O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyasi m. I. Kutbitdinova «institutsional iqtisodiyot»
-jadval. Mulkchilik
O`zbekiston respublikasi davlat soliq qo`mitasi soliq akademiyas (1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mulkchilikning asosiy belgilari
- 4.2. Mulkchilik munosabatlarini amalga oshirishning tarixiy shakllari
|
|
Mulkchilik |
institutiga oid talqinlarning turkumlanishi | |||
|
Yondashuv nomi |
|
Mulkchilikning asosiy belgilari |
| ||
|
|
|
|
| ||
|
1. |
Klassik yo`nalish |
|
Daromad keltirish qobiliyati mujassamlangan sarmoya | ||
|
|
|
|
| ||
|
2. |
Faylasuflar va |
|
Tashqi dunyo ob’ektlar ustidan nazoratni ularni | ||
|
neoklassiklar |
|
o`zlashtirib (egallab) olish asosida |
amalga oshirish | ||
|
|
|
|
| ||
|
3. |
Dialektik usul |
|
Shaxsning tabiatdan ham, ijtimoiy hayot jamoatchiligidan | ||
|
tarafdorlari |
|
ham begonalashishida hamda |
ishlab chiqaruvchini ishlab | ||
|
|
|
|
chiqarish vositasidan ajratishda namoyon bo`luvchi | ||
|
|
|
|
ijtimoiy aloqalarni tarkiblash, murakkablashtirish shakli | ||
|
4. |
Nemis tarixiy |
|
Ijtimoiy o`zaro hamkorlikning asosiy tamoyili | ||
|
maktabi |
|
hisoblangan ahloq normasida |
jamiyat tomonidan oliy va | ||
|
|
|
|
muqaddas qadriyat hamda individ mustaqiligining | ||
|
|
|
|
kafolati. sifatida tan olish |
|
|
|
5. |
Neoinstitutsional |
|
Turli shaxslar o`rtasida bir buyumda |
turli huquqlarning | |
|
yo`nalish |
|
namoyon bo`lish imkoniyati. buyumga qarashli | |||
|
|
|
|
vakolatlar tutami |
|
|
|
6. |
Xuquqshunoslar |
|
Shaxsning buyum ustidan hukumronligi va boshqa | ||
|
|
|
|
shaxslar imkoniyatlarini cheklash. |
| |
|
|
|
|
|
| |
|
7. |
Sotsiologlar |
|
Iqtisodiy buysundirish asosida |
ijtimoiy iyerarxiyani | |
|
|
|
|
o`rnatish usuli |
|
|
|
|
|
|
| ||
|
8. |
Ernando de Soto |
|
Qiymatga aylanishda ishtirok etish va daromad keltirish | ||
|
(Peru) |
|
qobiliyati |
|
| |
Jadvaldan ko`rib turganimizdek, mulkchilikni o`zlashtirib olish bilan tenglashtirish neoklassik iqtisodiy tafakkur vakillariga xos bo`lsa, huquqshunoslar uchun shaxsning buyum ustidan hukumronligi imkoniyatlarini chegaralash
39
mulkdan boshqa shaxslarning ziyoniga foydalanishga ruxsat bermaslik sifatida ta’riflanadi. Mulkchilik – bu shaxs va buyum o`rtasidagi emas, balki insonlar
o`rtasidagi munosabat sifatida gavdalanishi kerak. Mulkchilik huquqlari nazariyasi nafaqat boshqaruv, xavfsizlik, merosga topshirish huquqlarini qo`shgan holda huquqlar to`plamini kengaytiradi, balki huquqlarning o`zlarining aylanuvchanligiga, oldi-sotdi ob’ektlari bo`lib buyumlarning o`zi emas, balki ularga nisbatan huquq hisoblanishiga e’tiborni qaratadi. Masalan, yer uchastkasidan foydalanish huquqi; mol-mulkdan foydalanishdan keladigan daromadni olish huquqi va b.
Xuquqshunoslarning fikricha, mulk – bu mutlaq huquq. Mulkdorga qonun bilan taqiqlanmagan hamma narsa ruxsat etilgan. Mutlaq huquq ijobiy cheklov emas, balki salbiy cheklov (nima mumkin emas) bilan yoritiladi.
Agar huquqlarning muayyan to`plami, masalan, A.Onore tomonidan sanab o`tilgan 11 ta huquqning aksariyati ikkilamchi hisoblanadi. Misol uchun, xavfsizlik huquqini olaylik. Uning o`zi yetarli emas, chunki huquq faqat davlat tomonidan muhofaza qilingan taqdirda, klassik nuqtai nazardan huquq hisoblanadi. Voz kechish huquqi – bu tasarruf etish huquqining bir qismi. Javobgarlik huquqi mulkchilik huquqini emas, umuman fuqarolik huquqini o`zida namoyon etadi.
Iqtisodiy nuqtai nazardan turli huquqlarni hisoblab chiqish texnikasi o`ta samarali. Mulkdor, mulkdorligicha qolib, foydalanish huquqidan ham, boshqarish huquqidan ham, daromad olish huquqidan ham vaqtinchalik voz kechishi mumkin. Tovar esa nafaqat o`zining jismoniy xususiyatlarining yig`indisi sifatida, balki imkoniyatlar va cheklovlarning ma’lum to`plami sifatida namoyon bo`ladi. Biroq, boshqa muhim iqtisodiy mavhumlik singari
qiymat, mulk tarkibiy qismlarga bo`linadi, lekin ulardan tarkib topmaydi. Shuning uchun mulkchilikni huquqlarning murakkab tutami sifatida ta’riflash mazmunga emas, balki texnologik xususiyatga ega.
4.2. Mulkchilik munosabatlarini amalga oshirishning tarixiy shakllari
Iqtisodiyotda, xususan mulkiy munosabatlar shakllarini o`rganishda mulkni tasniflash muhim o`rin tutadi. Ko`pchilik iqtisodchilar va faylasuflar uchun tasniflash mezoni sifatida mulk subekti olinadi. Agar mulk bir shaxsga tegishli bo`lsa, u – xususiy.
Agar u bir necha shaxsga tegishli bo`lsa – jamoaviy. Agar u butun jamiyatga tegishli bo`lsa – umumxalq yoki davlat mulki hisoblanadi. Bunday yondashuv G`arbdagi tadqiqotchilar uchun mulkning uchta shaklini ifodalashga asos bo`lgan.: xususiy, jamoaviy va ijtimoiy. Ba’zan ularga aksiyadorlik (korporativ) va davlat shakllari ham qo`shimcha qilinadi. Ba’zida aksiyadorlik mulkini jamoaviy shakl deb, davlat mulkini esa ijtimoiy shakl deb hisoblashadi. Lekin bundan mohiyat o`zgarmaydi.
40
ixtiyoriy shakldagi mulkning namoyon bo`lishi qator omillarga bog`liq. Jumladan:
mehnat sharoitlari va natijalarini o`zlashtirib olish usullari;
mehnat sharoitlari va natijalarini tasarruf etish xususiyatlari;
mehnat sharoitlarini takror yaratish;
faoliyat turlari bo`yicha almashishning asosiy usuli;
natijalari qayta taqsimlash usullari;
Mulkchilik munosabati tarixan qanday shakllarda rivojlanganligi katta qiziqish uyg`otadi (4.1-rasm).
Download 1.74 Mb.
Do'stlaringiz bilan baham:
