O`zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va

Uchinchi davr (1965-1980-yillar) 
Kompyuterlar rivojlanishining uchinchi muhim davri 1965-1980-yillarga toʻgʻri 
keladi. Bu vaqtda texnik bazada tranzistorlar kabi alohida yarimoʻtkazgichli 
elementlardan integral mikrosxemalarga oʻtish sodir boʻldi, bu esa yangi, uchinchi 
avlod EHMlariga ancha keng imkoniyatlar berdi. 
Bu davr, shuningdek, dasturiy taʼminotga mos keladigan mashinalar oilalarini 
yaratish bilan tavsiflanadi. Integral mikrosxemalarga asoslangan dasturiy taʼminotga 
mos keladigan mashinalarning birinchi oilasi IBM/360 seriyali mashinalar ishlab 
chiqilgan edi. 1960-yillarning boshlarida qurilgan bu oila ikkinchi avlod mashinalaridan 
narx/unumdorlik jihatidan sezilarli darajada ustun keldi. Tez orada dasturiy taʼminotga 
mos keladigan mashinalar gʻoyasi umum eʼtirof etildi. 
Toʻrtinchi davr (1980-yildan buyon) 
Operatsion tizimlar evolyutsiyasining toʻrtinchi davri yirik integral 
mikrosxemalarning (YIM) paydo boʻlishi bilan bogʻliq. Kompyuterlar oddiy odamlar 

---

tomonidan keng qoʻllanila boshlandi, bu esa „doʻstona“ dasturiy taʼminotni ishlab 
chiqishni talab qildi. 
Operatsion tizimlar bozorida ikkita tizim: MS-DOS va UNIX ustunlik qildi. 
Yagona dasturli, 
bir 
foydalanuvchili 
operatsion 
tizim 
MS-DOS Intel 8088 
mikroprotsessorlari, keyin esa 80286, 80386 va 80486 asosidagi kompyuterlar uchun 
keng qoʻllanilgan. Koʻp dasturli koʻp foydalanuvchili UNIX operatsion tizimi Inteldan 
tashqarida, ayniqsa yuqori unumdor RISC protsessorlariga asoslangan. 80-yillarning 
oʻrtalarida tarmoq yoki taqsimlangan operatsion tizimlar nazorati ostida ishlaydigan 
shaxsiy kompyuter tarmoqlari jadal rivojlana boshladi. 
Zamonaviy opertasion tizimlar 
UNIX operatsion 
tizimining 
tarixi 
1969-yilga 
borib 
taqaladi, 
oʻshanda AT&Tʼdagi Bell Labs tadqiqot loyihasi doirasida umumiy maqsadli vaqtni 
taqsimlovchi kichik operatsion tizim ishlab chiqilgan boʻlib, u ancha samarali ekanligi 
isbotlangan. 1976-yilda Bell Labs ushbu tizimning oltinchi nashrini chiqardi, u keng 
tarqalgan V6 nomi bilan tanilgan va universitetlarga bepul tarqatilgan. 3 yildan soʻng 
yettinchi versiya (V7) chiqdi. Bu keng tarqalgan tarqatish uchun birinchi versiya edi 
(asosan universitetlar va tadqiqot laboratoriyalarida) va UNIXʼning koʻpgina keyingi 
versiyalari uchun asos boʻlib xizmat qildi. Universitetlarga 100 dollarga, qolganlarga esa 
21 000 dollarga taklif qilingan. 
1992-yilda AT&T barcha UNIX tizimlarini Novell kompaniyasiga sotdi, u 
UnixWare deb nomlangan tizim asosida V tizimni ishlab chiqdi, u unchalik mashhur 
boʻlmagan (Hozirda UnixWare tizimi Novell tomonidan Santa Crouze Operation 
kompaniyasiga sotilgan va SCO UnixWare deb ataladi). 
Hukumat laboratoriyalari va korxonalar uchun asl AT&T litsenziyalari har doim 
qimmat boʻlgan. Ular dastlab universitetlar uchun arzon edi, biroq UNIX tijoriy jihatdan 
qabul qilinishi bilan narx tez koʻtarildi. Oxir-oqibat, Berkli AT&T kodini BSDʼdan olib 

