O΄zbekiston respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta΄lim ministrligi muxammed al-xorezmiy atindag’i Tashkent axborot texnologiyalari unIversiteti

Abu Ali ibn Sino (980-1037) pikricha sociallıq munasábetler adamlar ortasındaǵı ayırmashılıq hám teńliksizlik nátiyjesi bolıp tabıladı. Hususan, Ibn Sino “ekonomikalıq jáne social hámde jeke ayrıqshalıqlarǵa kóre teńliksizlik - insan sociallıq aktivligi sebebi esaplanadı” dep aytıp otedi. Ideal mámleketlik qurıw bolsa jámiyet xalqınń ruwxıy-etikalıq gúlleniwi menen baylanıslı.. Onıń pikricha, ruwxıy etikalıq qádiriyatlardıń joqarı qadrlanishi tekǵana hár tárepleme párawanlıqdı, bálki jámiyette ádalat hám turaqlılıqtı da támiyinleydi.Bul dáwirde SHarqda sociallıq ádalat, bilim hámteńlik tekǵana teoriyalıq norma, bálki ámeliy turmıs norması, sociallıq- siyasiy máseleler sheshimin tabıw hám jámáát bolıp jasawdıń hasası sıpatında tushunilgan, puqaralıq jámiyetin qáliplestiriwdiń bilim jolı saylanǵan bolsa, Evropa sociallıq-siyasiy oylawında bolsa nasroniylarning diniy dogmatikasi ústemlik etip, diniy hám dúnyalıq mápler ortasında gúres rawaj alǵan.YUsuf Tán Hojib óziniń “Qutadg'u bilig” dástanında mámleketlikti basqarıw ámelleri, qaǵıydaları hám siyasiy - etikalıq munasábetlerdi jámiyette qarar taptırıwgae'tibor qaratgan. Ol mámleketlik basqarıwı hám xızmetin shólkemlestiriw túrlerin hámde sol dárejelerge muwapıq sapaların klassifikaciyalaydı. Atap aytqanda, «SQalelikke dawagerler onadan ájep bir uqıp menen tuwıladılar hám olar tezlik penen jaqsı- jamandı ajıratıw fitratiga iye boladılar. Bundaylarǵa Quday aqıl, parasat hám jumsaq bir ko'ngil ato etedi, qolaversa jaqsı jumıs júrgiziw oqıwı menen da siylaydi»1 dep aytıp ótken.Ádalatlı mámleketlik basqarıwı, onıń jetilisken teoriyalıq tiykarların jaratıw boyınsha úlken ilimiy miyraslar qaldırǵan orta ásirler oyshılı, mámleketlik ǵayratkeri Saraymulkning “Siyasatnoma” asari za’ru’rli derek esaplanadı. Ol hámeldarlardı etikalıq pazıyletlerigaqarab tańlaw, ádalat hám insaptı ayaq astı etetuǵınkishilarni mámleketlik jumıslarına aralastırmaslikni, mámleketlikti basqarıwda keńes menen aparıw, xızmetlerdi úzliksiz qadaǵalawqilish, boysınıw, atqarıw hám sapaları tuwrısındaǵı qarawları menen áhmiyetli bolıp tabıladı. Ásirese, Qaǵıydaulmulkning«Kópshilik bolıp qabıl etilgen ilaj eń savobli boladı hám sonday jol tutıw kerek» 1 degen pikirleri babalarımıznıń mámleketlik qurılısınń ádalatlı tártipotlarigakatta itibar bergenligindeden dárek bolıp tabıladı.Sociallıq-siyasiy rawajlanıwdıń ruwxıy tiykarların úyreniwde Orta Aziyada payda bolǵan sufizmchilik aǵımınıń áhmiyeti da bólek za’ru’rli orın tutadı. Sufizm eger Islom qushaǵında ósindi urib, Qur'on hám ádisler hikmetinen oziqlangan, kóbinese sháriyat ahkomiga súyengen bolsadalıq, lekin ol rásmiy diniy hár qıylı isenimlerge inanıwshı shaxslıq hám dinge berilgenlikka hámde hákim klasslardıń ayshu-ishratlarga batıs turmıs tárizi, talawshılıq hám qara basınıń ǵamın oylawshılıqka qarsı bolıp esaplanıw, miynetkesh xalıq narazılıǵını ańlatpalap keldi. Sufizm tálimoti tiykarında ádalat, haqıyqat, tuwrılıq, miyir-shápáát, insap, iyman, ıqtıqat, ılım, miynetsevarlik, watanparvarlik sıyaqlı ulıwma insanıylıq ideyalardı úgit etiwshi qolı ashıqlıqǵa tiykarlanǵan bir qansha diniy, siyasiy aǵıslar payda boladı. Olar jámiyettiń ádepsiz elementlerine ideologik kúsh sıpatında qarsı qóyıladıSociallıq-siyasiy oylaw rawajlanıwı hám huqıqıy mámleketlik hám puqaralıq jámiyetiniń tiykarǵı shárti - nızam ústinligi printspın ámeliyatda qóllaw tájiriybesin SHarqning ullı mámleketlik ǵayratkeri hám sarkardasi Ámir Temur (1336 -1405) bay sociallıq-siyasiy hám ruwxıy miyrasları tiykarında kóriw múmkin.Onıń áneydeylerinde mámleketlik sisteması, onı mekeme etiw usılları hám quralları, odaǵı hár qıylı lawazım-wazıypalar dárejesi, klasslardıń kategoriyalanıwı, áskeriy áskerlerdiń dúziliwi, sawash aparıw uqıpları, mámleketlik xizmetkerleri xoshametin shólkemlestiriw faktorları, ádalatlı salıq túrleriniń engiziliwi, mámleketti abadanlastırıw ilajları milliy mámleketlikchilikning joqarı materiallıq hám huqıqıy dárejede qáliplestiriwge eriskenliginen dárek beredi. “Hár mámlekettiń jaqsı adamlarıǵa men da jaqsılıq etdim, nafsi jamanlar, buzıqlar hám ádepsiz adamlardı mámleketiimdan quwıp shıǵardim. Qásiyetsiz hám jerkenishli adamlarǵa ózlerine ılayıq jumıslar tapsırdim hámde hadlaridan oshishlariga jol qo'ymadim. Ullıların hám sharapatlı-itibarlı kisilerdi húrmetlab, mártebelerin asırdım. Hár mámlekette ádalat esigin ashtım, zulmu sitam jolin to'sdim». 1Ekenin aytıw kerek, puqaralıq jámiyetin - turmıslıqlıǵın hám natiyjeliligin támiyinleytuǵın - huqıqıy mámleketlik sheńberinden sırtda oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. SHu mániste, Sahıpqıran Ámir Temurdıń tómendegi sózleri házirgi zaman menen hamnafas shıńǵırlaydı: “Tájiriybe,- dep jazadı ol, maǵan sonı kórsetdiki, dinge sıyınıw hám nızamǵa tayanmagan húkimet, óziniń ullı qudıretin uzaq waqıt saqlap tura almaydı. Onı hár qanday jawız kisi kiriwi múmkin bolǵan na tomi, na esigi, na torı bar uyge o'xshatish múmkin. SHuning ushın men óz saltanatimni Islom hámeldarları hám basqarıwda ózim qatań ámel etiwshi nızamlar tiykarında qurdim”.SHu noqatı názerden, jetiskenlikli basqarıw nizamlıqına kóre, ámir Temur basshınıń ádillik ideyalarına tayanıwını kerek tapqan. Onıń pikrine kóre: “Basshı ushın barlıq jumıslarda ádillik ideyalarına ámel etiwi kerek: ol sotilmaydigan hám pazıylet iyesi bolǵan adamdı ministrlikka belgilewi kerek, sebebi ádalatlı ministr ózi sheklengen-basshı adaolatsizliklarni tuwırlawı múmkin, biraq ministrning3ózi sonday bolsa, apat jaqın bolıp tabıladı”. Sahıpqıran pikricha, mámleketlik basqarıwında taǵı bir za’ru’rli nizamlıq - nızam ústinligi. “Qatań tártip hám nızamlarǵa ámel etiwim baxıt hám ıǵbalim gilti boldı”. Bas nızamlar sıpatında diniy ahkomlarni hám olar tiykarında jazılǵan pikirlerdi bilgen. Bunıń barlıǵı ullı Temur adaolatli hám fazıl basqarıwǵa bólek itibar qaratganligini kórsetip turıptı.Kámal insanlar jámiyetin haqqındaǵı ideyalar Suw ayırǵısher Navoiy (1441-1501) siyasiy hám kórkem ádebiyatqa baylanıslı iskerligi hasası bolıp xızmet etdi. A. Navoiy ideal sociallıq-ekonomikalıq basqarıw princpı haqqındaǵı qarawların óziniń “Saddi Iskandariy”, “Mahbub ul qulub”, “Payǵambarlar hám donolar tariyxı” hám b. dóretpelerinde yoritgan. Sociallıq-ekonomikalıq basqarıw princpı máselelerin tek ádalatlı hukmdor basqarıp atırǵan hám nızam ústin turatuǵın bolǵan mamalkatda ámelge asıwı múmkin. SHunday etip, A. Navoiy ushın adolat hám nızam sociallıq rawajlanıwdıń hasası esaplanadı. Onıń konsepiyasidahukumdor shaxsi bólek áhmiyetke iye boladı. Pazıyletli hám ideal shaxs haqqında oy-pikir júrgizer eken Navoiy ayriqsha adamgershilikli teoriyanı jaratadı. Óz teoriyasıda