

yoyilgan  holda,  xalqaro  munosabatlar  asoslarining  deyarli  barcha 

sohalarini  qamrab  olgan  holda  berilishi,  mazkur  tamoyilning  xalqaro 

huquq printsiplarining tasnifida o‘rnini belgilashda ancha murakkabliklarni 

vujudga  keltiradi.  Jumladan,  xalqaro  huquq  fanida  xalqaro  huquq 

tamoyillarning muhofaza ostidagi munosabatlarning ahamiyatligiga qarab, 

xalqaro 

huquq 


tamoyillari 

umuminsoniy 

qadriyatlarni, 

ya'ni 


tsivilizatsiyamizning  hayotiy  muhim  ahamiyatga  molik  munosabatlarni 

muhofaza  qiladigan  tamoyillar  (insonning  asosiy  huquq  va  erkinliklarini 

muhofaza  qilish  printsipi,  tabiatni  muhofaza  qilish  borasida  davlatlarning 

hamkorligi printsipi) hamda davlatlarning bevosita manfaatlarini muhofaza 

qiladigan  tamoyillarga  (  davlatlarning  ichki  ishlarga  aralashmaslik,  kuch 

ishlatmaslik  va  kuch  ishlatish  bilan  tahdid  qilmaslik,  umumiy  va  to‘liq 

qurollanish  tamoyillari)  tasniflangan.  Shuningdek,  ayrim  asarlardan 

xalqaro  huquq  tamoyillarni  funktsional  tamoyillarga,  ya'ni  xalqaro 

huquqning  butun  tizimiga  singib  ketgan  tamoyillar  (  o‘z  majburiyatlarni 

vijdonan  bajarish,  xalqaro  nizolarni  tinch  yo‘llar  bilan  hal  qilish,davlatlar 

hamkorligi,  davlatlar  tengligi  tamoyillari)  va  boshqa  tamoyillarga 

(insoning  asosiy  huquq  va  erkinliklarni  hurmat  qilish  printsipi,  yalpi  va 

to‘liq  qurollanish  davlatlar  chegaralarning  yaxlitiligi  va  daxlsizligi, 

davlatlarning hamkorligi tamoyillari) tasniflangan. Professor N.T. Blatova 

xalqaro  huquq  tamoyillarini  ob'ekt  jihatidan  tasniflab,  tinchlik  va 

xavfsizlikni  mustahkamlaydigan  tamoyillarga  (  insoning  asosiy  huquq  va 

erkinliklarni  muhofaza  qilish,  millat  va  elatlarning  o‘z  taqdirini  o‘zi 

belgilash  huquqi,  atrof  muhitni  xalqaro  himoya  qilish  tamoyillariga), 

davlatlarning  tinch  hamkorligini  ta'minlaydigan  tamoyillarga  (  kuch  bilan 

foydalanish yoki kuchdan foydalanish bilan tahdid qilmaslik, davlatlarning 

hududiy  yaxlitligi,  davlat  chegaralarning  daxlsizligi,  samarali  xalqaro 

nazorat  ostida  qurolsizlanish  tamoyillari)  hamda  inson,  millat  va 

elatlarning  huquqlarini  muhofaza  qiluvchi  tamoyillarga  (davlatlarning 

suveren  tengligi  davlatlarning  ichki  ishlarga  aralashmaslik,  xalqaro 

nizolarni  tinch  yo‘llari  bilan  hal  qilish,  xalqaro  majburiyatlarni  vijdonan 

bajarish tamoyillari) tasniflagan

1

.  


Bizningcha,  xalqaro  huquq  tamoyillarning  yuqorida  keltirilgan 

barcha  tasniflar  shartlidir.  Ushbu  tamoyillarni  amal  qilish  doirasi,  ob'ekt 

jihatidan  har  qanday  tasniflar  xalqaro  huquq  tamoyillarning  universallik 

tabiatiga  zid  keladi,  chukni  xalqaro  huquq  tamoyillari  xalqaro  huquqning 

har 

bir 


institutida 

o‘zining  rahbariy  qoidaÿÿarzda  maqomini 

                                                 

1

Международное публичное право. –М.: Проспект,1999.-С.57-58. 



