O’zbekiston Respublikasi favqulodda vaziyatlardan muhofaza

Buning uchun nimalarga e’tibor berish lozim? 
YUqorida qayd qilinganidek, sellar mavsumiy vaqtlarda sodir bo‘ladigan
jarayonlardan ekan, shu vaqtlarda sel xavfi yuqori bo‘lgan hududlarda faoliyat
ko‘rsatishning ayrim talablariga rioya qilish zarur. Ko‘p holatlarda aholining
ma’lum qismi dam olish vaqtlarini tog‘li o‘lkalarda, daryo bo‘ylarida o‘tkazishga
harakat qilishadi. Bu bejiz emas, albatta. Lekin daryo bo‘ylarida vaqginchalik
chodir qurishdan oldin joyning tabiiy sharoiti, relefi, atrof muhitning tuzilishi
to‘g‘risida fikr yuritilib, so‘ng to‘xtash joyini belgilash kerak. YOg‘ingarchilik
miqdori asta-sekin ortib borishi turgan joyni zudlik bilan o‘zgartirish lozimligiga
bildirilgan birinchi ishoradir. CHunki suv miqdorining daryo va soylarda ortib
ketishi dam oluvchilarga ortiqcha tashvish tug‘diradi. Mabodo shunday vaziyatda
sel oqimlari belgisi sezilgudek bo‘linsa, tezlik bilan daryo o‘zanidan iloji boricha
uzoqroq balandroq yonbag‘irga chiqib kegish zarur. YOg‘ingarchilik o‘tib
ketgandan so‘ng vodiyga tushishga hech vaqt shoshilmaslik kerak, chunki birinchi
sel oqimidan so‘ng keyingilari takrorlanishi mumkin.
Odatda sel oqimlarining davriyligi 3-5 soat davom etadi. SHuni alohida
ta’kidlash lozimki, sellarning (keyingi bo‘limda berilayotgan toshqinlar kabi) yana
bir xususiyati ular qo‘shni davlatlar hududida boshlanib boshqa davlat xududida
katta talafotlar keltirishi mumkin. Farg‘ona vodiysining daryolarida, Zarafshon
daryosining yuqori qismlarida xuddi shunday manzaraga bir necha bor guvoh
bo‘lganmiz. Albatta, bunday holatlarda ham, oldindan sel oqimlari keladigan
yo‘nalishlar bo‘yicha sel omborlari, ularni yo‘naltiruvchi, tarqatib yuboruvchi
maxsus gidroinshootlar qurilishiga katta e’tibor berilishi lozim. Kezi kelganda
shuni aytish mumkinki, sel xavfi bor joylarda yirik nisbatdagi, ayniqsa kichik

---

---

xo‘jaliklarda 1:5000 va 1:10000 nisbatdagi xaritalar bo‘lishi kerak. SHu xaritalar

orqali sel oqimlariga qarshi kurashish, oldini olish, bashoratlash va ular
oqibatlarini bartaraf etish chora-tadbirlarini ishlab chiqish va aholining barcha
tabaqalari o‘rtasida targ‘ibot ishlarini yo‘lga qo‘yish zarur.
SHu o‘rinda bir tarixiy voqeani keltiramiz. 1969 yili, bahor fasli. Toshkent
viloyatining Pskom daryosi quyi oqimida joylashgan Sijjak, Bog‘iston, Nanay
qishloqlarining aholisi yog‘ingarchilik ko‘p yog‘ishi oqibatida sel va ko‘chkilardan
ko‘p zarar ko‘rishgan. Ayniqsa, qishloq xo‘jalik ekinlari etishtiriladigan
maydonlarda eroziya rivojlanib sel oqimlari ostida qolib ketgan. Pskom
daryosining hayqirib, yirik-yirik xarsang toshlarni «po‘kak» kabi oqizib ketishini
ham hayrat, ham qo‘rquv bilan kuzatganmiz.
Muammoning eng muhim tomoni o‘sha paytda maktab o‘quvchilariga tabiiy
ofatlar to‘g‘risida kerakli ma’lumot berilmas edi. Go‘yo doim shunday bo‘lgan va
bundan so‘ng ham shunday davom etadigandek. Vaholanki, bu jarayonlarga
qarashli ma’lum chora-tadbir ko‘rish yo‘llari mavjudligiga hozirgi kunda guvoh
bo‘lib turibmiz.
Bunday vokealarni Toshkent viloyatining Oqsok-Ota, Parkent, Ohangaron,
Qorabau, Bo‘zsuv; Namangan viloyatining G‘ovasoy, Uyrursoy, Sumsar, Podsho
Ota, Qashqadaryoning Oqsuv, Jinnidaryo, Tanxizdaryo, G‘uzor va boshqa
havzalari misolida ko‘p keltirish mumkin.
Vatanimizning qaysi hududlarida sel oqimlari paydo bo‘lmasin, ularning
tarkibiy qismi, yo‘nalishi va ulardan keladigan zarar deyarli bir xilda namoyon
bo‘ladi. SHuning uchun hukumatimiz tomonidan olib borilayotgan ijobiy
tadbirlarda barcha fuqarolar faol yashtirok etishlari, ularni tezroq hayotga tadbiq
etishlari va xavfsizlik chora-tadbirlarini amalga oshirishda har birimiz mas’ul
bo‘lishimizni davriing o‘zi taqozo etib turibdi.
Toshqin 
Tabiiy ofatlar ichida katta talafotlar keltiradigan, aholini og‘ir tahlikaga
soladigan va qiska vaqt ichida shiddatli bo‘ladigani suv toshqinlaridir. Toshqin -
turli sabablar natijasida daryolar, soylar, dengizlar, ko‘llarda suv sathining keskin
ko‘tarilishi oqibatida yuzaga kelib, er yuzasining katga maydonlarini vaqtincha suv
bosishiga aytiladi. Toshqinlar ko‘p holatlarda kuchli jala, harorat ko‘tarilishi bilan
qor va muzliklarning keskin erishi natijasida havzalardagi suv miqdorining
ko‘payishidai paydo bo‘ladi. Bundan tashqari suv havzalari atrofidagi
yonbag‘irlarda ko‘chki sodir bo‘lishi qoyalardan tog‘ jinslari o‘pirilishi bilan
havzadagi suv toshib chiqishi va to‘g‘onlarning bexosdan buzilib ketishi oqibatida
ham sodir bo‘lishi mumkin. Odatda bunday toshqinlar juda xavfli bo‘ladi.
Toshqinlarning yana bir turi shamolning katta tezligi bilan bog‘liq bo‘lib, dengiz

---

---

suvini qirg‘oqlarga ma’lum balandlikda bostirib kelishidan paydo bo‘ladi. Lekin,

toshqinning bu turi mamlakatimiz hududlarida uchramaydi.