oyshıl, bir tárepden hukumdor hám baǵmandı, basqa tárepden mámleketlik hám bog'ni salıwtiradi. Oǵan kóre, eger baǵman sanalı hám miynetsevar bolsa, onıń baǵı gullab- jasnaydı. Tap sonday eger mámlekettiń sanalı, dono, ádalatlı, xalqi ushın qayǵıradigan jáne onı sevadigan hukumdori bolsa, ol rawajlnib párawanlasadı.Ol teoretik hám ámeliyatshı sıpatında mámleketlik siyasatınıń ádalatlı tiykarları jáne onıń ruwxıy kriteryalarınrawajlandırıwǵa úlken úles qosadı. Ásirese, ádalatsızlik hám zulm mámleketlikti páseńlewge, jámiyetti nadanlıqǵa alıp keliwi tuwrısındaǵı qarawları óz ańlatpasını tabadı: «... mámleketlik jumısı menen gúmira bolǵan hámeldarlıq shaqlarimda ko'ngil múlkin hár qıylı adamlardıń hújimi bulg'aladi. Geyde ámirlik ornıda o'tirdim hám húkimet mákemesinde xalqning arz-dodini so'rdim hám geyde patshah qasında ministrlik etdim hám maǵan umidvor názer menen qaray turǵan elga qayır-saqawat kórsetdim» 19 deydi. Ádalatlı jámiyet qáliplesiwiniń tiykarǵı faktorı sıpatında Navoiy insaniy pazıyletler: ádalatlılıq, mıyırmanlıq, miynetsevarlik, rostgo'ylik, watanparvarlik, hújdanlıq, adamgershiliklilik hám mártlikti keltirip ótedi.Áyyemgi hám orta ásir SHarq oqımıslılarınıń puqaralıq jámiyetigi tiyisli konseptual miyrasları hám teoriyalıq islenbeleri ámeliyatdaǵı - mámleketlik hám jámiyette húkimran normalarǵa tolıq uyqas kelmasada, biraq olar puqaralıq jámiyeti printsplarınıń ob'ektivlashuvi jáne onıń insaniyat sotsiumining tariyxıy rawajlanıwınń strukturalıq bólegi sıpatında tushunilishi ushın bekkem tiykar jarattılar.1. Jámiyet sotsial strukturasıǵa tiyisli talqinlar.Jámiyettiń sotsial strukturası dáslep áyyemgi grek oyshılları Platon (er. av. 427-347 yy.) hám Aristotel (er. av. 384-322 yy.) tárepinen izertlew etilgen. Olar jámiyet hám mámleketlikti áynelestirgen bolsalarda, jámiyet aǵzası sıpatında tek erkin tuwılǵan hám puqaralıq yoshiga etken kisilerdi tán alıw etken. Olardıń jámiyetke tiyisli qarawları tiykarın sotsial struktura hám sotsial ádalat konsepsiyalari shólkemlesken.Platonning pikricha, sotsial strukturanı tek erkin tuwılǵan, sociallıq áhmiyetke iye bolatuǵın rolni atqaraıp atırǵan kisiler quraydı. Insannıń kewili ush tıykarǵa iye: «idrok» (intellektuallıq), «jasurlik» (ǵayratlılıq) hám «istak» (sezim, sezimge ıyelew). Adamlar óz kewilindegi tiykarlardan qaysı birinń kópligi yamasa ozligiga qaray jámiyette ush sociallıq qatlam ámeldegi boladı: oyshıllar - «faylasuflar», áskerler - «qo'riqchilar», óndiriwshiler - «dehqonlar» hám «hunarmandlar». Basqarıwshılar joqarı maǵlıwmatlı, uqıplı, jeke menshikka iye bolmaǵan, dárwishlik turmıs tárizin keshirayotgan, yoshga etken filosoflar ishinen tayınlanıwı kerek. Basqarıwshı bolatuǵın adamlardı filosofiya hám kórkem óner jardeminde tárbiyalaw zárúr. Basqarıwshılar nızamlardı ornatadı, sociallıq jumıslardı ádalatlı tárzde basqaradi. «Qaraqshılar» mámleketlikti qorǵaw etedi hám jámiyette tártipti izga saladı. «Dıyxanlar» hám «hunarmandlar» óz miynetleri menen puqaralardı barlıq turmıs ushın zárúr bolǵan zatlar menen támiyinleydi. Kórinip turıptı, wolda, Platon tárepinen ilgeri surilgan jámiyettiń sotsial strukturası joqarı darjada oyshıl-filosof turǵan qattı ierarxiyani názerde tutqan edi.Iri grek oyshılı Aristotel óziniń «Siyasat» kitabında jámiyettiń tábiy kelip shıǵıwı, onıń sotsial stratifikatsiyasi hám sotsial ádalat sıyaqlılarǵa tiyisli qarawları izertlew etildi.Aristotelning pikricha, insan tuwılishdan baslap instinktiv túrde basqalar menen birge turmıs keshiriwge intilpdigan janzat bolıp tabıladı.Adamnıń basqa janzatlardan ayırmashılıǵı, onıń social hám jeke munasábetlerdegi jaqsı islik, ádalat, «umumiy paydanı túsinip etkenligi» bolıp tabıladı. Aristotel jámiyette bir-birin izbe-izlik menen bir- birine alısıp baratuǵın insaniy socialliq ómir formalarını bir- birinen ajıratıp kórsetip berdi: shańaraq - jasaw adressi (awıl hám boshq.) - polis (qala-mámleketlik). Arisiotel ushın mámleketlik - adamnıń tábiy basqa adamlar menen turmıs keshiriwge umtılıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın biralikda insaniy turmıs keshiriwdiń joqarı tábiy forması bolıp tabıladı.Shańaraq - insaniy birliktiń baslanǵısh forması sıpatında talkin etildi.Bir neshe shańaraqlar jasaw adresin quraydı.Óz-ara bir- birlerine jaqın jasaw mánzilleri qala-mámleketlikke birlesedi.Aristotel ilgeri súrgen sotsial struktura modelinde tiykarǵı strtifikatsiyaviy prinsip sıpatında múlk senzi tańlandı. Oǵan muwapıq, puqaralar ush sotsial qatlamǵa bólinedi: jarlı, orta qatlam hám bay. Oyshıldıń pikricha, mámleketlikde qanshellilik orta qatlam kóbirek bolsa, ol sonshalıq qúdiretli boladı, gullab-yashaydı.Áyyemgi grek filosofiyasını jáne de rawajlanıwına úlken úles qosqan, SHarq oyanıw dáwirdiń oyshılı Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiy insaniy jámiyetti puqta úyrengen ilimpazlar gápine kiredi. Forobiy «Fazıl qala adamları qarawlari» shıǵarmasında jámiyet («inson jámááti») dıń kelip shıǵıw sebeplerin ilimiy tárepten tiykarlab beredi: «Hár bir insan óz tábiyatı menen sonday dúzilgenki, ol jasaw hám joqarı dárejedegi etuklikka jetiw ushın kóp zatlarǵa záriw boladı, onıń bir ózi bunday zatlardı qolǵa kirita almaydı, olarǵa ıyelew adamlıq jámáátine mútajlik payda boladı... SHu sebepli jasaw ushın zárúr bolǵan, kisilerdi bir- birine jetkizip beretuǵın hám óz-ara járdemlashuvchi kóp adamlardıń birlesuvi arqalıǵana adam óz tábiyatı boyınsha intilgan etuklikka ersiuvi múmkin. Bunday jámáát aǵzalarınıń iskerligi bir pútkil halda olardıń hár birine jasaw hám etuklika jetiw ushın zárúr bolǵan zatlardı jetkizip beredi.SHuningushın insan kóbeydi hám erning xalıq jasaytuǵınlıq bólegine o'rnashdilar, nátiyjede insan jámááti vujudga20 keldi».Oyshıl nazdidagi insan jámááti - bul adamlıq jámiyeti esaplanadı.Forobiy jámiyettiń sociallıq strukturası (sotsial strukturası) sıpatında jámiyettegi hár qıylı sociallıq siyasiy gruppalardı oyıq analiz etedi. Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma Forobiyning pikricha, jetilisken jámiyette hár bir siyasiy gruppa, pútin sociallıq organizmniń ajıralmaytuǵın bólegi sıpatında, óziniń arnawlı bir funksiyalarına iye bolıp, go'yoki sol wazıypalardı orınlaw ushın qánigeliklashganlar.Forobiy árman etken ideal mámleketlikde sociallıq siyasiy gruppalar ortasındaǵı parıqlanishlar saqlanadı. Platonning ideal mámleketlik basqarıw princpıı haqqındaǵı tálimotida kórsetilgeni sıyaqlı, hár bir siyasiy gruppanıń wazıypaları hám minnetlemeleri anıq belgilengen boladı, siyasiy gruppalar ózleriniń huquqları boyınsha ózlerine tiyisli bolǵan iskerlik menen shuǵıllanadı. Bir siyasiy gruppaǵa tiyisli bolǵan adam basqatabaqa wákilleri ushın tiyisli bolǵanıshlarni orınlaw huqıqına iye emesler (mısalı, basqarıwshılar siyasiy gruppasıǵa tiyisli kisiler dıyxanshılıq yamasa sawda jumısları menen shug'ullanmaydi). Fazıl qala-mámleketlikde hár bir siyasiy gruppaningjamiyatdao'rni hám huquqı usı siyasiy gruppa orınlawı kerek bolǵan wazıypalardıń qanday bolıwı menen belgilenedi.Siyasiy gruppa mártebesiniń bálent yamasa tómen bolıwı onıń hukmdorga jaqın yamasa uzaq bolıwına baylanıslı.Hukmdorga jaqın yamasa odan uzaq bolıwdıń belgisi hár bir siyasiy gruppa wákilleriniń intellektual (intellektuallıq) hám ruwxıy kámalǵa jetken dárejeleriniń joqarılıǵına baylanıslı.Intellektual hám ruwxıy kámalǵa jetken dárejeleri joqarı10Forobiy Abu Ólshem hám uyqassız qara sóz benen jazılǵan kórkem shıǵarma.Fazıl adamlar shaxri.-Tashkent AKrdiriy at.xalk miyrasları baspası. 1993.-B. 18-19.32bolǵan siyasiy gruppa wákilleri, yaǵnıy hukmdorga jaqın adamlar joqarı lawazımlardı iyelep, húrmetke iye bolǵan jumıslardı atqaradı, olardıń qol astında isleytuǵınlar bolsa tómenlew lawazımlardaǵı jumıslardı atqaradı.Kórinip turıptı, wolda, Forobiyning ideal mámleketlik basqarıw princpıına tiykarlanǵan jámiyette (fazıl qala-mámleketlerde) adamlardıń sociallıq siyasiy gruppalarǵa ıdırawı hám olardıń jeńillikleri saqlanadı. Oyshıl qandayda-bir siyasiy gruppaǵa tiyisli adamlardıń wazıypaları hám minnetlemeleri ortasında ayırmashılıqlardıń saqlanıwı, hár bir adamnıń óz kasbini jaqsı biliwi hám óz wazıypaların orınlawı jámiyettiń turaqlılıǵı hámde ádalattıń júzege shıǵıwı ushın zárúr bolǵan omil bolıp tabıladı, dep qaraydı: hár bir adamnıń óz kasbiga tiyisli wazıypaların tuwrı orınlawı - jamiyatda ádalattıń saqlanıwı jáne onı turaqlılıǵındı támiyinlew negizi bolıp tabıladı.Oyshıl óziniń «Talxisi navomisi Aflotun» («Platon nızamları mánisi») shıǵarmasında ilohiy21nızamlardı mudami ádalatlı ekenligin ilgeri suradi. Fazıllar jámiyetiniń ádalatlı bolıwı hám siyasiy gruppalar ortasında tavofutlarning saqlanıwında ádalat huqıqıy kategoriya wazıypasın atqaradı.Áne sol táreplerden yondashganda, Forobiyningadolatg'oyasiga salıstırǵanda isletgen tariypi Platon talqinlariga jaqın bolıp tabıladı.Lekin Forobiy qarawlarındaǵı ádalat ideyası kisiler ortasında etikalıq, social hám ekonomikalıq munasábetlerdi, materiallıq baylıqlardı bólistiriw hám óz-ara almasıw munasábetlerin da ózine óz ishine aladı. Mine sol erda Forobiyning qarawları Platon talqinlaridan parıq etedi. Forobiy ózinden aldınǵı barlıq ótken zamandoshlaridan parq etip, ádalat haqqındaǵı tómendegi tariypini keltiredi:«Ádalat - eń dáslep pútkil qala ahli tárepinen jaratılǵan ne'matlarni (tuwrı) bólistiriw hámde kisiler ortasında bul ne'matlarni bólistiriw qaǵıydaların saqlaw bolıp esaplanadı. Bunday ne'matlar qatarına (adamlardıń) párawanlıǵı, baylıq (buyım- múlk), hár qıylı ataqlar hám jámiyette tutqan ornı hámde adamlardıń materiallıq-ekonomikalıq hám ruwxıy turmısıǵa tiyisli basqa kóplegen ne'matlar (zatlar) kiredi.Jámáát aǵzalarınıń hár biri óziniń xızmetine muwapıq bul ne'matlardan tiyisli úlesine iye esaplanadı.Eger ne'matlar bir adamǵa salıstırǵanda kemrek bóliw etilsa, bul halda oladamǵa salıstırǵanda ádalatsızlik boladı.Kerisinshe, o' sha adamǵa ne'matlar kóbirek bóliw etilsa, ol jaǵdayda basqa22puqaralarǵa salıstırǵanda ádalatsızlik júz etilgen boladı.Juwmaq etip aytqanda, ádalat kisiler hám hár qıylı siyasiy gruppalar ortasında óz-ara ekonomikalıq-sociallıq munasábetlerde tuwrı bólistiriwdiń belgisi wazıypasın orınlawshı kategoriya bolıp tabıladı. «Ádalatsızlikning júz23bolıwı,- dep jazadı Forobiy,- sonda ańlatpalanadiki, ne'matlarning tiyisli úlesi berilmay qaladı». Oyshılnnng pikricha, sotsial strukturalardıń jasaw kriteryası - bul sotsial siyasiy gruppalar ortasında, sonıń menen birge mámleketlik menen siyasiy gruppalar ortasındaǵı munasábetlerde ádalat Prinsipine etiw bolıp tabıladı.Farabiy adamlardıń diniy islamdaǵı mekteplerine emes, bálki olardıń hár qıylı belgileri - tábiy qásiyetlerine, qábiletlerine, intellektual iqtidorlariga hámde ılımlardı úyreniw hám turmıslıq tájiriybe toplaw processinde asırǵan bilim hám kónlikpelerine qaray sociallıq gruppalarǵa boladı. Onıń talqinicha, qala - bul arnawlı bir bir mámleketlik awqamı, jámiyet (jámáát) bolsa - sol mámleketlikke hákimniń qol astındaǵı bolǵan adamlardıń siyasiy gruppalardan ibarat birlespesi bolıp tabıladı. Álbette, bul sıyaqlı qarawlar Platon hám Aristoteltomonidan ilgeri surilgan jámiyettiń sotsial strukturalarına tiyisli tálimotini jáne bul strukturalardı siyasiy gruppalasıw nizamlıqların jáne de rawajlantirdi.Arnawlı bir jámiyettiń tariyxıy rawajlanıwını analiz etiw nátiyjesinde alınǵan sistemalar teoriyası hám sotsiologik klassifikaciyalardan kelip shıǵıp jámiyettiń tiykarǵı universal klassifikaciyaın tómendegishe ańlatıw múmkin: a) bir pútkillik, pútinlik; b) ózgerislerge bay hám rawajlanıwǵa uqıplıq (dinamizm); v) sistemalılıq. Usı universal klassifikaciyadan kelip shıǵıp jámiyetti tómendegishe tariyplew múmkin: Jámiyet (society) - bul pútin struktura bolıp, onıń sheńberinde adamlardıń birge jasawı ámelge asadı; jámiyet óziniń elementlerinen ibarat bolıw ayrıqshalıqına iye bolǵan, sonıń menen birge ózin ámelde barlıq mákan hám zaman shegaralarıǵa iye bolǵan ayriqsha organizm yamasa sistema bolıp tabıladı. Jámiyet adamlardan ibarat struktura sıpatında xarakteristikalanıp, ol: sotsial baylanıslardıń birlesuvi júz beretuǵın aymaq; arnawlı bir bir aymaq sheńberinde júzege kelgen sotsial baylanıslar, munasábetler, birliklerdiń hár qıylı dumanlıgiga iye; avtonomlıq (ózbetinshe jasaw) qábiletine iye; integratsiyalashuvga beyim (barlıq individlerdi óz-ara qosılıwshılıǵı, sociallıq tártipot nátiyjesindegi birlesiw).“Jámiyet” degende barlıq insaniy munasábetler (baylanıslar) jıyındısı túsiniledi. YÁne bir derekde “jámiyet” túsinigi belgili bir aymaqdı iyelegen, az yamasa kóp dárejede óziniń basqalardan parıqlanıwshı mádeniyatı hám institutlarına iye bolǵan adamlardıń ózin ózi máńgilashgan24jıyındısı, dep ataladı.Jámiyet institutlar hám birliklerdiń óz-ara munasábetlerin qollap-quwatlaytuǵın, jańa sotsial strukturalardı integratsiyalaydigan, óz mantig'idan kelip shıǵıp xalıqtıń tiykarǵı bólegin ózine bo'ysundiradigan, usı aymaqda jasawshı adamlar óz júris-turıslarındaǵı hár qıylı rayon sotsial óz-ara tásirinler hám baylanıslardı birden-bir negizge uyushtirishga úndewshi hám ózin ózi muwapıqlastırıw mexanizmlarına iye esaplanadı. Jámiyet - adamlar, birlikler hám strukturalar óz-ara tásirinleri hám baylanıslarınıń tariyxan rawajalanuvchan, olardıń birge jasaw processinde ózgerip baratuǵın hám struktura tabadıǵan pútin sistema bolıp tabıladı. Jámiyetti ayriqsha belgileri sıpatında tómendegilerdi keltiriw múmkin: 1) sotsiallik; 2) jámiyet aǵzaları (insanlar) ortasında óz-ara tásir hám baylanısıwlardıń bar ekenligi; 3) belgili bir aymaqǵa ıyelew (sotsial mákan); 4) sotsial zamannıń (waqtıniń) bar ekenligi; 5) ózin ózi biylewi hám muwapıqlshtirishi, ózin ózi kórinetuǵın etiwi, sotsial processlerdi