 

13 


yo‘qoÿÿaydiÿÿa  shu  sabablÿÿÿÿlqaro  huquq  bilan  qamrab  olinadigan 

barcha  davlatlararo  munosabatlarga  tegishlidir.  Zikr  etilgan  yuqoridagi 

tasniflar shunchaki, nisbiy mezonlarga asoslangan. 

Yuqorida  zikr  etilgan  barcha  xususiyatlarni  hisobga  olgan  xolda 

davlatlarning  hamkorligi  tamoyiliga  izoh  berar  ekanmiz,  xalqaro 

huquqning  tamoyillarga  berilgan  umumiy  ta'rifga  asoslanish  joiz.  Fanda 

xalqaro 

huquq 


tamoyillariga 

ta'rif 


berishda 

ularning 

huquqiy 

xususiyatlarga  tayanadi.  Professor  A.X.  Saidov  fikricha,  xalqaro  huquq 

tamoyillari  ijtimoiy  amaliyot  natijasida  vujudga  keladigan  xalqaro 

huquqning  yuridik  mustahkamlangan  asoslari  bo‘lib,  huquq  sub'ektlari 

xatti  harakatining  rahbariy  qoidalar  hisoblanadi.  Olimning  fikricha, 

xalqaro  huquqning  tamoyillari  xalqaro  huquqiy  tartibotni  saqlashda 

xalqaro  hamjamiyat  uchun  o‘ta  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  va 

umumiy  ahamiyat  kasb  etadi

1

.  Darhaqiqat,  xalqaro  huquq  tamoyillari 



universal  qoidalar,  o‘zining  huquqiy  ta'sir  doirasiga  barcha  xalqaro 

munosabatlarni 

qamrab 

oladi. 


Ammo 

bugungi 


kunda 

yuridik 


mustahkamlanmagan,  odat  tarzida  amal  qiladigan  xalqaro  huquq 

tamoyillari  bor.  Atrof  muhitni  muhofaza  qilish,  qurollanish  poygasini 

to‘xtatish ana shunday tamoyillarning jumlasidandir. 

Ayrim  mualliflarning  fikriga  ko‘ra,  xalqaro  huquq  tamoyillari 

zamonamizdagi  xalqaro  munosabatlarning  mazmun  mohiyatiga  javob 

beradigan, 

insoniyat, 

davlatlar 

va 

xalqaro 


huquqning 

boshqa 


sub'ektlarining manfaatlariga monand kelgan va shu sababli majburlovning 

eng  qat'iy  choralari  bilan  muhofaza  qilinadigan  asosiy,  imperativ  va 

universal qoidalardir. Mualliflar xalqaro huquq tamoyillariga izoh berishni 

davom  ettirar  ekan,  ularning  davlatlararo  munosabatlarning  eng  muhim 

qirralarini  tartibga  solishini,  xalqaro  huquqning  barcha  sub'ektlari  uchun 

majburiy  ekanligini,  universal  shartnomalar  va  odatlarda  o‘z  ifodasini 

topishini,  ularning  ta'minlanishida  davlatlarning  suvereniteti  cheklanishi 

mumkinligini  va  jismoniy  shaxslar  xalqaro  huquqda  nazarda  tutilgan 

javobgarlikka  tortilish  mumkinligini  ta'kidlaydi

2

.  Bizningcha,  yuqorida 



zikr etilganlar bilan birga, xalqaro huquq tamoyillari uzviy bog‘liq bo‘lgan 

tizimni tashkil etishi qo‘shilishi lozim. 

Xalqaro  huquq  tamoyillarning  huquqiy  ta'sir  doirasida  chirmashib 

ketganligi  davlatlarning  hamkorligi  tamoyilini  izohlashda  muammolarni 

vujudga  keltirishi  muqarrar.  Fan  va  amaliyot  shu  yo‘l  bilan  bordiki, 

xalqaro huquq tamoyillari davlatlarning huquq va majburiyatlarini keltirish 

                                                 

1

 Saidov A.X. Xalqaro huquq. –T.: Adabiyot jamg‘armasi, 2001. 87-bet. 



2

 Международное право. -М.: Проспект, 1999. -С.55 



 

14 


bilan  kifoyalanib  qolgan.  Ushbu  huquq  va  majburiyatlar  mazmuni 

davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik tamoyilining xalqaro tinchlik va 

xavfsizlik  kabi  umumiy  ob'ekt  bilan  birga,  davlat  suvereniteti,  tashqi  va 

ichki  siyosatini  amalga  oshirishda  uning  mustaqilligini  ta'minlash  bilan 

bog‘liq bo‘lgan xalqaro munosabatlar tushunilishi lozimdir. 