---

tashlashga qaror qildi. Ish uzoq, zerikarli va mashaqqatli edi. U tugashiga biroz vaqt 
qolganida universitet operatsion tizimlarni tadqiq qilish uchun mablagʻni yoʻqotdi va 
Hisoblash tizimlarini oʻrganish guruhi (CSRG) tarqatib yuborildi. 
Linux operatsion tizimi 1991-yilda tuzilgan va rasmiy ravishda 1994-yilda Linus 
Torvalds tomonidan chiqarilgan. Linux yagona mashhur hobbi operatsion tizim 
hisoblanadi (Torvalds uni bitiruv malakaviy ishi sifatida yozgan). Ushbu operatsion 
tizim butun dunyo boʻylab dasturchilar tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi, ishlab 
chiqilgan va toʻldirilgan. Linux yagona bepul (toʻliq bepul) operatsion tizimdir. Koʻp 
vazifali koʻp foydalanuvchili 32-bitli Linux tizimining kelib chiqishi UNIX universal 
operatsion tizimlari sinfidan keladi. 
Linux uchun muhim rivojlanish foydalanuvchilarga qulay qobiqlarning paydo 
boʻlishidir. Tanish ish stoli va Windows piktogrammalarining kombinatsiyasi va Linux 
yadrosining kuchi darhol ishlab chiquvchilar va foydalanuvchilarning eʼtiborini tortdi. 
1999-yilda eng yirik kompyuterlar yetkazib beruvchilaridan biri oʻz tizimlariga oʻrnatish 
uchun Linuxni tanladi. Oʻsha yili taniqli Corel korporatsiyasi Linuxʼning birinchi tijorat 
versiyasini — original oʻrnatish tizimiga ega kompilyatsiya qilingan tarqatish paketini 
chiqardi, buning natijasida Linuxʼga kompyuterni joriy qilish jarayoni juda 
soddalashtirildi. Hozirgi vaqtda Linux nafaqat serverlarga, balki tayyor shaxsiy 
kompyuterlar va noutbuklarga oʻrnatilmoqda. 2000-yilda OS tarafdorlari Windowsʼning 
ustiga oʻrnatish uchun moʻljallangan Linux versiyasini chiqardilar. 
Windows operatsion tizining birinchi versiyasi 1985-yilda eʼtiborga olinmasdan 
chiqdi. 1992-yilda chiqarilgan Windows 3.0 katta mashhurlikka erishdi. Ikki yil oʻtgach, 
3.1 va 3.11 versiyalari paydo boʻldi (oxirgisi toʻliq multimedia qoʻllab-quvvatlashi va 
mahalliy tarmoqda ishlash kabi muhim elementni oʻz ichiga olgan — shuning uchun 
u Windows For Workgroups nomini oldi). Windows allaqachon kompyuterda mavjud 
boʻlgan DOSʼning ustiga oʻrnatildi va faqat uning imkoniyatlarini kengaytirdi. Aslida, 

---

bu shunchaki grafik qobiq boʻlib, kompyuterda oʻrnatilgan MS-DOS toʻplamiga 
oʻrnatiladi. 
32-bitli Windows NT, bozorga 1993-yilda chiqqan birinchi versiyasi va oxirgisi 
1998-yilda, boshidanoq asosan ish uchun moʻljallangan oʻta barqaror, ishonchli tizim 
sifatida tuzilgan edi. 1997-yil oxirida Microsoft Windows 98ʼning ishlab chiqarishdan 
oldingi nusxalarini yuz minglab beta testerlarga tarqatdi. 
Windows XP 2001-yilning yozida paydo boʻldi. Bu operatsion tizim “korporativ” 
operatsion tizim yaʼni Windows XP Server hamda “uy” Windows XP Professional, 
Windows XP Home naqllari chiqarilgan edi. 
Windows 7 — Microsoft kompaniyasining operatsion tizimlaridan boʻlib, u 
Windows XP va Windows Vista oʻrnini egallagan va 2009-yil 22-oktyabrda chiqarilgan. 
Windows 7ʼni ishlab chiqish rasmiy ravishda Windows Vista 2006-yil oxirida 
chiqarilgandan soʻng darhol boshlandi, biroq baʼzi gʻoyalar Longhorn loyihasida 
belgilandi, uning ustida ish 2001-yilda Windows XP operatsion tizimi chiqarilgandan 
keyin boshlangan. Dastlab Longhorn bir qator fundamental yangiliklarni amalga 
oshirishni rejalashtirgan edi, ammo ushbu loyiha ustidagi uch yillik ishdan so'ng, ishlab 
chiquvchilar to'liq ish tizimini yaratishga muvaffaq boʻlishmadi. Longhornning chiqish 
sanalari doimo orqaga surildi va loyihani saqlab qolish uchun keskin choralar ko'rish 
kerak edi 
Windows 10 — bu Windows NT oilasi doirasida Microsoft tomonidan ishlab 
chiqilgan shaxsiy kompyuter hamda ish stantsiyalari uchun operatsion tizimdir. 
Windows 8.1 dan keyin tizim 9 ni chetlab oʻtib, 10 raqamini oldi. Windows 10 ning 
server naqllari Windows Server 2016 va Windows Server 2019 deb nomlanadi. Tizim 
shaxsiy kompyuterlar, planshetlar, smartfonlar, Xbox One konsollari va boshqalar kabi 
turli xil qurilmalar uchun yagona tizimga aylanishi moʻljallangan. Yagona ishlab chiqish 