óz-ózinen ańǵarıwı; 6 ) sotsial institutlardıń bar ekenligi;7) odamlarning sanasın, eriksi hám iskerligin hár qanday ózgerislerge tásir etip turıwı; 8) sotsial strukturanıń bar ekenligi.27Jámiyettiń strukturalıq komponentleri - olar kóplegen individler (shaxslar); adamlar tárepinen atqarıladıǵan sotsial rol; óz ishine aymaqlıq, etnik hám basqa birliklerdi alǵan sotsial struktura; adamlardıń bir- birlerine óz-ara tásiri.Jámiyet pútin sistema sıpatında hár qıylı rayon elementlerden (iskerlik túrleri, sociallıq munasábetler, sociallıq gruppalar, birlikler, institutlar hám awqamlar) ibarat. Olardıń barlıǵı bir- birlerine bekkem baylanısqan bolıp, olardıń kompleksi bir pútkillikti (pútin jámiyetti) quraydı. «Struktura» (struktura) túsinigi (latınsha “structura” - dúzılıw, struktura, jaylasıw rejimi, tártip) ulıwma mániste bir pútkildiń ol yamasa bul dárejedegi turaqlı elementleri yamasa olar ortasındaǵı óz-ara baylanıslardı ańlatadı.Biz shet el ádebiyatlardan paydalanıwda qıyınshılıq tuwılmasligi ushın «tuzilma» túsinigin xalıq ara kólemde qabıl etilgen forması - «struktura» terminiishlatamiz. Struktura jámiyettiń strukturalıq bólimlerin hár qıylı tártipszliklar qospasıdan ibarat halda jasawıǵa jol qo'ymaydigan, olardı muwapıqlashuviga shárt-shárayatlar jaratıp beretuǵın ózine mexanizm wazıypasın da atqaradı.Struktura- ob'ekttiń bir pútkilligin jáne onıń ózine ózi áyneligin, yaǵnıy hár qıylı ishki hám sırtqı ózgerislerde óziniń tiykarǵı qásiyetlerin saqlay alıwını támiyinleytuǵın turaqlı baylanıslar jıyındısı bolıp tabıladı. “Puqaralıq jámiyeti” túsiniginiń túbiri (civil society) áyyemgi grek filosofları hám baslap Citseron jazǵan dóretpelerde gúzetiledi. Lekin, grek filosofları puqaralıq jámiyeti haqqında pikrlaganida tiykarınan mámleketlikti názerde tutqan edi. Puqaralıq jámiyeti haqqındaǵı qıyallar XVIII ásir aqırıda bir waqtıniń ózinde shotland hám kontinental Bilimparvarligi tárepinen tuwıldı. Tomas Peyn hám Georg Gegel sıyaqlı teoretikler puqaralıq jámiyetin mámleketlikke jaqın, lekin, usınıń menen birge odan bóleklengen tarawdıń, qaysıki, bul sıyaqlı jámiyette puqaralar óz qálewleri hám máplerine baylanıslı halda birlesediler, dep aytdilar. Bul jańa talqinlarda ekonomikalıq haqıyqatlıqlardı ózgerisleri kórsetilgen edi: jeke menshik, bazar básekii hám burjuaziyaning payda bolıwı. Ol kem-kemnen ósip baratırǵan erkinlik tárepke shaqırıq etiw shaqiriqlerinen payda bolǵan edi.

XIX asrdin’ ortasında jámiyetshunoslar hám filosoflar sanaat inqilobining social hám siyasiy saldarlarına ózitibarların qaratganlarida bolsa puqaralıq jámiyeti túsinigi tutınıwdan túsip qaldı. Tek ekinshi jáhán urısında keyingi dáwirde Antonio Gramshi puqaralıq jámiyetke tiraniya menen gúresishning za’ru’rli tarawı hám ózbetinshe siyasiy iskerliktiń ayriqsha atlanıs noqatı sıpatında qaray, uniqaytadan tikladi jáne bul jámiyet taǵı úrp-ádetlerge kirdi. Gramshi oń aǵıs diktaturani izertlew etkenligi ushın onıń ideyaları SHig’is Evropa, sonıń menen birge, Lotin Amerikasıdaǵı dissidentlar hám huqıq qorǵawshılarına kúshli tásir etdi. CHex, vengr, polyak aktivleri mudami puqaralıq jámiyeti túsinigine shaqırıq etiwar edi. Ásirese, 1989 jılda Berlin diywali qulagan payıtlarda ol batırlıq túsiniginiń sinonimi sıpatında isletiline baslandı.XX asrning 90 -jıllarında puqaralıq jámiyeti ózine tartatuǵındor formulanıń sońǵı nátiyjesine aylandı. Úlken demokratiyalastırıwdıń dúnyalıq printspları onıń aldında jańa shapaqlardı ashtı. AQSH hám Batıslıq Evropada onıń jámiyetti jańarıwdıń háreketlendiriwshi kúshi sıpatındaǵı ornına salıstırǵanda qızıǵıwshılıqlar kúshaydi, sonıń menen birge, mámleketlik hám húkimetta'sirlari azayıp baratırǵan rawajlanıpatırǵan mámleketler ishinde da ol keń tarqala basladı.Tariyxıy rawajlanıw tájiriybesinen ekenin aytıw kerek, insan jámiyet tárepinen joqarı sociallıq qádiriyat dárekleri sıpatında kórinetuǵın bolıwı eń sheshimin tabıw eń qıyın máselelerden biri bolıp tabıladı. CHunki, bul sıyaqlı sharayatlarda insandı hámeldarlar hám olardıń apparatını eriksi tiykarında jumıs alıp barıwdan basqa sharası qalmaydı, insan mámleketlik mashinasınıń bir murvatiga sheńber baslaydı. SHaxs óziniń turmısın ózgertiw qábiletine iye bo'lmasdan, ol xalıq ara munasábetlerde “insan huqıqları deregi” dep ataladıǵan óz insaniy salawatın izzetleytuǵın erkinlik normalarınan payda ololmaydi. Puqaralıq jámiyetin xalıq ara tájiriybeler hám milliy dástúrler tiykarında qáliplestiriw insan erkinshegi hám huqıqların támiyinlewdiń tiykarǵı kepilligi sıpatında qáliplestiriw insan rawajlanıwı ushın eń zárúriy omil bolıp tabıladı. Házirgi dáwirde jámiyetke tiyisli zamanagóy teoriyalerde puqaralıq jámiyetiniń tómendegi tiykarǵı ush strukturalıq bólimleri tómendegishe tariyplanadi:• ijtimoiy áhmiyetke iyelik etiw funksiyalardı sezilerli bólegin ámelge asıratuǵın jámiyetlik birlespelerin rawajlanǵanlıǵı; “taza” húkimet hám parlamentning bar ekenligi; onıń “taza'ligi jámiyet qadaǵalawı astında hám puqaralardıń bahalawları menen baylanıslı ekenligi menen ańlatpalanadı;• hukumat hám mámleketlik emes shólkemler ortasında “de-yure” talapları sheńberindegi eki tárep baylanısilardıń bar ekenligi, yamasa, basqasha aytqanda, ijroiya hákimiyat tizilmalari iskerligi ústinen jámiyetshillik qadaǵalawını ámelge asırıw hám siyasiy qararlar qabıllaw procesine tásir eta alıwdıń legitim usılların qálipleskenligi. Jámiyetti nızamlar tiykarında basqarilishi da ob'ektiv zárúriyat esaplanadı. Lekin, basqarıw sistemasında birpara hámeldarlardıń byudjetti jırlawı hám hár qıylı resursların bólistiriw hám basqarıw iskerliginde nızamlar menen bellenmagan hár qıylı ruhsatnomalar beriw, isbilermenlikti baqlaw sıyaqlı hár qıylı byurokratik qurallar payda boladıki, olar mudami jámiyetti rawajlanıwına tosıq bolıp kelgen. Sonday-aq , bul sıyaqlı jaǵdaylar ob'ektiv zárúrat esaplanmaydi. Olardıń barlıǵı basqarıw dástúrlerineden shıǵarıp taslanıwı zárúr.Uluwma, puqaralıq jámiyetiniń jasawı hám rawajlanıwı ushın mámleketlik shólkemleri tómendegilerge ámel etiwine zárúrshilik payda boladı:-qararlar qabıllawva olardı atqarılıwın ámelge asırıwda ol yamasa bul sociallıq tizilmalar menen keliwib iskerlik kórsetiwi shárt ekenligi;-mámleketlik shólkemleri wákilliklerin bir bólegin mámleketlik emes shólkemlerge ótkeriw.SHuningdek, mámleketlik apparatı funksiyaların mámleketlik emes shólkemlerge ótkerip barıw menen basqarıw sisteması da demokratiyalashib baradı. Mısalı, Ullı Britaniyada mámleketlik shólkemleri tek mámleketlik emes shólkemleri atqara almaydıǵan yamasa orınlawdı istamaydigan funksiyalardı atqaradı (yaǵnıy qaldıq Prinsipine ámel etedi).Rawajlanǵan mámleketler tájiriybesi tiykarında sonday juwmaq shıǵarıw múmkin: vertikal ierarxiya tiykarında basqarıw deregi insanlardan ibarat bolǵanzaruriy qádiriyatlardı formalaninishini izdan shıǵarıp turadı.

