O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»

Ko`p pag`onali mulkchilikning vujudga kelishi mulkdor vakolatlarining turli xo`jalik yurituvchi sub’ektlar o`rtasida taqsimlanishi jarayonini o`zida namoyon etadi. Ko`p pag`onali mulkchilikning asosiy xususiyatlari:

a) mol-mulk va hokimiyatning ajratilmaganligi;

b) mol-mulk uchun to`liq huquqlariga ega bo`lgan shaxslarning mavjud emasligi;

5. 
   mulkdor vakolatlarini amalga oshirishda ishtirok etishning xizmat xususiyati;
   

7. 
   ular o`rtasida mulkchilik vakolatlari taqsimlanadigan sub’ektlar o`rtasidagi tobelik munosabatlari;
   

4. 
   mehnat sharoitlarining ishlab chiqaruvchilarga biriktirilishi.
   

Ta’kidlash lozimki, ko`p pag`onali mulkchilik instituti barcha xo`jalik yurituvchi sub’ektlarning mehnat sharoitlarini tasarruf etishdagi huquqlarini sezilarli darajada cheklagani holda, mehnat natijalarining erkin aylanishinini istisno etmadi. Demak, tabiiy resurslar emas, balki xo`jalik faoliyatining mahsulotlari ishlab chiqarishning asosiy vositalariga aylanishiga qarab mazkur institutning iqtisodiy asosi nuray boshladi. Lekin bu noiqtisodiy majburlashga asoslangan hokimiyat o`z mavqeini osongina bo`shatib berganligini anglatmaydi. Ko`p pag`onali mulkchilik instituti o`z shaklini o`zgartirdi. Tarixga ushbu o`zgarishning ikkita yo`nalishi ma’lum: totalitar va byurokratiya mulkchiligi.

43

8. 
   Totalitar mulkchilikka sobiq SSSRda mavjud bo`lgan «davlat mulkchiligi» instituti yaqqol misol bo`ladi.
   

Totalitar mulkchilikka mos keluvchi rejali-taqsimlash iqtisodiyotida xo`jalik yurituvchi sub’ektlar o`zlariga biriktirilgan mol-mulkka faqat amalda egalik qilishadi va o`zlari ishlab chiqargan mahsulotning ham, uni sotishdan olingan mablag`larning ham egasi hisoblanmaydi. Totalitar mulkchilikning asosiy xususiyatlari:

· hokimiyat va mulkning ajratilmasligi;
· ishlab chiqarish vositalariga davlat monopoliyasi;
· mehnat sharoitlarining xo`jalik yurituvchi sub’ektlar o`rtasida markazlashgan tarzda qayta taqsimlanishi;
· ishlab chiqaruvchining o`zi yetishtirgan mahsulot va uni sotishdan olinadigan daromadni tasarruf etish huquqidan mahrum etilishi;
· mehnat sharoitlarini markazlashgan rejalashtirish mexanizmi yordamida takroriy yaratish.

8. 
   Byurokratiya mulkchiligi ko`p pag`onali mulkchilik rivojlanishining tabiiy mahsuli hisoblanadi. Ishlab chiqarish emas, balki qayta taqsimlash katta pullarni paydo qiladi. Uning asosiy xususiyatari:
   

1. 
   mulkchilik huquqlarini himoya qilishning samarali tizimi mavjud
   

emasligi;

2. 
   resurslar va mahsulotlarni qayta taqsimlash jarayonida amaldorlar ishtirokining qonunchilikda belgilangan imkoniyati;
   

22. 
    narxlar va tariflarning byurokratik tartibga solinishi;
    

7. 
   xufyona iqtisodiyotning katta ulushi;
   

4. 
   mehnat sharoitlarini takror yaratish samarali mexanizmining mavjud
   

emasligi.
Hokimiyat va mulkning ajralmasligining rasmana tan olinishi bilan xususiy mulkchilik huquqini buzmasdan qolmaydi. Noiqtisodiy majburlashga asoslangan hokimiyat mulkdorning erkin irodasiga qaraganda iqtisodiy hayotning muhim omili hisoblanadi. Hokimiyat tuzilmalarida ishtirok etish orqali beriladigan imkoniyatlar xo`jalik faoliyatidan kelib chiqadigan imkoniyatlarga qaraganda ancha yuqori. Hokimiyaga ega bo`lgan amaldorlar shaxsiy boylikni ko`paytirish uchun hokimiyat imkoniyatidan foydalanishadi. Lekin hokimiyat o`z egasiga mulkdan ko`ra ko`proq narsani beradi, ularning sa’y-harakatlari birinchi navbatda hokimiyatni saqlab qolishga yo`naltirilgan. Hokimiyatni yo`qotib, ular, odatda, mulkni ham yo`qotishadi.