Holbuki, xalqaro huquq tamoyillari hayotiy ahamiyat kasb etar ekan, 

jahon  hamjamiyatining  tinchlik  va  xavfsizligini  ta'minlash,  globallashuv 

jarayonlarining  salbiy  hodisalardan  holi  bo‘lishiga  erishishda  har  bir 

tamoyilning  shu  jumladan  davlatlarning  hamkorligi  tamoyilining  ijrosi 

ilmiy  amaliy  e'tiborga  g‘oyatda  molik.  Davlatlarning  hamkorligi 

tamoyiliga  bepisandalik,  mamlakat  suverenitetini  inkor  qilish  butun 

xalqaro hamjamiyatga qarshi jinoyat sifatida baholanib, misli ko‘rilmagan 

fojeaviy  oqibatlarni  keltirib  chiqarish  mumkinligini  tarixning  o‘zi 

tasdiqlamoqda. 

SSSR  imperiyasining  parchalanib  ketishi  xalqaro  munosabatlardagi 

muvozanatga  jiddiy  tuzatishlarni  kiritdi.  Xalqaro  huquq  normalari,  shu 

jumladan  uning  tamoyillarning  ijrosida  muhim  ahamiyat  kasb  etadigan 

SSSR va Amerika Qo‘shma shtatlari salohiyatining mutanosibligi barham 

topdi.  Shubhasiz,  ana  shu  omilning  yo‘qolishi  davlatlarning  hamkorligi 

tamoyilining  rioya  etish  ahvoliga  bevosita  ta'sir  ko‘rsatdi.  Amerika 

Qo‘shma Shtatlarning Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi 

roziligisiz  Iroqga  so‘kilib  kirishi,  NATO  kuchlarining  Yugoslaviya 

hududiga  bostirib  kirishi,  AQSHning  bugungi  kunda  yakkahukmronlikka 

yo‘naltirilgan  oydin  siyosati,  bizningcha,  davlatlarning  hamkorligi 

tamoyilining amal qilish mexanizmini isloh qilishni taqozo etib turibdi. 

Tilga olingan xalqaro huquq tamoyilini ilmiy tadqiq qilish dolzarbligi 

xalqaro tinchlik va xavfsizlikka tahdid qiladigan illatlarning xavfliligi jadal 

sur'atlarda oshib borayotganligi bilan belgilanadi. Ana  shunday illatlardan 

biri  xalqaro  terrorizmdir.  2001  yil  11  sentyabr  kuni  Amerika  Qo‘shma 

Shtatlarida  amalga  oshirilgan  terroristik  xurujlar  xalqaro  terrorizm 

muayyan  bir  alohida  jinoyat  emas,  balki  ayrim  hollarda  davlatlar 

tomonidan  qo‘llab  quvvatlanadigan  puxta  o‘ylangan  jinoiy  strategiyaga 

aylanganligidan  dalolat  berib  turibdi..  Ayrim  mamlakatlarning  xalqaro 

terroristik  uyushmalariga  madad  bo‘lishi,  moddiy-texnik  yordam 

ko‘rsatishi  davlatlarning  hamkorligi  tamoyili  oldida  yangi  muammolarni 

ko‘ndalang qilmoqda. 

Zero,  zamonaviy  xalqaro  munosabatlarning  amaliyoti  nafaqat 

terrorizmning  umumbashariy  ahamiyat  kasb  etishi  bilan,  inson 

huquqlarining buzilishi ommaviylashib ketganligi, mintaqaviy nizolarning 


 

15 


tobora  ko‘payib,  o‘zining  salbiy  ta'sir  doirasini  jahon  miqyosida  yoyish 

tendentsiyalari  bilan  belgilanadi.  Mamlakatimiz  rahbari  I.A.  Karimov 

ta'kidlaganlaridek,  "mintaqa  mojarolari  tobora  tez  tez  terrorizm  va 

zo‘ravonlik,  narkobiznes  va  g‘ayriqonuniy  qurol  savdosi,  inson 

huquqlarini  ommaviy  ravishda  buzish  kabi  xatarli  xavflar  va 

harakatlarning doimiy manbaiga aylanmoqda. Bu hollar davlat chegarasini 

nimaligini  bilmaydi"

1

  deb  alohida  ta'kidlagani,  davlatlarning  hamkorligi 



tamoyilining  huquqiy  mohiyatini  ilmiy  tadqiq  qilishning  dolzarbligini 

belgilaydi. 