I3. 1.-su'wret. Puqaralıq jámiyetiniń sociallıq strukturasıEkenin aytıw kerek, batısda basqarıw túpkilikli ózgerisler negizine subsidiarlik Prinsipi qoyılǵan bolıp, ol tiykarınan batısda rawajlanǵan tómendegi diniy qádiriyattı dúnyalıqlıq tiykarında sheshiw menen baylanıslı boldı: “SHaxstin’ óz ǵayratı hám kúshi menen etetuǵın zatlardan juda etiw jáne onı jámiyetlikke daqılı bar deyiw múmkin emes. Tap sonıń menen birge, qattaroq hám joqarı dárejedegi hamjamiyatning kishi hám tıńlaǵısh hamjamiyat etiwi hám aqırıǵa etkazishi múmkin bolǵan jumısqadawagerlik etiwi da tap joqarıdaǵı sıyaqlı, sociallıq tártipot ushın asa zıyanlı bolǵan35nosog'lom ortalıq bolıp tabıladı”.Házirgi dáwir kelip puqaralıq jámiyeti institutlarınń rawajlanıp barıwı menen mámleketlik basqarıwdı nomarakazlashtirish (detsentralizatsiyalash) ushın sociallıq, ekonomikalıq hám psixologik shárt-shárayatlar jaratıladı. Bul process mámleketlik basqarıwdı erkinlestiriw (liberallashtiish) hám basqarıw reformalardıń eń tiykarǵı shárti ham bolıp tabıladı.Puqaralıqjámiyeti formalanıp barǵanı tárepke hámeldarlar iskerligin milliy mápler, jámiyet túkliarorligi hám xalıq párawanlıǵı tiykarında keshiwi ushın shárt-shárayatlar formalanıp baradı. CHunki, jámiyettiń mápleri menen shaxsning mápleri uyqaslasqan puqaralıq jámiyeti sharayatında puqaralardıń huqıqlar da mápler tiykarında insaniybirliklerge uyushish hám sol tiykarda húkimet shólkemlerin baqlaw, olarda qatnasıw meyilleri formalanıp hám ósip ba0rdı.Puqaralıq jámiyeti sharayatında oraylıq húkimette milliy mápler menen baylanıslı iri kepilliklerden basqası jergilikli húkimet shólkemleri hám puqaralıq jámiyeti institutlarına uzatıladı. Aymaqlıq ózin ózi basqarıw shólkemleri, óz gezeginde, puqaralardıń qálegen birlesuvi óz gerdenine almaǵan yamasa ol biykarlaw etkeninen basqa kepilliklerdi ámelge asıra basladı. Bul jaǵdayda konsensusga erisiw Prinsipine tiykarlanildi. Bul prinsip kóbinese basqarıw shártnamalarda ańlatpalana baslaydı.Rawajlanǵan mámleketlerde huqıqıy mámlekettiń payda bolıwı puqaralıq jámiyeti túsiniklerin aytıwǵa da kúshli tásir etdi. Atap aytqanda, puqaralıq jámiyeti túsiniginikeng hám tar mánislerdaishlatish úrp-ádetlerge kirdi. Keń mánistegifuqarolikjamiyati - mámleketlik jáne onıń tizilmalari tárepinen jámiyetti iyelep almaǵan bólegi, basqasha aytqanda, mámlekettińqo'lietmaganqismi bolıp tabıladı. Bul sıyaqlı jámiyet mámleketlikke salıstırǵanda avtonom, tikkeleyunga qarambo'lmagan qatlam sıpatındarivojlandi. Puqaralıq jamiyati keń mániste tek demokratiyalıq qádiriyatları ortalıǵındaǵana emes, bálkiavtoritarizm rejiminde da yashay aladı. Lekin, totalitarizmning payda bolıwı menen puqaralıq ja’miyeti siyasiy húkimet ta’repinen pútkilley «jutip» jiberiledi.Puqaralıq jámiyeti túsinigi tar mániste aytılǵanda, ol huqıqıy mámlekettiń ekinshi tárepi bolıp, olar bir- birlerisiz jasay almaydı. Puqaralıq jámiyeti bazar ekonomikası hám demokratiyalıq huqıqıy ma’mleket sharayatında mámleketlik quramda bolmaǵan erkin hám teń haqılı individlerdiń óz-aramunosabatlaridagi plyuralizmdan dúziledi. Bunday sharayatlarda jámiyetsohalariga jeke mápler hám individualizmning erkin mu’nasebetleri qamtıp alınadı. Bul sıyaqlı jámiyettińshakllanishi, onıń rawajlanıwı individlarningerkinlikka umtılıwı, olardıńdavlatga hákimniń qol astındaǵı bolǵan puqaralıqtan erkin mal-múlkli puqaralarǵa aylanıwı, óz jeke húrmet-abıraysinihis ete barıwı, xojalıq hám siyasiy juwapkerlikti óz gerdenine alıwǵa tayın bolıwı menen baylanıslı.Sońǵı yarım ásir ishinde tariyxıy rawajlanıw tájiriybeleri sonı kórsetdiki, huqıqıy mámleketlik elementleri formalanmasdan ilgeri puqaralıq jámiyetin qurıw ushın múmkinshilikler hám shárt- sharayatlar jaratılmaydı. Bunıń tiykarǵı sebebi sonda, huqıqıy mámleketlik qurıw túpkilikli ózgerisleri puqaralıq jámiyeti ortalıǵından oziqlanadi, mámleketlik eriksi da jámiyettegi hár qıylı rayon mápler hám mútajlikler ańlatılıwına baylanıslı halda kórinetuǵın boladı. Huqıqıy mámleketlik sharayatindagi erkin básekige shıdamlılıq nátiyjesindegine orta qatlam - múlk iyeleriler qatlamın qáliplesiwi ushın qolay shárt-shárayatlaryaratiladi. 3. Puqaralıq jámiyetiniń sotsial strukturaları hám olardıń ayriqsha tárepleri. Jámiyetti rawajlandırıwdıń, huqıqıy mámleketlikke tiykar salıw, puqaralardıń ózin ózi basqarıw jáne social- siyasiy processlerdegi qatnasıwın aktivlestiriw, bazar ekonomikasına ótiw, mámleketlik hákimiyat shólkemlerin sistemasın nomarkazlashtirish nátiyjesinde puqaralıq jámiyeti qurıw ushın shárt-shárayatlar jaratıladı. Puqaralıq jámiyeti rawajlanıp barǵanı sayin sotsial strukturalar da rawajlanıwlasadı, onıń tazadan-jańa funksiyaları payda boladı.Puqaralıq jámiyeti sharayatında sotsial strukturalarǵa klassifikaciya beriw sociallıq strukturası tuwrısındaǵı bilimlerditahlil etıwde oǵan tiyisli kategoriyalar tuwrısında qıyallarǵa ıyelew za’ru’rli áhmiyetke iye boladı. Kópshilik jámiyettaniw ilimpazlardıń pikrinshe, puqaralıq jámiyetiniń strukturaları tómendegi belgiler menen xarakteristikalanadı:-sotsiallik (sotsial mápler hám umtılıwlardı artikulyasiya etiw, adamlar hám buyımlar ortasındaǵı emes, bálki, adamlar ortasındaǵı óz-ara munasábetler hám baylanıslar;

Sektor Dareje	I sektor	II sektor	Ш sektor
Faoliyatga oid	Davlat	Iqtisodiyot, xususiy biznes	NNTlar faoliyati
Fuqarolik jamiyati	Siyosiy uyushmalar (partiyalar, harakatlar)	Iqtisodiy uyushmalar (kasaba uyushmalari, biznes-uyushmalar)	Uchinchi sektor uyushmalari (NNT)
Nofuqarolik jamiyati	YAshirin guruhlar	Uyushgan jinoyatchilik	Tajovuzkor sektlar

