O΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi muxammed al-xorezmiy atindag’i Tashkent axborot texnologiyalari unIversiteti

Puqaralıq jámiyeti - rawajlanıwdıń joqarı basqıshı.“Puqaralıq jámiyeti” hám “huqıqıy mámleketlik” túsinigi birge XVIII asirde payda bolǵan. Adamlar turmısı hám iskerliginiń eki tárepi: olardıń jeke mápleri, ǵayratı, qálegen iskerligi iskerlik tarawı hám adamlar turpayı mámlekettiń qálew-eriksine bo'ysunuvchi xalıq hákimiyat iskerlik tarawı sol túsinikler menen ańlatpalandi. Har bir mámleketlikde puqaralıq jámiyetiniń rawajlanıwı hám rawajlaniwi ayriqsha mental ayrıqshalıqlarǵa baylanıslı halda evolyuciyalıq rawajlanıw modelleri tiykarında ámelge asırıladı.- hozirgi dúnyada qandayda bir mámleket puqaralıq jámiyet qurıwdıń etuklik basqıshıǵa ersimegen jáne bul uzuluksiz dawam etetuǵın process bolıp tabıladı.4. Jan’a dáwirde puqaralıq jámiyeti teoriyası rawajlanıwınıń ayriqsha qásiyetleri.Puqaralıq jámiyeti konsepsiyasining Evropacha dástúrı áyyemgi túbirlerge iye. Usı dástúrdiń mazmun-mánisi tekǵana siyasiy, bálki shaxsni sociallıq-etikalıq noqatı názerden bahalaw menen baylanıslı edi. Buǵan Aflotun, Arastu, Citseron sıyaqlı oyshıllardıń qarawların mısal keltiriw múmkin.Puqaralıq jámiyetiniń áyyemgi konseptual tálimoitda jámiyet hám mámleketlik fenomenlarining tıǵız baylanıslılıǵı áyyemgi grek dúnyaǵa kóz qarasınıń za’ru’rli qásiyetlerinen biri esaplanadı. Atap aytqanda, Aflotunning (mil. av. 427-347 y.) “Mámleketlik” dialogında puqaralardıń jeke jáne social ómirin ajıratıwǵana emes, sociallıq tarawdı házirgi sıyaqlı zamanagóy talqinda, siyasiy aktivlik sıpatında tushunilgan. Bunda jámiyet ómirinń siyasiy tárepleri, puqaralıq jámiyeti sistemasınıń ulıwma xarakteristikası sıpatında kórinetuǵın boladı.Puqaralıq jámiyeti ideyasınıń keyingi rawajlanıwı Aflotunning shákirti Arastu (mil. av. 384322 y.) ijodi menen baylanıslı. Ustazı sıyaqlı Arastu da eń jetilisken jámiyet ideyasın islep shıǵıwǵa dıqqat itibarın qaratadı, biraq puqaralıq jámiyeti ideyaları quramında bul másele ózgeshe teoriyalıq táreplerdi skólkemlestiredi. Onı kóbirek sociallıq transformatsiya emes, bálki mámleketlik strukturasıdaǵı ózgerisler qızıqtiradi. Bunnan tısqarı Arastu óziniń teoriyalıq islenbelerinde mámleketlik haqqındaǵı abstrakt ideyaǵa tayanishni emes, atap aytqanda Aflotunga tán bolǵan, bálki voqe'likda ámeldegi bolǵan basqarıw formalarını salıstırıw, salıstırıwiy analiz etiwge tayanadi, bul tárep bolsa onıń mámleketlik hám jámiyet boyınsha pozitsiyasini konkretlew bolıwın támiyinleydi.Platondan ayrıqsha bolıp esaplanıw, Aristotel jeke menshikti tán alıw etedi. CHunki ol insan tábiyatına tán bolıp, adamlar ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdiń o'zagini quraydı. Aristotel múlk huqıqınıń puqaralar párawanlıǵı, mámleketlik jáne onıń basqarıw forması qawipsizligi, nızamshılıq organı jumısında puqaralardıń qatnasıwı mexanizmı, lawazımlardı iyelew hám wazıypalardı orınlaw, sud shólkemleri jumısındaǵı rolin hár tárepleme úyrengen. Huqıqdı Aristotel adillik kriteriysı dep esaplaǵan hám oǵan sociallıq munasábetlerdi tártipke soluvchi hám áyne waqıtta olardı qáwipsizlik etiwshi institut sıpatında yondashgan. Aristotel pikrine kóre, siyasiy basqarıw - bul adamlardıń emes, bálki nızam basqarıwı bolıp tabıladı: hátte eń jaqsı hukmdorlar da sezimler hám sezimge beriluvchan boladı, nızam bolsa «oqilona oylaw» bolıp tabıladı.