---

platformasi va barcha qoʻllab-quvvatlanadigan qurilmalarga mos keluvchi universal 
ilovalarning yagona doʻkoni mavjud. 
Windows 11 — Windows 10 operatsion tizimining davomchisi hisoblanib, 
Microsoft tomonidan Windows NT oilasiga mansub boʻlgan shaxsiy kompyuterlar 
uchun operatsion tizimdir. Uning ilk taqdimoti 2021-yil 24-iyunda boʻlib oʻtdi. 
Windows 11 2021-yil 5-oktyabrda Windows 10 bilan ishlaydigan muvofiq qurilmalar 
uchun Windows Update orqali bepul yangilanish sifatida chiqarildi. 
Mac OS 
Apple Macintosh shaxsiy kompyuterining evolyutsion tarixi 1976-yilda Stiv 
Jobs va Stiv Voznyak 48 kb operativ xotira va MOS 6502 protsessor bilan jihozlangan 
birinchi Apple kompaniyasini qurganlarida boshlangan. Applening ilk modellarida SOS 
(Sophisticated Operating System) va DOS-3 kabi oddiy konsol operatsion tizimlari 
ishlatilgan. 1984-yil aprel oyida Apple kompyuterini bozorga chiqargandan soʻng 
kompaniya oʻzining birinchi operatsion tizimini grafik qobiqli interfeysga ega 
boʻlgan MacOS 1.0 deb nomlangan ishlab chiqish va tijoratlashtirishga muvaffaq boʻldi. 

---

1985-yilning yanvarida ilk bor taqdim etilgan platforma haqiqiy sensatsiyaga 
aylandi, chunki shu paytgacha hech bir kompaniya bunday ixcham, ishonchli va ishlatish 
uchun qulay tizim yarata olmagan edi. MacOS 1.0 ish maydoni toʻrtta ochiladigan tizim 
menyusi toʻplamini oʻz ichiga olgan vazifalar panelini, diskdan oʻchiriladigan obyektlar 
uchun savatcha va foydalanuvchiga kataloglar va fayl obyektlari bian turli 
operatsiyalarni bajarishga imkon beruvchi “Macintosh Finder” deb nomlangan fayl 
boshqaruvchisini oʻz ichiga olgan. Ish stolida tizim diskiga va boshqaruv paneliga 
yorliqlar mavjud boʻlib, ularda onlayn yordam tizimi va operatsion muhitni sozlash 
elementlari mavjud boʻlib, operator bu yerda ishga tushiriladigan papkalar va dasturlar 
uchun piktogrammalarni mustaqil ravishda joylashtirishi mumkin edi. MacOS 1.0 
sichqoncha yordamida boshqarildi. 
1986-yil 26-noyabrda Apple Apple II seriyali kompyuterlar uchun macOS 1.0 
versiyasi asosida ishlab chiqilgan va Apple II Desktop deb nomlangan grafik oyna 
oynasi qobigʻining chiqarilishini e’lon qildi. Ushbu oyna muhiti MacOSʼning birinchi 
versiyasidan katta farqlarni oʻz ichiga olmaydi, faqat ishlab chiquvchilar Macintosh 
Finderʼni oddiyroq fayl boshqaruvchisi “Selector” bilan almashtirdilar, bu esa disklarda 
saqlangan maʼlumotlar bilan elementar operatsiyalarni bajarish va turli dasturlarni ishga 
tushirish imkonini berdi. Oynalarni ochish va yopish protseduralari endi animatsiya 
effektlari bilan birga boʻldi, bu esa tizim interfeysidan foydalanishni yanada yoqimli 
qildi. Apple II Desktop dasturiy taʼminot toʻplami mustaqil operatsion tizim emas edi, 
bu shunchaki foydalanuvchilarga shaxsiy kompyuter disklari tarkibi bilan yanada 
qulayroq ishlash imkonini beruvchi qulay grafik plagin (ustqurilma) edi. 
MacOSʼning joriy versiyasi X deb belgilangan va 2001-yil oxirida omma 
eʼtiboriga havola etilgan. MacOS Xʼda ishlash uchun moʻljallangan eng keng dasturiy 
taʼminot toʻplami mavjud va platformaning oʻzi hayratlanarli darajada sezgir, samarali 
va ishonchliligi bilan ajralib turadi. 

---