3. 2.-su'wret Puqaralıq jámiyeti strukturasını úsh sektorlıq sisteması-mámleketlikten ayrıqsha bolǵan ózin ózi basqarıw (avtonomlıq);-puqaraviylik (civilizatsiyaǵa eriskenlik, yaǵnıy pútkil bir jámiyet hám basqalardıń máplerin itibarǵa alıw qábiletine ıyelew,, huqıqıy sheńber ishinde júris-turıs etiw);-qatnasıw hám baylanıslardıń qálegenligi (vertikal baylanıslar ústinen gorizontal alqalarning ústinligi).Eger usı jantasıwǵa tiykarlanilsa, ol jaǵdayda puqaralıq jámiyetiniń strukturalarına qálegen kommerciyalıq emes shólkemler (qayırqomlıq, huqıqdı qorǵaw, volontyor hám boshq.), sociallıq qatlamlar máplerine tiyisli gruppalar (kásiplik awqamları, isbilermenlik, fermerler, hayallar, jaslar mámleketlik emes shólkemleri) yamasa qandayda bir maqsetke qaratılǵan (materiallıq, sport) shólkemler, sonıń menen birge sotsial háreketler (ekologiyalıq, urısqa qarsı hám boshq.) tiyisli ekenligi kózge ayqın taslanadı.Puqaralıq jámiyetin rawajlanıw tájiriybesi sonı kórsetdiki, joqarıdaǵı berilgen xarakteristikalarǵa muwapıq hám sáykes keletuǵın birpara mámleketlik emes shólkemler menen puqaralıq jámiyeti ortasındaǵı shegara, sonday eken olar sheńberinde háreket qılıp atırǵan shólkemler ortasındaǵı uqsawlıq joǵalıp ketti.SHundan kelip shıǵıp, xızmetleri puqaralıq jámiyeti ushın oǵadada za’ru’rli bolǵan siyasiy partiyalar, biznes-hamjamiyatlar, ǵalaba xabar quralları, jergilikli ózin ózi basqarıw sıyaqlılardı jámiyettegi ornın xarakteristikalaw maqsetinde shegaralıq, yamasa gibrid formasındaǵı túsinikler usınıs etildi. Áne sonday shegaralıq tarawǵa «quyidagi» máplerdi ańlatiwshı, puqaralıq jámiyeti sistemasında aralıq jaydı egallovchi jergilikli ózin ózi basqarıw shólkemleri tiyisli bolıp tabıladı.Puqaralıq jámiyetin siyasatdanbutunlay jıraq turadıǵan munasábetler hám institutlar sisteması sıpatında xarakteristikalamaslik kerek.Bul jámiyettiń genezisi hám tábiyatı hár qıylı rayon máplerdi mámleketlik siyasatını belgilew processinde jámiyettegi puqaralar eriksi sıpatında ańlatıwı ushın ekonomikalıq, sociallıq-siyasiy, ruwxıy-etikalıq, shańaraqqa tiyisli, materiallıq hám basqa sociallıq munasábetlerdi etarlidarajada sistemanıń strukturalıq bólimlerine aylantira aladı. Bul sistema sheńberinde hár qıylısha jámiyetlik shólkemleri, háreketler, siyasiy partiyalar (mekeme etiwshi partiyadan tısqarıları), diniy shólkemler, ekonomikalıq awqam hám birlespeler, hám aqır-aqıbetde, insannıń ózi shaxs sıpatında óziniń shańaraqqa tiyisli, kásiplik, xizmet kórsetiwge tiyisli hám basqa hár qıylı rayon mápleri hámde mútajliklerin qandırıw ushın háreket etedi.Jan’a sociallıq individler - teń puqaralıq huqıqlarına hám ózlerine tán puqaralıq sapalarına iye bolǵan puqaralar payda bo'lmasdan turıp puqaralıq jámiyetiniń jasawı, onıń qáliplesiwine erisip bolmaydı. Insan qashanda joqarı etikalıq pazıyletler, demokratiyalıq qádiriyatlar menen uyqaslastırıwǵa tiykarlanǵan aldıńǵı dúńyaǵa kózqaras, jeke salawatı, ǵárezsizligi hám individuallıǵın basqa puqaralardıń huqıq hám erkinliklerin húrmet etiw menen teń salmaqlılıqda qádirlew, nızamlar hám ulıwma insanıylıq jámiyet turmısı qaǵıydalarına ámel etiw sıyaqlılardı óz turmıs tárizine aylantirganidagina puqaralıq dárejesine erisedi. Puqaralıq jámiyetke tán bolǵan jańa áwladga tiyisli bolǵan shaxs jámiyetlik shólkemleri jáne social institutlar menen bólekshe óz-ara munasábetlerde boladı. Etarli dárejede rawajlanǵan puqaralıq jámiyeti jańa individler tekǵana jámáátga ıylewib hám birikib ketedi, bálki óziniń jeke individuallıǵın kórinetuǵın ete aladı, joqarı ruwxıy qarawlarǵa iye boladı. Bunday jaǵdayǵa erisiw tek adamlardıń ruwxıylıqı hám dúnyaǵa kóz qarasını tupten ózgertirganida, olardıń ekonomikalıq hám sotsial huquqın jańa jámiyetke tán tárzde ózgerganidagina júz beredi.Puqaralıq jámiyeti tariyxıy rawajlanıwdıń evolyuciyalıq jolı tuwındı sıpatında uyań-sekiinlik menen rawajlanadı. Bul sıyaqlı jámiyettiń qáliplesiwi ushın arnawlı bir shárt-shárayatlar bolıwına zárúrshilik payda bolıwadı:-puqaralıq jámiyeti eki qıylı jol menen - mámleketlik járdeminde (jardeminde) yamasa ózbetinshe túrde qáliplesiwi múmkin. Usı jámiyettiń mámleketlik járdeminde qáliplesiwi - bul jámiyetti qáliplestiriwge tiyisli arnawlı bir nızamlardı islep shıǵilıwı, demokratiyalıq strukturalardı rawajlandırıwdıń, mámleketlik tárepinen umum qabıl etilgen normalarǵa qatań ámel etiw. Ózbetinshe túrde qáliplesiw- bul orta múlk iyeleriler qatlamınıń jámiyettegi úlesi ústin turatuǵın áhmiyet kásip eta baslaǵanında, puqaralar huqıqıy mádeniyatı demokratiyalıq prinsiplar talapları dárejesine kóterilganida, erkin pikrlaylaydigan puqaralardıń jámiyetke tásiri sezilerli dárejege kóterilganida puqaralıq jámiyeti evolyuciyalıq jol menen qáliplesiwi múmkin;-puqaralardıń kópshilik bólegin óz jeke múlkine ıyelewi, onı hár qıylı sırtqı kórinisler hám huqıqlar sheńberinde ózbetinshe túrde ıqtıyar etiw huqıqına ıyelewi, sonıń menen birge múlk iyeleriler qatlamın ózbetinshe iijtimoiy birlik sıpatında rawajlanıwı nátiyjesinde puqaralıq jámiyeti qáliplesiwi ushın ekonomikalıq shárt-sharoilar tuwılıwı múmkin. Batıs izertlewshilerdińiniń pikricha, jeke menshiktiń bar ekenligi puqaralıq jámiyeti sharayatında shaxsning erkinligin tayansh (bazalıq) shárti esaplanadı;-puqaralıq jámiyetin qáliplesiwi ushın jámiyette rawajlanǵan hám hár qıylı rayon sotsial strukturalar etilgen bolıwı kerek. Bul strukturalar jámiyettegi barlıq puqaralar sociallıq qatlamları, gruppaları wákilleriniń hár qıylısha máplerin ózinde ańlatadı;-shaxsning sotsial, intellektuallıq, psixologik táreplerden rawajlanǵanlıǵı, onıń ózbetinshe jumıs alıp barıw ushın ishki erkinshegi hám qábiletin qálipleskenligi.Házirgi dáwirdegi gumanitar-sociallıq pánler tárepinen alıp barılǵan izertlewler nátiyjesinde puqaralıq jámiyeti quramalı, kóp dárejeli baylanıslar hám strukturalar sisteması sıpatında aytilmoqda. Ol óz ishine barlıq mámleketlik iskerligi sheńberinden sırtda rawajlanadigan shaxslararo munasábetlarnioladi.Birinshi dáreje.Puqaralıq jámiyetidegi shaxslararo munasábetlerdiń usı dárejesi - bul individlerdiń turmıs keshiriwdi támiyinleytuǵın tayansh (baslanǵısh), yaǵnıy azıq-túlik, kiyim-bas, turaq-jay sıyaqlılarǵa salıstırǵanda payda bolatuǵın mútajlikler bolıp tabıladı. Bul mútajlikler kásiplik, qarıydarlar hám basqa awqamlar (mısalı, jeke kárxanalar, hákisionerlik jámiyetleri, vrachlar, qurıwshılar, ónermentler birlespeleri hám boshq.) sıyaqlı sociallıq institutlar jardeminde ámelge asırıladı;Ekinshi dáreje. Bunda umrni uzaytırıw menen baylanıslı bolǵan, saw-salamatlıq, balalar tárbiyası, ruwxıy-materiallıq rawajlanıw, informaciya, eki tárep baylanısilar sıyaqlılarǵa tiyisli mútajliklerden kelip shıǵıs shaxslararo munosabatlar.Bul munasábetler ruwxıy, etnik, diniy, shańaraq-neke hám basqa sırtqı kórinislerdegi óz-ara aloqlarni óz ishine alǵan sotsiomadaniy kompleksdi quraydı. Bul dárejedegi mútajlikler shańaraq, tálim, ilimiy, dóretiwshilik, sport awqamları, diniy mákanlar, mádeniyat mákemeleri, ǵalaba xabar quralları sıyaqlı institutlar jardeminde qandiriladi.