Áyyemgi rim oyshılı Mark Tuliy Citseron (mil. av. 106 -43 jıllar) da jámiyet hám mámleketlik (Respublika) ni teńlestiredi. Mámleketlikti ol ulıwma mápler menen óz-ara baylanısqan adamlar kompleksi sıpatında oyda sawlelendiriw etedi, mámleketlik xalqning ulıwma múlki esaplanadı hám adamlar birge jasawǵa tábiy mútajlik sezedi. Onıń pikricha, mámlekettiń wazıypası mulkni qorǵawdan ibarat. Mámleketlik áyne sol maqsette shólkemlestiriledi. Citseron pikrine kóre, úsh basqarıw forması (monarxiya, aristokratiya hám demokratiya) elementlerin ózinde sáwlelengenlestirgen aralash mámleketlik eń ideal mámleketlik bolıp tabıladı. Tek sonday mámleketlikde hár bir jámiyet aǵzasınıń máplerin qandırıw hám ol mámleketlikti basqarıwda qatnasıwı támiyinlenedi. «Mámlekettiń bekkemligi hám puqaralardıń huqıqıy tengligi» bunday mámleketlik basqarıw princpıınıń za’ru’rli pazıyleti dep esaplaydı. Citseronnıń «Mámleketlik haqqında» hám «Nızamlar haqqında» dóretpeleri mámleketlik hám huqıq máselelerine arnalǵan. Mámleketlik Citseron talqinida áyyemgi grek oyshıllarınıń konsepsiyalaridagi sıyaqlı mámlekettiń barlıq erkin aǵzaları umummanfaat ańlatpası sıpatındaǵana emes, bálki bul aǵzalardıń óz-ara kelisim huqıqıy munasábetleri kompleksi, arnawlı bir huqıqıy struktura, «umumiy huqıqıy tártipot» sıpatında da kórinetuǵın boladı.Citseron mámleketlik túsinigine birinshilerden bolıp huqıqıy tús beredi, bul tálimot keyinirek júdá kóp oyshıllar, atap aytqanda «huquqiy mámleketlik» ideyasınıń házirgi tárepdarları tárepinen da tán alıw etiledi.Citseron konsepsiyasiga kóre, “puqaralıq jámiyeti” ideyası áyyemgi dáwir ushın klassik áhmiyetke iyeboladı, bul óz gezeginde jańa dáwirde qáliplesken teoriyalıq qarawlarǵa tiykar boladı. Kóplegen ekspertler pikricha, áyne Citseronnıń sociallıq-siyasiy tálimotida “puqaralıq jámiyeti” óziniń túsiniklik tiykarlarına iye boladı.Puqaralıq jámiyetiniń tariyxıy kórinisleri ańlatpası Evropa-Orta er teńizi dástúrı tiykarında puqaralıq jámiyetiniń dáslepki kórinisleri - Oyanıw dáwiridegi italyan qala- mámleketlerine barıp taqaladı. Bunda puqaralıq jámiyeti qala basqarıwı sistemasına tiykarlanǵan, arnawlı bir qala sheńberindegi, sociallıq munasábetler sisteması sıpatında xarakterlenedi.Ilimpazlar puqaralıq jámiyetiniń taǵı bir tariyxıy túbirin, olmon materiallıq sheńberi tásiridegi kontinental-evropa dástúrı menen bólesedi. Erkin puqaranıń payda bolıwıǵa, birinshilerden bolıp birlesken ónermentler hám sawdagerler gildiyasi, feodallardan qorǵawlaytuǵın hám qalalar basqarıwına tásir etken birinshi assotsiatsiya sebep bolǵan dep esaplanadı.