O‘zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi Volume 4

O‘zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi 
Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
O‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti 
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini 
o‘rganish masalalari 
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-307-312
 
 
 
 
 
 
310
 
8-fevral 
https://tai.uz/ Xalqaro konferensiya 
hayotlari, shaxsiyat va fazilatlari bilan nihoyatda chuqur qiziqqan Navoiy bu 
mo„jizadan, albatta, xabardor bo„lgan” [I.Haqqul, 2007:78]. Bunday ilmiy asosga ega 
mulohazalar kitobxonni Navoiyga bo„lgan ehtiromini yanada oshiradi. Navoiy 
qo„llagan bir timsol, istiloh orqali g„azalxonni bilimini, tafakkurini oshirishga xizmat 
qiladi. Olimga ko„ra: “Yor yuzidagi terni ko„rish va uning mo„jizaviy qudratiga 
ishonchning tub asosi” bu bo„lsa, yana bir jihatini Imom G„azzoliyning “Ihyoi ulum 
id din”ning o„ningchi kitobidagi Rasuli akramning o„lim holatidagi yuzlaridan inju 
donasi kabi terlarning tomgani, undan go„zal va xushbo„yi hid taralgani hamda Rasuli 
akramning “Mo„minning joni ter ila, kofirniki esa hayvonning joni kabi og„iz va 
burun teshiklaridan chiqar” degan muborak so„zlari keltiriladi. Xulosa o„laroq olim 
“ter” bir ramzdurki, u orqali ma‟naviy-ruhiy mohiyat ilgari suriladi [I.Haqqul, 
2007:80],–deydi. Navoiyshunoslik bu g„azalning ko„plab tahlillari amalga oshirilgan. 
Maqolada olim bu borada amalga oshirilgan tahlillarga munosabat bildiradi. Shuni 
aytib o„tish lozimki, badiiy talqin ijodkor aytmoqchi bo„lgan g„oyani aniqlash bilan 
birga ijodkorning shuurida kechgan fikrlarni ham kashf etish san‟atidir. I.Haqqul 
Navoiy bayon qilmoqchi bo„lgan mushohadalarni, g„oyani teran anglaydi, Navoiy 
ruhoniyatiga yaqin boradi. O„zi ta‟kidlaganidek, “Navoiy hayotga ko„ngil nigohi 
bilan nazar tashlar ekan, ma‟no, tuyg„u, taassurot, tasvir – hamma-hammasini yo 
dard, yo iztirob yoki holat orqali, albatta, ko„ngilga bog„laydi” [I.Haqqul, 2011:139]. 
Navoiy majoz va timsol sifatida ko„zdan ilohiy ishq, irfoniy haqiqatlar 
mohiyatini yoritish uchun ham nihoyatda mohirlik bilan foydalangan, deydi olim[ 
I.Haqqul, 2011:140]. Baytdagi ko„z timsolini tahlil qilarkan, adabiyotshunos 
“Navoiy majoz va timsol sifatida ko„zdan ilohiy ishq, irfoniy haqiqatlar mohiyatini 
yoritish uchun ham nihoyatda mohirlik bilan foydalangan”ini ta‟kidlaydi.Talqin 
asnosida ko„zning poetik obraz sifatida xalq og„zaki ijodida, dunyoviy va tasavvufiy 
she‟riyatdagi badiiy-falsafiy mohiyatiga e‟tibor qaratadi. Imom G„azzoliy, Mahmud 
Shabustariy, Junayd Bag„dodiy fikr-qarashlari bilan Navoiy qo„llagan ko„z timsolini 
g„oyaviy xususiyatlarini o„quvchiga nukdadonlik bilan yetkazadi. Navoiyni o„qish va 
uqishda qiynalgan kitobxonga uni tushunish u qadar imkonsiz emasligiga ishonch 
uyg„otadi. Tahlil mas‟uliyatini olim shunday izohlaydi: “Mumtoz she‟riyatda 
qo„llanilgan so„z, ibora va atamalarning istilohiy, ramziy-majoziy ma‟nolarini eski 
ilmiy, tarixiy, adabiy manbalarga tayanmasdan, u yo bu shoir yashagan davr 
odamlarining fikr-qarashlari bilan hisoblashmay, ularni biz to„g„ri izohlashga 
erisholmaymiz” [ I.Haqqul, 2011:141]. 
Matn talqini falsafiy mushohadaga yo„l ochadi. I.Haqqul 
tadqiqotlarida badiiyatni falsafa bilan yaqinlashtiradi, adabiyotni 

---