O’zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlardan muhofaza

Tabiiy ofatlar, avariyalar ( AESda, temir yo‘l transportida, o‘tkir ta’sir 
etuvchi zaharli moddalar qo‘llanadigan tashkilotlarda paydo bo‘ladigan 
zaharlanish o‘choqlarining xarakteristikasi). 
Jamiyat, texnika, texnologiya va dunyo sivilizatsiyasining taraqqiyotiga
qaramasdan dunyo borgan sari halokatlar xavfiga nisbatan zaif bo‘lib bormoqda.
Halokatlar soni esa yildan yilga ortib bormoqda. Hozirgi kunda biz dunyoning
ko‘p hududlarida turli ko‘rinishdagi avariyalar, tabiiy ofatlar va texnogen tusdagi
ofatlarning sodir bo‘lishiga guvoh bo‘lyapmiz.
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng tashkil etilgan Favqulodda
vaziyatlar vazirligining asosiy vazifalaridan biri ham favqulodda vaziyatlarda aholi
hayoti va sog‘ligini, moddiy va ma’naviy boyliklarini muhofaza qilishdan iborat.
Tabiiy ofatlar sodir bo‘lishi oqibatida zararlanish favqulodda vaziyatlarning
quyidagi ko‘rinishlarini, ya’ni buzilish, yong‘in chiqishi, suv toshqini, turar joy
inshootlarining ko‘chki, er o‘pirilishi, qor ko‘chkisi, sel quyqumlari ostida qolib
ketishi va h.k. bilan xarakterlanadi.Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlarning eng
dahshatlisi zilzila hisoblanadi. Oxirgi 50 yil ichida bo‘lib o‘tgan kuchli zilzilalar
ichida vayronagarchilik va qurbonlar miqyosiga ko‘ra CHili, San-Fransisko, Tokio,
Ashgabot va Armaniston, Toshkentdagi, Eron va boshqalar ajralib turadi. 1948
yilgi Ashgabot (100 ming odam halok bo‘lgan, zilzilaning kuchi 8-9 ball)
zilzilasidan keyingi eng dahshatli fojea Spitak zilzilasi nomini (unda 30 ming odam
halok bo‘lgan) oldi. U 1988 yilning 7 dekabr kuni sodir bo‘ldi. Dastlabki kuchli
silkinishning o‘zida 20 mingli Spitak shahri va uning atrofidagi bir necha
qishloqlar butunlay yakson bo‘ldi. 200 mingli Leninakan shahrining zamonaviy
binolarining yarmidan ko‘pi quladi yoki tiklab bo‘lmaydigan ahvolga keldi. 120
mingli aholisi bo‘lgan sanoat markazi bo‘lmish Kirovakan shahri va shahar
atrofida joylashgan katta qishloqlari kuchli talofat topdi. YAponiyada 1995 yil 17
yanvarda kuchli er qimirlashi ro‘y bergan. Uning epitsentri yirik Koba portining
markazida joylashgan bo‘lib, juda katta ko‘lamdagi muhandislik va kommunal
inshootlarning vayron bo‘lishiga, uy-joylarni buzilishiga olib keldi. Bu ofat
natijasida uylarning buzilgan bo‘laklari ostida 5 ming odam nobud bo‘lgan va 500
ming oila uy-joysiz qolgan.1995 yil 27 mayda Rossiya davlatining Neftegorsk
shahrida (8 ball kuchlanishga ega bo‘lgan o‘ta kuchli er silkinishi sodir bo‘ldi.

---

---

Ma’lumotlarga ko‘ra uning oqibatida shahardagi 95 foiz oshiq inshootlar vayron

bo‘lgan va 1841 nafar fuqaro nobud bo‘lgan.
Toshqinlar oqibatida paydo bo‘ladigan zararlanish o‘chog‘i quyidagilar bilan
xarakterlanadi:
-vayronagarchiliklar, yo‘llar va turli tarmoqlarning buzilishi;
-qishloq xo‘jalik o‘simliklarining, ekinlarining poymol bo‘lishi;
-odamlarning normal hayotining buzilishi;
-xo‘jalik va ishlab chiqarish faoliyatining to‘xtab qolishi;
-odamlarning zararlanishi va halok bo‘lishi;
Sel, ko‘chkilar, bo‘ron, dovul, qor ko‘chkilari, tayfun hamda turli
zararlanish o‘chog‘i quyidagi oqibatlar bilan xarakterlanadi:
-vayronagarchiliklar;
-yong‘inlarning kelib chiqishi;
-hududlarni suv bosib ketishi;
-binolar, ob’ektlar, aholi turar joylarining suv-loy oqimi bilan bosilib
ketishi;
-aholining normal yashash sharoitining buzilishi;
-odamlarning shikastlanishi va halok bo‘lishi.
YOng‘in natijasida paydo bo‘lgan zararlanish o‘chog‘i quyidagi oqibatlar
bilan xarakterlanadi:
-o‘rmon o‘simliklari, binolar, inshoatlar, hamda aholi istiqomat qiladigan
maskanlarning, turli buyumlarning yonib ketishi;
-aloqa va elektr uzatish tarmoqlarining buzilishi;
-qishloq xo‘jaligiga yaroqli erlarning va qishloq xo‘jalik xom ashyolarining
poymol bo‘lishi;
-odamlarning zararlanishi va halok bo‘lishi;
Atom elektr stansiyalari va boshqa radioaktiv manbalarini bilan ishlaydigan
korxonalarda avariyalar sodir bo‘lgan zararlanish o‘chog‘ining xarakteristikasi:
-vayronagarchiliklar;
-yong‘inlar;
-radionukleiddarning va inson hayotiga zararli bo‘lgan boshqa kimyoviy
moddalarning tarqalishi;
-aholining normal yashash sharoitining buzilishi;
-odamlarning shikastlanishi va halok bo‘lishi.
Radionukleidlar bilan zararlangan hududlarda odamlar va hayvonlar uch
xildagi ionlashtirilgan nurlanishga duch keladi:
- nur kasalligini vujudga keltiruvchi tashqi (gamma) nurlanish;
-inson va hayvonlarning yuz qismi va terining kuyishi bilan zararlanishiga
olib kelishi;

---

---

-havo, suv, ovqat bilan, shuningdek teri orqali organizmga radioaktiv

moddalar tushishi oqibatida vujudga keladigan ichki nurlanish.
Kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar (KTZM- ammiak, etilen oksidi, uglerod
oksidi va boshqalar) ishlab chiqish va foydalanishdagi korxonalar avariyalarida
hosil bo‘lgan o‘chog‘i quyidagi oqibatlar bilan xarakterlanadi:
-vayronagarchiliklar;
-yong‘in va portlashlar;
-KTZMlarning tarqalishi;