Úshinshi tariyxıy túbir puqaralıq jámiyeti zamanagóy túsinigi qáliplesiwinde liberal anglo-amerikalıq dástúrı za’ru’rli áhmiyet kásip etken. Izertlewshilerdiń málim bul baǵdarda hár qıylısha pikir ańlatadı. Mısalı, puqaralıq jámiyeti tábiy huqıq hám erkinlik tiykarında mulkka iyelik etiwi haqqındaǵı ideyanı Jan Lokk, modernizaciya hám óz-ózin basqarıwdı puqaralıq jámiyetiniń za’ru’rli komponentleri sıpatında Joqlıq Smit, minimal mámleketlik konsepsiyasi, puqaralıq jámiyeti hám zárúriy qanxorlıq sıpatındaǵı mámlekettiń oǵada shegaralanǵan roli haqqındaǵı ideyanı Tomas Peyn, amerikalıqsha demokratiya analizi hoyasini Aleksis de Tokvil, mámleketlik hám puqaralıq jámiyeti20 ortasındaǵı munasábetlerdi belgilep bergen hám puqaralıq jámiyeti ózbetinshe bolıwı kerekliginta'kidalagan Jan Styuart Mill sıyaqlı ilimpazlardı kórsetiw múmkin.Puqaralıq jámiyeti haqqında hár qıylısha tariyxıy hám metodologik jantasıwlar hám interpretatsiyalarni biykar etpegen halda, jańa dáwirde puqaralıq jámiyeti konseptuallashuvi processinde za’ru’rli rol o'ynagan Oyanıw dáwiri ilimpazlardan biri Nikolo Makiavelli (1469 -1527) bolıp, ol pragmatik, tájiriybelik sociallıq pánga tiykar salındı. Puqaralıq jámiyeti Makiavelli ushın klasıy, partiyalıq keri qızıǵıwshılıqlar kompleksi bolıp tabıladı. Oǵan kóre puqaralıq jámiyeti xalqdan etikalıq tıykardı - jaqsı islik hám pazıyletti, sociallıq qızıǵıwshılıqlar hám Respublika strukturası qızıǵıwshılıqları aldında minnetti sezim etiw hám mártlikti talap etedi. Basqasha etip aytqanda, ol erkin individler ushın múnásip birlespe boladı. Mámleketlikti qorǵaw ushın hukmdor qolıdaǵı barlıq qurallardı jumısqa salıp qoyıwı kerek boladı, ótirik, shápáátsizlik hátte urıs da bunnan ayrıqshalıq emes. Mámleketlik qızıǵıwshılıqları ol jaǵdayda baslanǵısh áhmiyet kásip etken.Makiavelli mámlekettiń zinhar ǵárezsizligin talap etken, cherkovdan da, yaǵnıy mámleketlik hám uluwma siyasat salasınń sekulyarizatsiyasi tárepdarı bolǵan. Ol mámleketlik basqarıwdıń ayriqsha siyasiy uqıp mektepti jaratadı, ol jaǵdayda hesh qanday etikalıq normalar menen esaplawmay, “maqset hár qanday quraldı oqlaydi” degen printsptı islep shıqqan.SHunga qaramay, naǵız ózinday máseleni kese qoyıw ideyası artıdan jańa dáwirde bir qatar filosoflar puqaralıq jámiyeti konsepsiyasini jáne de boyitdi. Atap aytqanda, “Sóz erkinshegi haqqında” Djon Milton, “Leviafan” Tomas Gobbs, “Mámleketlik basqarıwı haqqında eki traktat” Jan Lokk, “Nızamlar sezimi haqqında” Monteske, “Sociallıq shártlesiw haqqında” Jan Jak Russo, “Ilohiy-siyasiy traktat” Benedikt Spinoza, “Puqaralıq jámiyeti tariyxı haqqında xatlar” Anri Fergyuson sıyaqlılar bolıp tabıladı. Usı jumıslarda ol yamasa bul dárejede insannıń ómiriniń ayriqsha forması sıpatındaǵı puqaralıq jámiyeti mashqalallari kórsetipgine qalmay shaxs hám mámleketlikke puqaralıq jámiyetiniń tiykarǵı sub'ekti bolǵan puqaranıń pútkil potensialın júzege shıǵarıw ushın zárúr bolǵan Prinsipial jańa sapaları islep shıǵılǵan.Tomas Gobbs áyyemgi dáwir oyshıllarına (Platon, Aristotelga) ergashib, jámiyet hám mámleketlik túsiniklerin teńlestiredi. Ol mámleketlik, puqaralıq jámiyeti hám puqaralıq shaxs túsinikleri ortasıǵa teńlik belgisin qóyadı. Biraq, áyne waqıtta, ol eger mámleketlik puqara bolsa, bul hár qanday puqara mámleketlik esaplanıwın anglatmasligini belgilengenler etedi. Arnawlı bir xojalıq, sawda hám sawda jumısların aparıw ushın aǵzaları ózin hamjamiyat (mámleketlik) qálew-eriksine tolıq bo'ysundirmagan birlespeler, kompaniyalar, yaǵnıy «fuqaroviy shaxslar» dúziliwi múmkin.