O’zbekiston Respublikasi Oliй va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

.

Italyan olimi G.Galiley inersial sanoq sistemalarga nisbatan kuzatishlar va maxsus tajriba yo’li bilan nisbiylik prinsipini ishlab chikdi. Bu prinsipga ko’ra barcha mexanik hodisalar barcha inersial sanoq sistemalarda bir xilda ruy beradi. Galileyning nisbiylik prinsipini x o’k bo’yicha o’zgarmas tezlik V bilan harakatlanayotgan ikki sanoq sistemaga nisbatan ko’rsak, har bir sistemadan ikkinchi sistemaga utishda koordinatalarning almashtirilishi quyidagi formulalar bo’yicha bo’ladi:

X'X-Vt

Y'Y

Z'Z

t't.

Bu formulalarga Galiley almashtirashlari deyiladi.

Kuchning jismni ko’chirishdagi ta’sirini xarakterlash uchun ish tushunchasi kiritiladi. Ish F kuchni vektor bilan xarakterlanaligan dS ko’chishga skalyar ko’paytmasi bilan o’lchanadi. Juda kichik dS ko’chish uchun

dAF'dSFdScos , (3.6)


bu yerda - kuch bilan ko’chish orasidagi burchak.

Ma’lum yo’lni bosilganda bajarilgan ishni topish uchun (6.1) ni butun yo’l bo’yicha integrallash kerak:

A∫FcosdS , (3.7)


bu yerda Fcos - harakatlanuvchi kuch.

Agar F kuch dS ko’chishga perpendikulyar bo’lsa, ish nolga teng bo’ladi. Agar jism to’g’ri chiziq bo’yicha doimiy kuch ta’sirida harakatlansa, ish quyidagiga teng bo’ladi:

AFSsos, (3.8)


Burchak =0 bo’lsa, ish shunday ifodalanadi:
AFS. (3.9)


Ish birligi XBS da 1Joul. 1J1N*1m.

Vaqt birligida bajarilgan ishga quvvat deyiladi. quvvat birligi

1 vatt. 1Vt 1J/1c.

Ish tushunchasi bilan energiya tushunchasi juda yaqin bog’langan. Energiya jismni yoki jismlar sistemasini ish bajarish kobiliyatini xarakterlaydi. Energiya ham XBS da Joul birligida o’lchanadi. Mexanik energiya ikki — potensial va kinetik energiyalardan iborat.

Kinetik energiya jismning harakati bilan bog’langan energiyadir va u jism tezligiga bog’liq bo’ladi:
E_kin . (3.10)
Potensial energiya berilgan sistemadagi jismlarning o’zaro vaziyati bilan bog’langan energiyadir va shu sistema bir holatdan ikkinchi holatga utganda bajariladigan ish bilan o’lchanadi. Og’irlik kuchi maydonida yer yuzasidan h balandlikda turgan jism potensial energiyasi quyidagiga teng:
E_potmgh, (3.11)

bu yerda g - erkin tushish tezlanishi, m - jism massasi.

Berk ( yopiq ) sistemadagi jismning to’la energiyasi uning kinetik va potensial energiyalarining yig’indisiga teng va o’zgarmas bo’ladi:
EE_kin E_pot (3.12)
Bu ifoda energiyaning saqlanish qonuni deyiladi.