Nainki,  davlatlarning  hamkorligi  tamoyili  O‘zbekiston  Respublikasi 

uchun  g‘oyatda  dolzarb  hisoblanadi.  Mamlakatimiz  o‘z  davlat 

mustaqilligin  ko‘lga  kiritishi  xalqaro  munosabatlarda  tenglik  asosida 

ishtirok  etish,  xalqaro  hamkorlik  afzalliklaridan  to‘laqonli  bahramand 

bo‘lish,  tom  ma'noda  xalqning  manfaatini  ko‘zlaydigan  tashqi  siyosatni 

amalga oshirish imkoniyatini berdi. Zamonaviy globallashuv jarayonlarda 

ishtirokisiz  davlat  siyosiy,  ijtimoiy  iqtisodiy  parokandalikka  yuz  tutishi 

muqarrar.  Darhaqiqat,  XXI  asr,  shubhasiz,  xalqaro  munosabatlarda  butun 

dunyo  qamrab  olinadigan  asr  bo‘ladi.  Bunday  sharoitda  integratsiya 

jarayonini  xalqaro  munosabatlarda  institut  va  tashkilotlarda  suveren 

davlatlarning ishtirok etishini kengaytirish jarayonini tarix taqozosi emas, 

balki  ayrim  mintaqalar  ko‘lamida,  ham  umuman  butun  sayyoramiz 

ko‘lamida  ham  sobit  qadamlik,  barqarorlikni  qudratli  omili  deb 

hisoblamoq zarur

2



 



Xalqaro jinoyat huquqi transmilliy jinoyatchilikka qarshi kurashda 

xalqaro huquqiy standartlarning tizimi sifatida 

 

Xalqaro  huquq  normalari  davlatlar  manfaatlarining  uyg‘unlashuvi 



natijasida  vujudga  kelib,  xalqaro  munosabatlardagi  muammolarga  qarshi 

kurashning xalqaro huquqiy standartlari tariqasida qabul qilinadi. Xalqaro 

huquqning 

muvofiqlashtirish 

funksiyasi 

davlatlar 

qonunchiligini 

birhillashtirish, 

xalqaro 

munosabatlarda 

davlatlarning 

siyosatini 

yagonalashtirishga qaratilgan bo‘ladi. Bugungi kunda bir davlat doirasidan 

chiqib  ketgan  muammolarga  ayni  xalqaro  huquq  vositasida  davlatlararo 

yalpi  yondashuv  shakllantirilib,  mazkur  muammoga  barham  berilish 

borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi. 

                                                 

1

 Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabidir. -T.: O‘zbekiston, 1997. 250 bet. 



2

  Karimov  I.A.  O‘zbekiston  XXI  asr  busag‘asida:  xavfsizlikka  tahdid,  taraqqiyot  shartlari  va  kafolatlari.  –T.: 

O‘zbekiston, 1997. 298 bet. 


 

16 


Xalqaro  huquqning  muvofiqlashtirish,  tartibga  solish  va  bir  qator 

boshqa 


funktsiyalarida 

namoyon 


bo‘ladigan 

davlatlar 

siyosatini 

yagonalashtirish  vazifasi  xalqaro  jinoyatchilik  va  uning  ko‘rinishlariga 

qarshi kurashda bag‘oyat dolzarbdir. Terrorizm, giyohvandlik vositalari va 

psixotrop  moddalar  noqonuniy  aylanishi,  pornografik  materiallarning 

aylanishi,  yollanish  kabi  jinoyatlar  nafaqat  bir  davlat  yoki  mintaqa  balki 

umumbashariy  ahamiyat  kasb  etuvchi  muammodir.  N.I.Kostenko 

tomonidan  yozishicha,  "  xalqaro  terrorizm  illati  g‘oyat  mudhish  bo‘lgan 

zamonaviy voqelikdir. AQSHda yuz bergan 2001-yil 11-sentyabr kunidagi 

voqealari  jahon  tinchligi  va  xavfsizligiga  mutlaq  yangi  tahdidga  ro‘para 

keldilar. AQSHdagi voqealari terrorizm insoniyat uchun eng xatarli tahdid 

ekanligi,  ba  balo-qazoga  qarshi  barcha  davlatlar  birlashish  zarurligidan 

dalolat beradi". 

Xalqaro  jinoyat  huquqi  samaradorligi  xalqaro  huquqning  har  bir 

instituti  kabi  nafaqat  davlatlar  va  xalqaro  huquqning  boshqa 

sub'ektlaringning  xatti-harakatlarini  xalqaro  munosabatlarda  tartibga 

solish,  balki  ichki  davlat  qonunchiligida  o‘z  ifodasini  topish  bilan 

belgilanadi.  Zero,  xalqaro  jinoyatchilikning  turli  ko‘rinishlariga  qarshi 

kurashda  xalqaro  munosabatlarda  davlatlarning  sa'i-harakatlarini  yurdik 

jihatdan  tartibga  solish  bilan  birga,  milliy  qonunchilikni  birhillashtirish 

ahamiyati  ortib  bormoqda.  Ayni  qonunchiliklarni  unifikatsiyalashtirish 

jarayonida  xalqaro  jinoyat  huquqining  g‘oyat  muhim  tamoyili  jumladan 

jazo  muqarrarligi  tamoyili  ruyoga  chiqarilib,  har  qanday  xalqaro 

huquqbuzarlikni  sodir  etgan  shaxsning  javobgarligi  ta'minlanadi. 

Terrorizmni ta'riflashni nazarda tutib, A.N.Traynin e'tirof etganidek, " ayni 

shu  jinoyat  tarkibi  rivojlangan  davlatlarda  kechayotgan  jinoyat 

qonunchilikni unifikatsiyalashtirishning markaziy muammosidir". 

Ta'kidlash  lozimki,  xalqaro  va  milliy  jinoyat  huquqi  normalari 

o‘rtasidagi  nisbat  xalqaro  huquqning  barcha  institutlariga  mos  ravishda 

amalga  oshiriladigan  harakatlar  sifatida  hal  qilinmoqda.  Jumladan 

davlatlarning  amaliyoti  dalolat  berishicha,  xalqaro  jinoyat  huquqining 

normalari  uch  xil  ko‘rinishda  joriy  etilmoqda.  Birinchi  uslub  shundan 

iboratki,  xalqaro  huquq  normalari  jumladan  xalqaro  shartnomalar 

ratifikatsiya qilinganidan so‘ng davlat huquqiy tizimining tarkibiy qismiga 

aylanishi,  yoxud  ratifikatsiya  qilinganidan  so‘ng,  faqatgina  chop 

etilganidan  so‘nggina  qo‘llanilishi  va  nihoyatda  xalqaro  shartnoma 

ratifikatsiya qilinib, milliy amaliyotga tegishli qonun hujjatini qabul qilish 

orqali 

jori 


etilishidir. 

Oxirgi 


usul 

xalqaro 


huquqshunoslikda 

transformatsiya iborasi bilan yuritiladi . 



 