Áyne waqıtta bunday puqaralıq shaxslar (shirkatlar) aqırıına shekem bo'ysungan boladı.Usı logikanı «fuqarolik jámiyeti» túsinigine salıstırǵanda da qollanıw etiw múmkin.Ingliz aǵartıwshı filosofi hám siyasiy oyshılı Jan Lokk (1632-1704) haqılı túrde huqıqıy mámlekettiń ataqlı ideologiyachilaridan biri esaplanadı.Ol óz ideyalarını «Mámleketlikti basqarıw haqqında eki qollanba» shıǵarmasında aytǵan.Onıń tálimotida adamlardıń tábiy awhali, puqaralıq jámiyetiniń qáliplesiwi hám mámlekettiń tashkil tappaqtası máseleleri túsintirilgen.Lokk huqıqıy mámlekettiń bas elementi bolǵan hákimiyattıń ıdırawı teoriyasınıń tiykarlawshisi esaplanadı.Jeke menshik teoriyası Lokkda miynet menen tıǵız baylanıslı. Adamlar tiykarınan óz buyım- múlkiden tınısh hám qawipsiz paydalanıw maqsetinde jámiyetke qosıladılar, bunda usı jámiyette qabıl etilgen nızamlar bunıń tiykarǵı quralı hám quralı bolıp xızmet etedi, dep esaplaydı Jan Lokk.Puqaralıq jámiyetke qosılıw - bul qolay, tınısh hám jetkilikli turmıs keshiriw, óz buyım- múlkiden xotirjam paydalanıw hám ózin usı jámiyet aǵzası bolmaǵan adamlarǵa qaraǵanda qawipsizlew sezim etiw ushın basqalar menen kelisiw bolıp esaplanadı.Puqaralıq jámiyeti túsiniginiń liberal talqini, joqarıda aytıp ótkenimizdek, Tomas Gobbs hám Jan Lokk dáwirinde jaratılǵan. «Puqaralıq jámiyeti» túsinigin olar adamlıq jámiyetiniń tariyxıy rawajlanıwını, insannıń tábiy ámelde barlıqtan bilimli turmıs tárizine ótiwin sáwlelendiriw ushın ilimiy mámilege kirgizgen.Tomas Gobbs bunday jaǵdayǵa mámleketlik ámeldegi bolǵan halda erisiw múmkin dep esaplaǵan. Ol mámleketlik bolmaǵan orında urıs, qáweter, mayıplılıq, jalǵızlıq, jabayılıq, nadanlıq, mámleketlikde - aqılǵa saylıq, qawipsizlik, baylıq, tártip, bilim hám ullılıq húkim suradi, dep jazǵan.Liberalizm tiykarlawshisi Jan Lokk birinshi bolıp shaxsni jámiyet hám mámleketlikten, erkinlikti - basqa qádiriyatlardan ústin qoyǵan. Erkinlikti ol mámlekettiń aralashuvidan erkin jaǵday sıpatında tushungan.Puqaralıq jámiyetin analiz etiwge salıstırǵanda basqa bir jantasıwdı G. Gegel (1770-1831) usınıs etedi.Ol puqaralıq jámiyetke óz kúndelik mútajliklerin miynet járdeminde qandiruvchi individler kompleksi dep qaraydı.Onıń pikrine kóre, puqaralıq jámiyetiniń negizin jeke menshik quraydı.G.Gegel pikri boyınsha, tariyxıy processni háreketlendiriwshi kúsh sıpatında puqaralıq jámiyeti emes, bálki mámleketlik ámel etedi, ol barlıq pazıyletlerdi ózinde sáwlelengenlestiredi, insan shaxsi, ulıwma siyasiy, materiallıq hám ruwxıy tiykarlardıń jamuljam ańlatpası esaplanadı. Mámleketlik insandı túr-túrli kútilmegen jaǵdaylardan qorǵaw etedi, ádalattı támiyinleydi, ulıwma máplerdi ámelge asaradi.Mámleketlik, shańaraq, qáwim, millet, diniy hám basqa birliklerden parıqlanıwshı «fuqarolik jámiyeti» kategoriyasi XVIII-XIX ásirlerde izertlew predmetine aylandı. G. Gegel óziniń «Huqıq filosofiyası» shıǵarmasında puqaralıq