O’zbekiston respublikasi davlat statistika qo’mitasi kadrlar malakasini oshirish va statistik tadqiqotlar instituti

7.2. Kriptovalyutalar elektron tijoratida to’lov tizimlari 
Xozirgi 
zamondagi 
an’anaviy 
to’lov 
instrumentlari 
bo’lgan 
mamlakatlar valyutalari bilan amalga oshiriladigan internet tarmog’i orqali 
mamlakatlararo to’lovlarda bir qancha o’ziga xos muammolar mavjud. Bular 
jumlasiga, masalan, quyidagilarni kiritishimiz mumkin: 
 
To’lovlarni amalga oshirishda albatta banklar tomonidan belgilangan 
yuqori komission haqni to’lash; 
 
Tomonlarning to’liq rekvizitlarini (manzili, hisob raqami, ismi-sharifi 
va boshqalar) o’zaro oldi-sotti qilayotgan shaxslardan tashqari, albatta 
uchinchi tomonga (bankka) ma’lum bo’lishi; 
 
To’lovlarni markazlashgan holda qaysidir tashkilotlar tomonidan 
boshqarilishi; 
 
Ayrim holatlarda to’lovlar amalga oshirilgach, uni bekor qilish ham 
mumkinligi tufayli, sotuvchi ham ishonch hosil qilishi uchun ko’proq 
ma’lumotlar so’rashi kerak bo’ladi. 
Yuqorida keltirilgan barcha kamchiliklarni hal qila oladigan bir tizim 
sifatida ilk kriptovalyutalardan biri bo’lgan raqamli pul birligi bitkoin paydo 
bo’ldi. Bitkoin 2009 yil 3 yanvarda o’zini Satoshi Nakamoto deb atagan 
shaxs tomonidan yaratilgan va 2008 yil 31 oktyabrida «Birkoin – elektron 
to’lovlarga mos raqamli tizim» («Bitcoin: A Peer-to-Peer Elektronic Cash 
System») deb nomlangan maqolada ommaviy e’lon qilingan. Ushbu bitkoin 
valyutasi ishonchga emas, balki kriptografik kodlash tizimiga asoslangan va 
o’zaro hech qanday vositachilarsiz (bank yoki boshqa moliyaviy 
instrumentlarsiz) 
to’lovlarni bevosita ishtirokchilar orasida amalga 

---

275 
oshirilishini ta’minlovchi to’lov tizimi valyutasidir. Bunda nazorat qiluvchi 
organlarsiz, raqamli valyutalarning haqiqiyligini murakkab matematik 
algoritmlar 
asosida 
tasdiqlanadigan 
tizim 
amal 
qilgan 
xolda 
ishtirokchilarning har biri ushbu pul birliklarni emissiya qilishi ham mumkin. 
Bitkoinning o’ziga xos jihatlari sifatida quyidagilarni ko’rsatishimiz mumkin: 
 
Markazlashmagan tizim – har bir ishtirokchi teng huquq va 
imkoniyatlarga ega; 
 
Hisob-kitoblarning to’liq shaffofligi – har bir ishtirokchi barcha 
tranzaktsiyalarni ko’rishi mumkin; 
 
Nazoratning yo’qligi – hech bir davlat yoki tashkilot tizim ichidagi 
operatsiyalarni nazorat qila olmaydi; 
 
Sirlilik – tizim ishtirokchilar haqidagi ma’lumotlarni tasdiqlanishini 
so’ramaydi; 
 
Kriptotangalarni emissiya qilish cheklangan –jami 21 million BTC 
(bitkoin tangasi) chiqariladi; 
 
Balans ikki yoqlama yozuv asosida bo’lmaydi, balki barcha 
tranzaktsiyalar xronologik tartibda barcha ishtirokchilarda ko’rinadi; 
 
Kriptovalyutalar inflyatsiyaga uchramaydi. Qiymati esa bozordagi 
talab va taklifga qarab o’zgaradi; 
 
Yuridik (huquqiy) jihatdan kriptovalyutalarning ishlatilishi uchu n hech 
qanday asos mavjud emas; 
 
Bitkoin va u bilan bog’liq operatsiyalarning amalga oshirilishi uchun 
faqatgina internet tarmog’iga ulangan va tegishli dasturiy-texnik 
ta’minotga ega bo’lgan ishtirokchilarning mavjud bo’lishi kifoya. 
Kriptovalyutalar bilan ishlash jarayoni qaysidir ma’noda oldindan mavjud 
torrent tizimida ishlovchi ishtirokchilarning o’zaro fayllar almashinuviga 
ham o’xshab ketadi. Faqat bu tizimda fayllar o’rnida maxsus kriptografik 
kodlar xeshlangan xolda bloklarga yig’iladi. Ushbu bloklarning vaqt bo’yicha 
to’g’ri 
ketma-ketlikda 
tuzilishi 
esa 
blokcheyn 
(bloklar 
zanjiri) 
texnologiyasini yuzaga keltiradi, masalan: 

---

276 
Har bir ishtirokchining amalga oshiradigan tranzaktsiyalari ommaviy kalit va 
mahfiy kaliti orqali amalga oshirilishi ko’zda tutiladi. Ommaviy kalit orqali 
bo’ladigan harakatlar va tranzaktsiyalar umumiy tizimda barcha ishtirokchilar 
tomonidan qayd etilib boriladi. Mahfiy (yopiq) kalit orqali kelib tushgan pul 
mablag’lari tasdiqlanadi. Bu tranzaktsiyalarni amalga oshirish va umuman 
boshqa har bir tranzaktsiyani ishlov bergan xolda saqlab olish uchun 
zamonaviy yuqori ko’rsatgichli parametrlarga ega bo’lgan (video karta ishlov 
berish tezligi va protsessor takt chastotasi o’ta yuqori bo’lgan) 
komp’yuterlar va tezkor internet aloqasi bo’lishi talab etiladi. Tizim to’liq 
kuchlanishda ishlashi uchun esa komp’yuterlar ko’proq energiya sarfini talab 
etadi. Ushbu harajatlarni sarflash orqali ishtirokchilar rag’batlantirish sifatida 
yangi kriptovalyuta (bitkoin, efirium, laytkoin va boshqalar) yoki oddiy 
pullarda komission haq olish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Ishtirokchilar soni 
qanchalik ko’paygani sari kriptovalyuta tangalarini olish ham shunchalik 
qiyinlashib boraveradi. Xuddi shuning uchun ham kriptovalyuta tangalarini 
qo’lga kiritishni oltin qazib olingani singari – Mayning qilish deb 
nomlangan. Xozirgi davrga kelib, mayning qilish uchun katta-katta inshootlar 
va binolardan foydalangan xolda doimiy ravishda ishlab turuvchi yirik 
serverlardan iborat “Mayning fermalari” tashkil qilingan. Kim avvalroq shu 
ishga qo’l urgan bo’lsa, hozirda barcha harajatlarni qoplagan xolda, bir necha 
million dollarlik daromadga ega bo’lgan. Ammo bu amalni kechroq 
boshlaganlarda esa barcha harajatlar hali to’liq qoplanmagan.

---

277