Ozbekiston respublikasi aloqa axborotlashtirish va telekommunikasiya texnologiyalari davlat qo’mitasi

1. Urushdan keyingi yillarda ma’muriy - buyruqbozlik tizimi va milliy ziyolilarni 
qatag’on qilishning yangi to’lqini. Urushdan keyin mamlakatda rahbarlik qilish usullari normal 
xolatga o’tadi, tinch ko’rilishga moslashtiriladi, ijtimoiy - siyosiy hayot demokratlashtiriladi, 
degan orzu -niyatlar ruyobga chiqmadi. Aksincha iqtisodiyotda, ijtimoiy - siyosiy va ma’naviy 
hayotda ma’muriyatchilik kuchaydi. Mamlakatni boshqarish partiya -davlat apparatida rahbarlik 
lavozimlarini egallagan tor doiradagi xodimlar tomonidan tayyorlanadigan, shaxsan Stalin imzosi 
bilan matbuotda e’lon qilinadigan farmon va qarorlar orqali amalga oshiriladigan bo’lib koldi. 
Hammani, xususan joylardagi rahbarlarni nazorat ostiga olgan totalitar tuzum Kremlda 
utirganlarga mamlakatni farmon va qarorlar bilan boshqarish imkoniyatini berardi. 
Respublikalarning, jumladan, O’zbekistonning iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy sohadagi 
muammolarni xal qilish huquqlari yanada cheklanib bordi. Stalinning g’alabani ta’minlashda rus 
xalki asosiy rolь o’ynadi, degan 
mash’um g’oyasi butun malakatni ruslashtirish siyosatiga aylandi. Ommaviy axborot vositalari, 
Kompartiya va komsomol tashkilotlari ruslarni «katta», «ulug’ og’amiz» deb baralla targ’ib qila 
boshladi. 
Markaz mutasaddilari, mafkurachilari rahnamoligida o’tgan asrlarning 50 - yillari 
boshlarida O’zbekistonda boshlanib ketgan ilg’or ziyolilar, ilm -fan, adabiyot, san’at, ma’rifat 
namoyadalarini kuvgin va ta’qib qilishlar, ular ijodidan kir izlash, ayb topishga urinishlar, 
shubhasiz, respublika ma’naviy hayotiga jiddiy ta’sir ko’rsatmasdan qolmadi. U ko’plab olimu 
ijodkorlar, shoiru adiblar, iste’dod sohiblari hayotini tahlikali xolatga duchor etdi. O’zbekiston 
Kompartiyasi MK, ning 1949 yil 25 iyundagi «O’zbekistan Sovet yozuvchilar soyuzining ishi 
to’g’risida»gi qarorida A. Qahhorning «Qo’shchinor chiroqlari» romani tanqid qilindi. 
Yozuvchilardan Oybek, Mirtemir, F. Gulom, U. Rashidov, M. SHayxzoda, M. Boboev, A. 
Qayumov va boshqalar badnom qilindi. «SHarq yulduzi», «Zvezda vostoka» jurnallarining 
tahririyatlariga bir qator «yaramas» asarlarni chop etishga yo’l qo’ygan, degan jiddiy ayblar 
quyildi. 
1948 - 1949 yillarda 20 dan ortiq yirik talantli olimlar, yozuvchi va shoirlar qamoqqa 
olinib, yopiq ravishda so’roq qilinib, millatchilikda ayblanib, 15 - 25 yilga ozodlikdan mahrum 