Úshinshi dáreje. Bunda sociallıq-siyasiy qatnasıw mútajlikleri názerla tutıladı.Usı dárejede shaxslararo munasábetler ózi ábzel dep bilgen siyasiy qaraw hám qádiriyatlarǵa ıyelew tiykarındaǵı individual tańlaw menen baylanıslı.Usı dáreje individa anıq siyasiy jáne social noqatı názerler qáliplesiwin talap etedi. Bul dárejedegi mútajlikler siyasiy partiyalar, háreketler hám basqa awqamlar jardeminde qandiriladi.SHuningdek, jámiyetshunos ilimpazlar puqaralıq jámiyetiniń ush tiykarǵı tarawlardaǵı strukturaların bir- birinen ajıratıp, olardı quyidgaicha ańlatadı: ekonomikalıq, sociallıq-siyasiy hám ruwxıy.Ekonomikalıq tarawda puqaralıq jámiyetiniń struktusi tómendegiler bolıp tabıladı: ekonomikalıq aktivliktiń individual formaları; jámáátviy xojalıqlar, kooperativlar, jeke kárxanalar hám hákisionerlik jámiyetleri (sanaat, sawda, finanslıq tarawlarda); tarmaqlar boyınsha birlespeler hám awqamlar (uqıplı basqarıwshılar, fermerler, sanaatshılar, bankler, neftchilar sıyaqlılar birlespeleri). Bul kárxana hám shólkemler puqaralardıń óz ǵayratları menen dúziledi.Olar menen bir qatarda mámlekettiń unitar kárxanaları da xızmet kórsetiwi múmkin. Básekishilik baylanısları hám máplerdi intergatsiya etiw máseleleri erkin bazar ekonomikası nızamları menen sheshiledi.Puqaralıq jámiyetiniń sociallıq-siyasiy tarawı óz ishine tómendegilerdi aladı: puqaralar sociallıq- siyasiy aktivliginiń hár qıylı formaları (jıynalıslar, kórsetiwlar hám boshq.); sociallıq, siyasiy shólkemler hám háreketler (kásiplik awqamları, kem támiyinlengen qatlamlarlarǵa járdem uyushtirish jámiyeti, mayıplar jámiyeti, partiyalar hám boshq.); ózin ózi basqarıw shólkemleri hám mámleketlik emes ǵalaba xabar quralları. Olardıń dástúriy strukturalıq elementleri: shańaraq, sotsial gruppalar hám birlikler. Sociallıq pikrdi qáliplestiriw hám ańlatıw, umum qabıl etilgen normalar hám qádiriyatlardı engiziw, sotsial kelispewshiliklerdi keliwtirish, sotsial birliklerdi ózin ózi shólkemlestiriwdi xoshametlew, puqaralar xızmetlesligi tiykarında óz-ara járdemler uyushtirish.Puqaralıq jámiyetiniń ruwxıy tarawı tikkeley adamlardıń ruwxıy-etikalıq táreplerden rawajlanıwı, olardıń ilimiy hám kórkem dóretiwshilikoti, materiallıq rawajlanıwı menen baylanıslı. Bul tarawdaǵı puqaralıq jámiyetiniń elementi - bul sóz hám hújdan erkinshegi bolıp tabıladı.Olardı ámelge asırıw bólek alınǵan adamlardıń óz ıqtıqatların qorǵaw, óz pikirin áshkara ayta alıw, óz jeke ideya hám konsepsiyalarini rawajlandırıwdıń múmkinshiliklerine ıyelew, dóretiwshilik baslamashılıq vao'zini ózi rawajlandırıwdıń ushın shárt-shapoitlar jaratıwdı ańlatadı.Bul tarawdıń óz ishine ózbetinshe iskerlik júrgizetuǵın dóretiwshilik, ilimiy, materiallıq, ruwxıy, bilimlendiriw hám basqa awqamlar, birlespeler hám shólkemlerdi aladı (mısalı, jazıwshılar, súwretshiler, kompozitorlar, awqamları, ilimiy hamjamiyatlar, materiallıq hám bilimlendiriw shólkemler, diniy mákanlar hám boshq.(3. 3.-su'wret).Puqaralıq jámiyeti strukturası ózinde jámiyetti sotsial-siyasiy gruppalıq tárepten bolıwdı sáwlelendirsa da ol negizi jámiyet (suverenli hám ózbetinshe) sub'ektlarining erkin óz-ara tásiri hámde baylanısıwları nátiyjesi bolıp esaplanıw qáliplesedi.Puqaralıq jámiyeti mápler teń salmaqlılıqına tiykarlanǵanlıǵın ushın da onı strukturaların xarakteristikalawda tiykarǵı áhmiyet kisilerdi hár qıylı birliklerge birlestiriw hám olardıń aǵzalıq tábiyatın ashıp beretuǵın uyushfunksionaltahlilga qaratiladi.Bul juwmaqlardan taǵı bir za’ru’rli jaǵday kelip shıǵadı.Puqaralıq jámiyetiniń strukturası ózinde gorizontallıq tábiyatinikasb etedi.Ol jaǵdayda mámleketlikten parq etip, vertikal baylanıslar (baǵınıw) emes, bálki gorizontal munasábetler ústinlik etedi.Puqaralıq jámiyetinde erkin hám yuridikalıq táreptenteng haqılı xızmetleslerdiń óz-ara munasábetleri (báseki, qarama-qarsılıq, xızmetleslik, tilekleslik) qáliplesedi. Puqaralıq jámiyetiniń strukturaları ózin ózi quraytuǵın, ózin ózi basqarıwshı sıpatındadaǵı teń haqılı sub'ektler (xızmetlesler, óz-ara nartnoma dúziwshiler) hám qálegen hámde erkin tilek xabar beriwler nátiyjesinde payda boladı.SHu jol menen, puqaralıq jámiyeti tek sistemalı sapa kásip etkenidagina óziniń sotsial jıldamlıǵına hám etukligiga erisedi, dep juwmaq etiw múmkin. Bul sistemalılıq ierarxik emes, bálki muwapıqlastırıw tárizin kásip etedi.Bunda barlıq sotsial birlikler (máplerdi ańlatıw tiykarında shólkemlesken gruppalar) bir- birlerine bo'ysunmaydi, bálki óz-ara baylanıslar tiykarında iskerlik júrgizedi.Puqaralıq jámiyetiniń baslanǵısh kriteryaları - bul mápler, huqıq hám shaxs erkinshegi bolıp tabıladı.Erkinlik hám ádalat puqaralıq jámiyeti sharayatında adamlar iskerligin jolǵa qoyǵan haldasotsial faktorlıq kásip etedi.Puqaralıq jámiyeti mámleketlik tárepinen qorǵaw etiletuǵın turaqlı huqıqıy normalarsız yashay almaydı. Puqaralardıń tiykarǵı jeke huqıq hám erkinliklerine tómendegiler kiredi: óz sha'ni hám qadr-

II	Сиёси й-маданий алокалар		Сиёсий партиялар
	Ehtiyojlar
			ННТ, каракатлар
		►
	Ijtimoiy-siyosiy
	ishtirok,
	^u ^q ^a ^r ^ol ^a ^r ^a ^ol ^gi		Лобби гуруклари
	—^—
	Сиёси й-маданий алокалар		Оила, ОАВ
I		^
			Ижодий уюшмалар, диний
			масканлар
	Ehtiyojlar
	Sihat-salomatlik,	►
	ijodiyot.		Маданият муссасалари
	muloqot, axborot,
	r la ! b r a r la sl in