17 


Ta'kidlash lozimki, xalqaro va milliy jinoyat huquqi o‘zaro ta'sir qilib 

kelmoqda.  Xalqaro  jinoyat  huquqining  milliy  huquqqa  ta'siri  shunda 

namoyon  bo‘ladiki,  xalqaro  jinoyat  huquqida  nazarda  tutilgan  qilmishlar 

asosida  milliy  jinoyat  huquqi  to‘ldirilib  boriladi.  Jumladan  muayyan 

qilmishning  xalqaro-huquqiy  hujjatlarda  jinoyat  sifatida  e'tirof  etilishi, 

milliy  jinoyat  huquqida  ham  mazkur  qilmishning  jinoyat  sifatda 

baholanishiga  o‘ziga  xos  huquqiy  zamin  yaratadi.  Jumladan  1948  yilgi 

"Genotsid  jinoyatini  oldini  olish  va  u  uchun  jazolash  to‘g‘risida"gi 

Konvensiyada  jinoyat  deb  topilgan  xatti-harakat  majmui  davlatlarning 

qonunchiliklarida  ham  ayni  shu  tarzda  mustahkamlanib,  jinoyat 

kodekslarining xalqaro tinchlik va xavfsizlikka qarshi jinoyatlar bo‘limida 

o‘z  o‘rnini  topgan.  O‘z  navbatida  milliy  jinoyat  huquqi  ham  xalqaro 

jinoyat  huquqi  mazmuniga  ta'sir  ko‘rsatib  boradi.  Jumladan  mazkur 

masalalarni chuqur tadqi qilgan V.I. Stepanenkoning ta'kidlashicha, milliy 

jinoyat  huquqining  xalqaro  jinoyat  huquqiga  bo‘lgan  ta'siri  jinoyat 

tarkibining  belgilarini  aniqlash,  jazolarni  belgilash  va  ularning  miqdorini 

aniqlab  olishda,  jinoiy  yurisdiktsiya  chegalarini  aniqlashda  imkoniyat 

beradi . 

Garchand  bugungi  kunda  xalqaro  huquqning  ustuvorligi  tamoyili 

e'tirof  etilayotgan  bo‘lsada,  milliy  jinoyat  huquqining  xalqaro  jinoyat 

huquqi  rivojlantirish  borasidagi  hissasi  aniq  baholashga  sazovor.  Bu 

holatlar  xalqaro  huquqshunoslar  tomonidan  g‘ham  qayd  etilmoqda 

Jumladan,  "xalqaro  tinchlik  va  xavfsizlikni  saqlashda  jinoiy  qonun  roli" 

mavzusida  o‘tqazilgan  ilmiy-amaliy  anjuman  ishtirokchilari  tomonidan 

jinoyat  qonunining  muhim  roli  e'tirof  etilib,  jinoyat  kodekslarida  xalqaro 

huquqda  amalga  oshirilgan  xalqaro  huquqbuzarlikning  xalqaro  jinoyatlar 

va  xalqaro  xarakterdagi  jinoyatlarga  bo‘lishni  taklif  etdi.  Zero,  milliy 

qonuning xalqaro jinoyat huquqini rivojlantirishdagi roli shunda namoyon 

bo‘ladiki,  davlat  mutasaddilari  xalqaro  jinoyatchilikning  muayyan  turiga 

qarshi  kurash  borasidagi  xalqaro  shartnoma  loyihasini  muhokama 

qilganda,  milliy  qonun,  shu  jumladan  jinoyat  kodeksi  ta'siri  bilan 

yo‘g‘rilgan  huquqiy  ong  va  tushunchalardan  kelib  chiqadi.  Ikkinchidan, 

milliy  sudlar  xalqaro  jinoyat  huquqiga  oid  normalarni  qo‘llash  chog‘ida 

muqarrar  ravishda  xalqaro  huquq  normasi  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  milliy 

qonunchilik  normasini  qo‘llaydi.  Milliy  qonunchilik  aksariyat  hollarda 

xalqaro huquq normasi  mazmunini aniq talqin qilishda qo‘shimcha vosita 

vazifasini o‘taydi .  

Xalqaro  terrorizmga  qarshi  kurash  borasida  ushbu  illatga  yagona 

tushuncha  berish  masalasi  asrlar  davomida  muammo  bo‘lib  keldi.  Jahon 


 

18 


sahnasidagi  turli  siyosiy  kuchlarning  terrorizmga,  shuningdek  uning 

xalqaro  tus  olgan  turiga  tushuncha  berish  borasidagi  ixtiloflar 

terrorchilikka qarshi g‘oyat zarur chora bo‘lgan, xalqaro terrorizmga ta'rif 

berishning  imkoniyatini  bermadi.  Bu  borada  G.I.  Morozovning 

"terrorizmning  davlatlararo  darajadagi  umumiy  yagona  ta'rifini  ishlab 

chiqish  bir  qator  sub'ektiv  va  ob'ektiv  omillar  bilan  bog‘liq  masaladir. 

Ob'ektiv  omillarga  aksariyat  davlatlar  tomonidan  milliy  xavfsizlikning 

turlicha  tushunilishi,  terrorizm  va  uning  turlari  haqidagi  tasavvurlarida 

tafovutlar  mavjudligi  kirsa,  sub'ektiv  omillarni  ba'zi  davlatlar  tomonidan 

terrorizm  va  uning  yashirin  aloqalariga  batamom  to‘siq  bo‘luvchi  qat'iy 

choralardan foydalanish xohlamasligi tashkil etadi degan fikri g‘oyat asosli 

va o‘rinlidir. 