---

etiladi va surgun qilinadi. O’zbekiston Kompartiyasi MKning 1950 yil 1 sentyabrda qabul qilgan 
«O’zbekiston Fanlar Akademiyasining ishi to’g’risida»gi qarorida bir qator iqtisodiyot, til va 
adabiyot sohasidagi olimlar millatchilikda ayblandi. 
O’zbekiston Kompartiyasi MKning 1951 yil 8 apreldagi «O’zbekiston SSRda musiqa 
sa’natining ahvoli va uni yanada rivojlantirish tadbirlari to’g’risida»gi qarorida O’zbek xalqining 
buyuk shoiri Alisher Navoiyning «Farxod va SHirin», «Layli va Majnun» dostonlari, «Toxir va 
Zuxra», «Alpomish» xalq dostonlarining afsonaviy folьklor syujetlariga asoslangan opera, balet 
va musiqali drama spektakllarini yaratish va saxnalarda ko’rsatish «zararli» ish deb baholandi. 
Bunday spektakllarni sax,nalashtirgan ijodiy xodimlar qattiq tanqid ostita olindi. SHuningdek, 
Ko’pgina konsert tashqilotlari va musiqali teatr xodimlari «Eski, arxaik musiqani va juda 
gamgin, mungli maqom namunalari»ni tarkatganligi uchun qoralandi. Qarorda «O’zbekistonning 
musiqa san’ati hayotdan orqada kolmokda, O’zbek xalqini kommunistik ruhda tarbiyalash 
maqsad va vazifalariga to’la - to’qis xizmat kilmayotir», deb ta’kidlandi. 
1951 yil 10 avgustda respublika matbuotida «Ba’zi shoirlarning ijodidagi mafkuraviy 
bo’zgunliklar to’g’risida» degan makola e’lon qilindi. Unda Turob To’la, Kamtar Otaboev, 
Mirtemir, A. Bobojonov, Sobir Abdulla, Xdbibiylarning asarlari kommunistik mafkuraga, xalqlar 
do’stligiga zid g’oyalarni ilgari suruvchi asarlar sifatida tanqid qilindi, ular millatchilikda 
ayblandi. 
1951 yil 24 avgustda matbuotda e’lon qilingan «O’zbek sovet adabiyoti vazifalaridan 
chetda» nomli makrlada Oybek, X. Zaripov, X,. Yokubov, I. Sultonov va boshqa adiblar 
mafkuraviy ogishlarda qoralandi. M.SHayxzoda, SHo’qrullo Yusupov, Gulom Alimov 
(SHuhrat)lar 1951 yilda «sovetlarga qarshi millatchilik faoliyati»da aylanib qamoqqa olindi va 
keyinchalik 25 yil ozodlikdan maxrum etishga xukm qilindilar. 
1952 yil fevralida bo’lib o’tgan O’zbekistan Kompartiyasi MKning X Plenumi ilmiy va 
ijodiy ziyolilarni kuvgin, ta’qib ostiga olishda yana bir turtki bo’ldi. Plenum da «Respublikada 
mafkuraviy ishlarning axvoli va uni yaxshilash choralari to’g’risida»gi masala muhokama qilindi 
va tegishli qaror qabul qilindi. Plenumda faylasuf V.Zoxidovning ilmiy ishlariga burjua -
millatchilik xatolari yuklandi. Tarixchi A. Boboxujaev va iqtisodchi O.Aminov panturkizmni 
targib qilishda ayblandi. Ular «siyosiy va ishchanlik sifatlari jihatidan egallab to’rgan 
lavozimlariga to’g’ri kelmaydigan shaxslardir», deb hisoblandi va ishdan bo’shatildi. T. To’la va 
M. SHayxzodalarning she’r va kushikdari «g’oyasiz va axloksiz» asarlar, deb baholandi. 
O’zbek xalqining ma’naviy merosi, milliy qadriyatlari yana bir bor oyok osti qilindi, bu 
sohada faoliyat yuritgan ijodkorlar qatag’on qilindi. Tarixiy O’tmish ham, zamonaviy hayot ham 
kommunistik mafkura, sinfiylik nuqtai nazardan turib Ko’pol ravishda bo’zib baholandi. Natijada 
ma’naviy hayotga, falsafiy va badiiy tafakkurga, madaniyatga katta zarar yetdi. 
Stalin vafotidan keyin butun SSSRda bo’lganidek, O’zbekistonda ham shaxsga siginish 
oqibatlarini tugatish tadbirlari ko’rildi. 1956 yil KPSS ning XX s’ezdida N.S. Xrushchyov 
boshliq partiya rahbarligining bir qismi Stalin shaxsiga siginishni, nox,ak qatag’onlar va 
rahbarlikning avtoritar usullarini fosh kilib chiqdi. K,atagon qilinganlar ishini qaytadan ko’rib 
chiqishga kirishildi. Ko’pgina jinoiy ishlar to’qib chiqarilgani, minglab odamlar nohaq qamalib, 

---

ozodlikdan maxrum etilgani aniqdandi va ular oklandi. A. Krdiriy, CHo’lpon, Fitrat va boshqa 
Ko’plab yozuvchi va shoirlar okdandi. Minglab partiya, sovet, komsomol xodimlari nomlari 
poklandi. 50 -yillarning boshlarida shubxa ostiga olingan, har bir kadami nazorat qilinayotgan 60 
nafardan ziyod yirik olimlar, adiblardan «millatchi, sovetlarning dushmani» degan yorlikdar olib 
tashlandi, tuxmatlardan xalos bo’ldi. 
Afsuski, jamiyat ma’naviy hayotida uno’tilmas voqea bo’lgan bu bir qadar ilikdik mux,iti 
uncha uzoq davom etmadi. Odamlar xoxishi, erkini bugib, ixtiyorini o’ziga buysundirib, hamma 
narsani xukmron tuzum manfaatlariga xizmat qildirib kelgan kommunistik mafkura va uning 
maddoxlari Ko’p o’tmay o’z zulmkorligini qaytadan kuchaytirishga kirishdi. Uning tigi avvalo 
ijodkorlarga nisbatan qo’llanila boshlandi. Buning natijasida respublikaning ilm - fani, 
madaniyatiga salmokdi hissa kushgan 
taniqdi allomalar, iste’dodli ijodkorlar Ko’prok aziyat chekkanligi, taqdirning ko’tilmagan 
zarbalariga uchraganligi ayni xdkikatdir. 
Umuman, 1939 - 1953 yillarda 61 ming 799 kishi qamaldi. SHulardan 56 ming 112 kishi 
turli muddatlarga ozodlikdan maxrum etishga xukm qilingan, 7 ming 100 kishi esa otib 
tashlangan. Gayriqonuniy ravishda jinoiy javobgarlikka tortilganlar orasida olimlarni ham, 
harbiylarni ham, ziyolilardan tortib oddiy ishchilaru dexdonlarni, xdtto kasb -xunarmandlarni 
ham istagancha topish mumkin edi. 
Xulosa kilib aytganda, O’zbekistonda amalga oshirilgan qatag’onlik siyosatining tub 
maqsadi va asosiy sabablari quyidagilar edi: 
> unchalik katta bo’lmagan muayyan guruh,ga kirgan shaxslarning hokimiyatni o’z 
shaxsiy manfaatiga xizmat qildirish uchuy yaratilgan ma’muriy - buyruqbozlik tizimini 
mustahkamlash; 
> jamiyatni boshqarishda yo’l quyilgan kamchilik va xatolarni o’zga shaxe va 
guruhlarning zimmasiga yuklash; 
> jamiyat a’zolarini kurkuvda, tobelikda sakdash, ularni mankurtga aylantirish.