jámiyeti túsinigin hár tárepleme úyrendi hám oǵan adamlardıń mútajligi hám miynet bólistiriwi sisteması, ádillik (huqıqıy shólkemler hám huqıqıy tártipot), sırtqı tártip (politsiya hám korporatsiyalar) arqalı baylanısı (munasábetlerge kirisiwi) sıpatında tariyp berdi.Sol dáwir jámiyeti hám mámleketine salıstırǵanda G. Gegelning qarawları gónergenligine qaramay, onıń puqaralıq jámiyeti mámleketlikke salıstırǵanda ózbetinshe bolǵan jeke mápler iskerlik tarawı, sociallıq basqarıw princpı, miynet bólistiriwi hám múlk formalarıǵa baylanıslı ekenligi haqqındaǵı pikirleri sociallıq pánlerdiń rawajlanıw jolında taslanǵan za’ru’rli qádem boldı.G. Gegel pikrine kóre, puqaralıq jámiyeti - bul, áwele, jeke menshikka tiykarlanǵan mútajlikler sisteması, sonıń menen birge, dinge sıyınıw, shańaraq, siyasiy gruppalar, mámleketlik qurılısı, huqıq, etika, minnet, mádeniyat, bilimlendiriw, nızamlar hám olardan kelip shıǵıwshı sub'ektlerdiń óz-ara yuridikalıq baylanısları bolıp tabıladı. Tábiy, «nomadaniy» jaǵdaydan «odamlar puqaralıq jámiyetke kiriwleri kerek, sebebi tek sol jámiyette huqıqıy munasábetler haqıyqıy ayrıqshalıq kásip etedi».Áyne waqıtta Gegel bunday jámiyet tek «hozirgi dúnyada» ámeldegi bolıwı múmkinligin belgilengenler etedi. Basqasha aytqanda, puqaralıq jámiyeti jabayılıq, qalaqlıq, bilimsizlikka qarsı qóyıladı.Gegel puqaralıq jámiyeti shańaraqtan baslanıp tap mámleketlikke shekem dialektik háreketleniwshi bólek basqısh uzaq tariyxıy dáwir dawamında orta ásirden tap jańa dáwirshe transformatsiyalashib kelgen túsinik bolıp tabıladı. Ol puqaralıq jámiyeti hám mámleketlikti aralastırıp jiberiwshi sol dáwirde húkimran bolǵan tábiy huqıq teoriyasını sın etken, onıń pikricha, sociallıqlıq ayrıqshalıqına tiykarlanıwshı puqaralıq jámiyeti, shańaraqtıń etikalıq hám mámlekettiń ǵalabalıq turmısınan zinhar parıq etedi. Ol ádalatili nızamlar hám ádil sudni puqaralıq jámiyetiniń strukturalıq bólimleri dep esaplaydı.Puqaralıq jámiyetin konseptual túsiniwge Immanuil Kant (1724-1804) háreket etken.

Kant puqaralıq jámiyetin pútkil insaniyat úyi dep bilgen. Bul jámiyette hár bir insan hatti- háreketi joqarı etikalıq nızam - qatań imperativ menen bellenad. Onıń pikricha, puqaralıq jámiyeti ámeldegi nızamlar sheńberinde hesh kim tárepinen sheklenmeytuǵın umtılıw, printsplarınıń erkilik menen muwapıqlıǵı, basqasha aytqanda, puqaralarǵa uyqas bolǵan jámiyet bolıp tabıladı.YUqorida aytilganlardan juwmaq etiw múmkin, XVIII ásir ortalarına kelip puqaralıq jámiyeti - mámleketlik dástúriy paradigmasi qayta kórip chiqila baslandı. Bul process XVIII - XIX ásirlerge kelip tóqtadı, bul dáwir kelip jańa sistema óziniń - jeke menshik, erkin bazar ekonomikası, parlamentar demokratiya hám huqıqıy mámleketlik, social hám siyasiy tarawlar ortasındaǵı ıdıraw.Puqaralıq jámiyeti demokratiyalıq normalari hám qádiriyatları zamanagóy sociallıq-filosofiyalıq oylawda da analiz etilgen. Zamanagóyroq kóriniste demokratiya ideyaları Turkistonda bilimparvar jadidlar iskerliginde gúzetiledi.Evropada bolǵanı sıyaqlı Turkistonda da orta ásirler feodal munasábetleri, dogma hám dástúrlerge