qimmatiniqorǵaw; óziniń qaysı milletketiyisliligin ózianıqlawhuqıqı; jekehámshańaraqqatiyislisırlardı saqlawhuqıqı; turmıskeshiriwhuqıqı; hújdanerkinshegihuqıqı; puqaralardıń turaq-jayı hámjeketurmısı, qolqatılmaslıǵı, jazıwmalarninisırsaqlanıwı; sudaqorǵawlanıwhuqıqı, mámleketlikshólkemlerihámlawazımlı shaxslarjúris-turısı ústinenshaǵımetiwhuqıqı; qaydabolıwhámjasawdı tańlaw, erkintúrdebirorındanekinshijayǵakóshiwhuqıqı; qaysı tildesóylewishnierkintúrdetańlawhuqıqı; informaciyaalıwhuqıqı hámboshq.. 3.-su'wret. Puqaralıq jámiyetiniń strukturalarıPuqaralıq jámiyeti jáne onıń strukturaları xarakteristikaınıń taǵı bin - olardıń funksionallik tábiyatın kásip etiwi bolıp tabıladı. Bul puqaralıq jámiyetiniń ámel etiwi tekǵana jeke máplerdi ámelge asırıw ushın arnawlı bir keńliklerdi shólkemlestiriw, bálki jámiyetti ózin ózi shólkemlestiriwi hám ózin ózi muwapıqlashtirishining joqarı dárejesine erisiw bolıp tabıladı. Hám aqır-aqıbetde, zamanagóy puqaralıq jámiyeti qádiriyatlarına social hám jeke máplerdi óz-ara uyqaslıqda biriktira alıw da daqılı bar bolıp tabıladı. Eger bul sıyaqlı uyqas birikuvga eriwilmasa, ol halda mámleketlik hám puqaralıq jámiyeti ortasında úzilisler júz bolıwı múmkin.6. Rawajlanǵan mámleketlerde jámiyet sotsial strukturalarınıń rawajlanıwda jańa printsplar.XXI arafasiga kelip rawajlanǵan mámleketler jámiyetiniń sotsial strukturası sıpatında sotsioekonomikali'q, siyasiy, xulqiy hám basqa belgileri menen óz-ara parıq etetuǵın gruppalar hám qatlamlar jáne de kóbeydi.Bul dáwir kelip klasslar, stratalar, sotsial qatlamlar strukturası hám óz-ara baylanısları qásiyetlerinde saldamlı ózgerisler júz berdi: ishki klasıy parıqlanish processleri aktivlashdi, sotsial birliklerdiń jıldamlıǵı (mobilligi) kúshaydi, jańa qatlamlararo gruppalar qáliplesti.SHuningdek, batıslıq mámleketlerde bazar munasábetlerin sotsial birlikler determinanti sıpatında aytadigan konsepsiyalar keń tarqaldı. Ásirese, ingliz jámiyetshunos alımı A. Giddens ilgeri súrgen koncepciyada bul sıyaqlı teoriyalıq tárepler keń yoyildi. Bul konsepsiyaga qaray, klasslar materiallıq resurslarǵa iyelik etiw hám olardı qadaǵalaw etıwdegi teńsizlikler sebepli payda boladı, klasıy tiyisliliktiń tiykarǵı kórsetkishi individ hám gruppalardıń múmkinshiliklerin anıqlaw olardıń iyelegen múlki, kásiplik potencialı, bilimi hám texnikalıq dárejesi, sonıń menen birge fizikalıq jumısshı kúshi sıyaqlı kórsetkishler tiykarında ańlatpalandi. Oǵan muwapıq tárzde batıs jámiyetleri ush klasqa bolıw úrp-ádetlerge kirdi: joqarı, orta, tómengi.

Súwret 3. 4. Industrial jámiyettiń sotsial strukturasıÁne sol xarakteristikalaw tiykarında joqarı sinfnitahlil etiwge mısal jol menende AQSH jámiyetin keltiriw múmkin: ótken on jıllıqllardayuqori qatlamnıń tezlik menen boyib barǵanlıǵı kuzatildi. 200 mıńnan 400 mingacha adamdı shólkemlesken (AQSH xalqınń 0, 1-0, 2 %) 10 mln. dollardan kem bolmaǵan mulkka iye bolıp, jılıǵa bir neshe mln. dollar dáramat aladı. Shama menen 200 mıń joqarı klass wákilleri 5 den 10 mln. dollarına shekem, taǵı 300 mıńı bolsa 2 mln. den 5 mln. dollarına shekem jıllıq dáramatǵa iye boladı.AQSHda shama menen 1, 5 mln.ga jaqın NNT iskerlik júrgizedi. NNT jámiyettiń hámme tarawlarını ózine qamtıp alǵan bolıp, olar sırtqı siyasat, saylawlar, átirap-ortalıqdı qorǵaw, den sawlıqtı saqlaw, hayallar huqıqı, ekonomikalıq rawajlanıw, jaslar hám ǵarrılardı sociallıq qorǵaw sıyaqlı jónelislerde xalıqtıń mápleri hám mútajliklerin bildiredi hám qorǵaw etedi. SHuningdek, NNT siyasat menen baylanıslı bolmaǵan, mısalı, diniy shólkemler, kásiplik awqamları, sociallıq qorǵawǵa záriw bolǵan xalıq qatlamları - jarlılar, delbeler, jaslar sıyaqlılarǵa járdem beriw iskerligi menen shuǵıllanadı. AQSHdagi NNT iskerligi jeke shaxslar, jeke sektordaǵı sawda kompaniyaları, qayırqomlıq fondları, aǵzalıq badallari yamasa federal hám jergilikli húkimet shólkemleri (grantlar) sıyaqlılar tárepinen finanslashtiriladi.Puqaralıq jámiyetke salıstırǵanda amerikalıqncha jantasıw bul tarawdaǵı eń belgili hám keń teńilgan - Merilend shtatındaǵı Baltimor qalasıǵa jaylasqan Jan Xopkins universitetiniń «The Comparative Nonprofit Sector Project» proektinde ayqın ko'ga taslanadı. Bul proektdan kelip shıǵıp NNTning iskerlik túrleri 12 dane jónelis boyınsha bellendi: 1) mádeniyat hám dem alıw;2) ta'lim hám izertlew; 3) den sawlıqtı saqlaw; 4) sotsial xızmetler; 5) átirap-ortalıqdı qorǵaw; 6 ) lokal hamjamiyatlarni rawajlandırıwdıń; 7) insan huqıqların qorǵaw; 8) filantroplar 7 ushın dáldalshılıq etiw; 9 ) xalıq ara; 10 ) diniy; 11) kásiplik, awqamlar biznes iva kásiplik awqamları; 12) basqa jónelisler.Usı proekt kriteryaları sheńberinde 35 dane mámlekette (16 ta rawajlanǵan, 14 dane rawajlanıp atırǵan, 5 ótiw dáwiri ekonomikasını óz basıdan keshirayotgan) NNTning strukturası, kólemi, olar iskerligidegi máseleler hám nátiyjelerge tiyisli izertlewler alıp borilib, olardıń juwmaqları nátiyjesi bolıp esaplanıw tómendegiler anıqlandi: Bul mámleketlerde YAIMdagi úshinshi sektor úlesi 1, 3 trl. yamasa YAIMlar jıyındısın 5, 5 % ini shólkemlesken. NNTda derlik 40 mln. adam (sonnan 20 mln. kisi mıynet haqı alıp islegen) iskerlik júrgizip, bul kórsetkish 35 dane mámleketdegi40 ekonomikalıq aktiv xalıqtıń 4, 5 payızın shólkemlesken.Házirgi dáwir kelip joqarı klass quramalı ishki strukturaǵa egaligi menen xarakteristikalanadı: ol múlk shólkemlestirilgen formalarıǵa baylanıslı halda kategoriyalasqan gruppalardan ibarat ekenligi; qosımsha kapital ólshemi hám tarawı; kásiplik iskerliginiń (joqarı dárejeli menejerlar, siyasatshılar,basqarıwshılar) túri; turmıs táriziniń qásiyetleri; siyasiy maqseti hám baǵdarı; etnik, aymaqlıq, demgrafik hám basqa belgileri.Postindustrial mámleketler joqarı klası sotsial quramındaǵı ózgerisler tómendegiler menen birge júz bolıp atır:-iri múlk iyelerilerdiń jámiyette tutqan ornı jáne de bekkemlewmoqla;-bir tárepden, jallanba xızmetker, ekinshi tárepden, óndiris quralları iyesi sıpatında iskerlik júrgizeyotgan joqarı dárejeli xızmetkerler hám menejerlar rolinngjiddiy túrde ósip barıwı;-joqarı klass wákilleriniń úlken siyasatda aktivligin ósip baratırǵanlıǵı, olardıń siyasiy maqsetler ushın finanslıq ǵárejetlerin asıp barıwı.Bul klasstıń muǵdarın tek shama menen shamalap búydew múmkin: bul kórsetkish ekonomikalıq aktiv xalıqtıń shama menen 3-4 payızın quraydı.Belgili tariyxchi Arnold Toyinbining pikricha, zamanagóy civilizatsiya - bul orta klass civilizatsiyası. Rawajlanǵan mámleketler jámiyeti strukturasıda orta klasstıń úlesi 60 -70 protsentti quraydı.