Bugungi kunda xalqaro jinoyat huquqi doirasida xalqaro xarakterdagi 

jinoyatlar nazariyasi va amaliyoti shakllanib, mazkur jinoiy qilmishlar bir 

necha  eki  barcha  davlatlarning  manfaatlari  va  holatlariga  daxldor  bo‘lib, 

buning natijasida xalqaro ijtimoiy xavf tug‘diradi. Shuning uchun bunday 

hollar  davlatlar  o‘rtasidagi  shartnoma  bo‘yicha  xalqaro  xarakterdagi 

jinoyatlar deb tan olinadi hamda ularga ko‘p tomonlama Konvensiyalarda 

tegishli  xalqaro  huquqiy  baho  beriladi.  Xalqaro  xarakterdagi  jinoyatlarni 

tartibga  soluvchi  xalqaro  Konvensiyalarga  quyidagilarni  ko‘rsatish 

mumkin: 

-  xalqaro  himoyadan  foydalanuvchi  shaxslarga  daxlsizlik;  "Xalqaro 

himoyadan  foydalanuvchi  shaxslar,  shu  jumladan,  diplomatik  agentlarga 

qarshi jinoyatlarning oldini olish va jinoyatchilarni jazolash to‘g‘risida"gi 

1970-yilgi  Konvensiya  (1977-yili  kuchga  kirgan);  1970-yilgi  "Havo 

kemalarini qonunga zid ravishda egallashga qarshi kurashish to‘g‘risida"gi 

Gaaga  Konvensiyasi;  "Fuqaro  havo  kemasi  xavfsizligini  ta'minlash 

to‘g‘risida"gi 

1971-yilgi 

Monrealь 

Konvensiyasi;-"Dengizda 

qaroqchilikning  oldini  olish  to‘g‘risida"gi,  1958-yilgi  "Ochiq  dengiz 

to‘g‘risidagi 

Konvensiya; 

dengizni 



zararli 

chiqindilar 

bilan 

ifloslantirmaslik  to‘g‘risida"gi  1958  va  1982-yilgi  "Ochiq  dengiz 



to‘g‘risida"gi  Konvensiya;-  1972-yilgi  "Dengizni  chiqitlar  va  boshqa 

zahardi  chiqindilar  bilan  ifloslantirishning  oldini  olish  bo‘yicha" 

Qonvsntsiya;  -  "Yadro  materiallarini  qonunga  zid  ravishda  qo‘lga  kiritish 

va undan foydalanish to‘g‘risida"gi Konvensiya (imzolash uchun 1980-yil 

3-martda ochiq deb e'lon qilingan); "Narkotik va ruhiy kasalliklar keltirib 

chiqaruvchi moddalar bilan qonunga zid operatsiyalar to‘g‘risida"gi 1961-

yilgi  "Narkotik  vositalar  to‘g‘risida"gi  yagona  Konvensiya;  1961-yil 

Konvensiyasiga  tuzatishlar  to‘g‘risidagi  1972-yil  qarori,  Psixotrop 



 

19 


moddalar  moddalar  to‘g‘risida  1971-yilgi  Konvensiya;  pul  belgilarini 

qalbakilashtirish to‘g‘risidagi 1929-yilgi pul belgilarini qalbakilashtirishga 

qarshi  kurash  to‘g‘risidagi  xalqaro  Konvensiya;  "Qulchilik  va  qul 

savdosining boshqa formalari to‘g‘risidagi 1929-yilgi qulchilikka taalluqli 

Konvensiya,  unga  1953-yili  o‘zgartirishlar  kiritilgan;  -  qulchilikni,  qul 

savdosini va shunga o‘xshash institut va odatlarni bekor qilish to‘g‘risidagi 

1958-yilgi  qo‘shimcha  Konvensiya;  "Inson  ustidan  savdo  qilishga  va 

uchinchi  shaxslar  tomonidan  fohishabozlikdan  foydalanishga  qarshi  ku-

rash to‘g‘risida"gi 1950-yilgi Konvensiya. Mazkur konvensiyalarda odatda 

xalqaro  jinoyatlarning  xalqaro  xavfi  to‘g‘risidagi  qoidalar,  bu  jinoyatlar 