qarsı bolǵan bilimparvar ideologik aǵıs sıpatında xarakterlenedi.Ol progressiv kúshlerdiń mámleketti feodal turıwlıq dáwirinen alıp shıǵıwǵa háreket etken hám gúresganlarini sáwlelendiredi. Jadidlar tálim sistemasın reformalawdı talap etip, dúnyalıq pánler aktivlew oqıtılatuǵın jańa usıldaǵı mekteplerdi ashqan, olarda anıq, tábiy-ilimiy, ekonomikalıq pánler oqıtılǵan.Zamanagóy izertlewshilerdiń atap ótiwishe, demokratiyalıq qayta qurıw ideyaları hám puqaralıq jámiyeti qáliplesiwi jas xivaliklar hám jas buxoroliklar awqamları programmalarında sawlelengen. Olar jadidlar liberal háreketi sıpatında tekǵana sociallıq munasábetlerdi reformalawda, bálki 1920 jılda Xiva hám Buxoroda xalıq kórsetiwlarında qatnasqanlar.Turkiston avtonomiyası ushın gúresgen jadidlar, ǵárezsizlik ushın háreketke múnásip úlesin qosqan.YUrtimizda sociallıq-filosofiyalıq pikir, atap aytqanda jadidlar túsinde, puqaralıq jámiyeti ideyaları bilim qádiriyatınıń qáliplesiwine qaratılǵan edi. M. Salamatiy, A. Avloniy, A. Fitrat óz dáwirinen ilgerilep ótip, puqaralıq jámiyeti tek ózbetinshe mámleket sheńberinde ámelge asıwı, haqqındaǵı juwmaǵını aytadilar. Bunnan tısqarı, olar, dástúr hám úrp-ádetler demokratlashuvga tosıq bolmaslıǵın, kerisinshe, ámeldegi dástúrler sheńberinde ámelge asırılǵan modernizaciya, puqaralıq jámiyetiniń qáliplesiwi hám turaqlı rawajlanıwınń za’ru’rli faktorı ekenligin tiykarlaydı.Birinshi Prezident I. A. Karimovning sózleri menen aytqanda, “ózbek xalqi bay tariyxı uzaqótken zamanǵa barıp taqaladı, hám úsh mıń jıllıq dáwirdi óz ishine alıp, bizge bay tájiriybe hám ibratlı12saboq beredi, onı qabıllawımız hám rawajlandırıwımız kerek boladı”.Uluwma alǵanda, puqaralıq jámiyeti filosofiyalıq konsepsiyalarining insaniyat tariyxında ornı hám rolin bahalar ekenbiz, onıń tekǵana ilimiy-texnikalıq tabıslar menen, bálki insan borlig'ining ekzistensial baslanıwsın qayta túsiniw menen keshgen. Bul dáwirde insan erkinligin basqasha túsiniw usılı júzege kelip, ol pánge saldamlı tásir etedi.Bunda erkinlik óz qızıǵıwshılıqları jolında basqariluvchi emes, bálki hár bir insannıń óz táǵdiri ushın juwapkerligi mánisinde túsiniledi.5.Puqaralıq jámiyeti haqqındaǵı zamanagóy konsepsiyalar.

XXasr baslarıdan puqaralıq jámiyeti salasında ámelge asırılǵan izertlewler “puqaralıq jámiyeti” kategoriyasini funksional xarakteristikaların túsiniw quramalılasadı. Bul puqaralıq jámiyeti túsinigin izertlew etıwde, puqaralardıń socialliq ómirinde aktual talaplarını sáwlelendiriwshi, jańa kriteryalardıń kiritilgenligi menen tiykarlanadı. SHunday etip puqaralıq jámiyeti haqqındaǵı qıyallar rawajlanıwını sistemalastırıw: birinshiden, olardıń sociallıq-filosofiyalıq tiykarları xarakteristikası menen, ekinshiden, ideologiyalıq tiykarlardıń qásiyetlerine kóre, úshinshiden, puqaralıq jámiyetiniń sap ilimiy konsepsiyalarini anıqlaw menen belgilenedi.Biraq, puqaralıq jámiyeti modeli islep chiqiluvchi dáslepki, bazalıq sociallıq-filosofiyalıq teoriyalerde izertlewshilerdiń konsepsiyalarini eki gruppaǵa boladı:

-formatsion hám sivilizatsion jantasıwlar; modernizatsiya hám postmodernizm konsepsiyasi.