O’zbekisтon respublikasi хalq тa’limi vazirligi navoiy davlaт pedagogika insтiтuтi

Boqijon To’xliyev tabdilidanolingan mazkur gapdagiOfiyat(ءاؤيت)- so’zi ham arab tilidan o’zbek tiliga o’zlashib, “sog’liq, yaxshi kayfiyat, xotirjamlik” ma’nolarini bildirgan va hozirgi adabiy tilda bu so’z eskirgan kitobiy leksema hisoblanadi.(O’TIL.III.159-bet) Asarda ham bu so’z qanoat timsoli sanalmish O’zg’urmishning xususiyati, xislatini yoritish maqsadida adib tomonidan qo’llangan. Bundan ko’rinib turibdiki, ofiyat leksemasi o’z davrining faol qatlam leksemalaridan biri hisoblangan.
Turk tiliga arab tilidan o’zlashgan bunday leksemalarni Yusuf Xos Hojib asarida ko’plab uchratish mumkin:
Bayat berdi davlat ey turkan quti, Aning shukri qilg’u o’qib ming oti Edi kechki so’z ul masalda kelir Ata o’rni ati o’g’ulqa qalir.
***
Xudo berdi davlat, ey turklar quti, Shukurga sazovor uning ming oti. Juda ko’hna so’z bor masalda kelar Ota o’rni, oti o’g’ilga qolar.
(www.ziyouz.com kutubxonasi ) Masal(مثل )so’zi hamarab tili leksikasidan o’zlashgan bo’lib, “na’muna, andoza”ma’nolarini anglatadi(O’TIL.II.549-bet). Mazkur so’z bilan bog’liq adabiy janr ham mavjud va u kishilarga o’git bo’ladigan, xulosali kichik majoziy
hikoyani bildiradi. Mazkur o’rinda esa masal so’zi ana shunday xulosali maqol, ibora ma’nosida qo’llangan va mazmunni boyitishga xizmat qilgan. Davlat( دولت
)–mamlakat ma’nosini bildirib, “o’z fuqarolarining ijtimoiy huquqlarini himoya qiluvchi bunga qarshi turuvchi kuchlarning qarshiligini sindiruvchi hokimiyat organlari va siyosiy tashkilotlari tizimiga ega bo’lgan mustaqil mamlakat” ma’nosini anglatadi. Ko’rinib turibdiki, baytda turkiy til leksikasi bilan arab tili so’zlarining barobar qo’llanilishi o’sha davr adabiy tili leksikasidan xabar beradi, bizga.
Ede ma batig’ handasasaqishi, Anin tezginur, xo’r, hakimlar bashi, Aqinteg barir bu eti qat ko’kug, Adurti sachimteg birar saqishi.
(www.ziyouz.com kutubxonasi )


Ushbu gapdagi handasa (هندسلة),hakim (حكيم)so’zlari arab tilidan turk tiliga o’zlashgan o’zlashma so’zlar bo’lib, handasa hozirgi “geometriya” fani nomini bildiradi. Hakimso’zi esa “dono, oqil, donishmand;tabib, faylasuf”ma’nolarini bildirib bugungi kundagi o’tkir tabib, shifokorga teng keladi. Bu ikkala leksema faol leksema sifatida bo’lmasada, bugungi kun ijodkorlarining qahramonlari nutqi sifatida badiiy asarlarda qo’llanadi.
Yana yemirildi bu to’lgan oyi,

Qodir qishga kirdi bahor chiroyi.

Yarashiq mijozi qorishdi tugal,

Birisi kuchaydi, birin bossa sal.

Mijozi aynidi, osh bo’ldi zahar, Cho’kib ketdiko’ngli, dard oshdi battar.
(Qutadg’u bilig.32-bet)
Arabchada”kishining tabiati; kayfiyat; gavda tuzilish”ma’nosini anglatuvchi