normal xalqaro  munosabatlarni  o‘rnatishga jiddiy xavf tug‘dirayotganligi, 

umuminsoniy  manfaatlar  va  boyliklarga  zarar  etkazayotganligi  ta'riflab 

beriladi.  Zero,  jinoyat  tarkibining  normativ  ta'rifini  berilganligi  katta 

ahamiyatga  ega.  Chunki,  mana  shu  ta'rif  o‘ziga  xos  standart  bo‘lib, 

davlatlar  o‘rtasida  kelishib  olishlari  uchun  jazo  berish  to‘g‘risida  gapirib 

qo‘ya  qolinadi,  dengizni  chiqitlar  va  boshqa  materiallar  bilan 

ifloslantirishning  oldini  olish  bo‘yicha  Konvensiyada  esa  bunday 

harakatlar  uchun  jazo  choralari  ko‘rish  haqida  gapiriladi.  Giyohvand 

vositalar  to‘g‘risida  yagona  Konvensiya  va  ruhiy  kasalliklar  keltirib 

chiqaruvchi  moddalar  to‘g‘risidagi  Konvensiyaning  ta'rifi  o‘ziga  xos:  bu 

o‘rinda  jiddiy  jinoyatlar  uchun  jazolash  normalari  muayyan  darajada 

qamoq.  jazosi  to‘g‘risidagi  yoki  ozodlikdan  mahrum  qilishning  boshqa 

vositalari to‘g‘risidagi so‘zlar' bilan aniqlashtiriladi. Ayn vaqtda yuqorida 

sanab  o‘tilgan  Konvensiyalar  umumiy  ko‘p  tomonlama  shartnomalardir. 

Biroq,  ayrim  davlatlar  bu  Konvensiyalarning  ba'zilarida  qatnashmaydi. 

Tabiiyki,  bu  hujjatlarning  hayotda  qo‘llanishiga  salbiy  ta'sir  ko‘rsatadi, 

samaradorligini pasaytiradi.  

Xulosa  tariqasida  e'tirof  etish  lozimki,  xalqaro  jinoyat  huquqi 

transmilliy 

jinoyatchilikka 

qarshi 

kurash 


borasida 

davlatlar 

qonunchiliklarini  uyg‘unlashtirish  vazifasini  amalga  oshiradi.  shu 

maqsadda,  xalqaro  jinoyat  huquqi  doirasida  bir  qator  xalqaro 

konvensiyalar  ishlab  chiqilib,  ularda  davlatlar  o‘rtasidagi  o‘zaro  huquqiy 

yordam  ko‘rsatish  masalalaridan  tashqari,  konvensiyaga  qo‘shilgan 

davlatlar  uchun  majburiy  bo‘lgan  xalqaro  huquqbuzarlik  tushunchalari  va 

tasnifi  o‘zining  aksini  topadi.  Ammo  bugungi  kunda  xalqaro  jinoyat 

huquqi  asosida  davlatlar  qonunchiliklarini  uyg‘unlashtirish  jarayonlari 

sillik  kechayapti  deb  aytib  bo‘lmaydi.  Davlatlararo  hamkorlikning  ushbu 

sohasi  bir  qator  muammolarga  duch  kelib,  mazkur  muammolar  XXI 

asrning  eng  xatarli  tahdidi  xalqaro  terrorizm  bilan  bog‘liq  bo‘lganligini 



 

20 


achinarli xoldir. Zero, olimlar tomonidan e'tirof etilishicha, agarda mazkur 

muammoga  barham  berish  borasida  insoniyat  tomonidan  tegishli 

aksilchoralar majmui ko‘rilmasa, ana shu balo ketida insoniyat yo‘q bo‘lib 

ketishi  ehtimoldan  holi  emas.  Shu  ma'noda  xalqaro  jinoyat  huquqining 

jinoyatchilikka  qarshi  kurash  borasida  davlatlar  qonunchiliklarini 

uyg‘unlashtiruvchi  soha  oldida  birinchi  navbatda  davlatlararo  irodalarni 

yagonalashtirish,  terrorchilik  illati  bo‘yicha  bir  samarali  to‘xtamga  kelish 

dolzarb vazifa bo‘lib qolayotir.  

 


Download 428.31 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling