O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik universiteti

Robindranat Tagor diniy - falsafiy dunyoqarashlarining XX-XXI asrlar din va falsafa rivojidagi o‘rni

Inson, olam va borliq haqida qizg‘in bahs - munozara qilgan ikki buyuk olim: ya’ni Robindranat Tagor va Eynshteyn suhbatidan ham Tagorning diniy falsafasi teran ma’no kasb etishini guvohi bo‘lamiz. Bu suhbat 1930 yil 14 iyul kuni Eynshteynning dala hovlisida bo‘lib o‘tgan.
Ko‘pgina zamonaviy mamlakatlarda bag‘rikenglik g‘oyasi turli e'tiqodli odamlar o‘rtasidagi maxsus ijtimoiy munosabatlar sifatida alohida ahamiyatga ega. Atoqli hind yozuvchisi, shoiri, bastakori, rassomi, jamoat arbobi R.Tagor ijodida dinlararo bag‘rikenglik masalasi doimo diqqat markazida bo‘lib kelgan. U uchta madaniyat taʼsirini boshidan kechirgan – anʼanaviy hind, musulmon va ingliz .
Tagorlar oilasining keyingi avlodi zamonaviy Hindistonni yaratgan uchta madaniyat sohasi - hind, musulmon va yevropaliklarning ajoyib uyg‘unlashuvidir.
Uning asarida dinning mazmun-mohiyati “o‘zgalarga keraksiz azob-uqubatlarni keltirib, o‘z jonini o‘ldirmaslik”, “yomonlik va o‘y-xayollarga... tavba va ezgu amallar bilan kaforat qilish”, degan muruvvat ruhidadir. “Keng dunyo bilan muloqot qilish orqali aqlni rivojlantirish”, “tabaqasidan qat’i nazar, barcha munosib insonlarni hurmat qilish”.
Tagor hindularni, musulmonlarni va nasroniylarni birlashishga, tabiatan ularga xos bo‘lgan barcha eng yaxshi narsalarga murojaat qilishga chaqirgan. Oliy Zot yagona va bo‘linmas ekanligini isbotlagan Ram Mohan Roy faoliyatida bunday farqning namunasini ko‘rdi.
XIV-XVI asrlardagi noodatiy xalq harakatlari g‘oyalarini meros qilib olish. Bhakti, so‘fiylik, Bengallik baul qo‘shiqchilarining sarson-sargardon bo‘lish g‘oyalari Tagor xudoga yuzlanib, hindu va musulmonlarning birligini targ‘ib qilgan mashhur shoir-bhakta Kabir g‘oyasiga ergashib, Xudo ulug‘vor ibodatxonalarda yo‘q degan fikrni tutadi va uni faqat mehnat bilan band bo‘lgan oddiy odamlar orasida topish mumkin. Rabindranat Tagor oila muhitida ulg‘aygan, unda sanskrit va qadimiy hind matnlarini chuqur bilish islom an’analarini, shuningdek, so‘fiylar yozuvlarini tushunish bilan uyg‘unlashgan. Yoshligida Rabindranatning otasi, diniy islohotchi va jamoat arbobi Debendronat Tagor (1818-1905) Rabindranatga boshqa e'tiqodga hurmat namunasini ko‘rsatdi. Hindistonning boy tarixi madaniy sintez tarixidir, shuning uchun uning misolida turli e'tiqodlar vakillarini yagona millatga birlashtirishi mumkin bo‘lgan narsa xulosa qilinadi.
Biroq, diniy bag‘rikenglikni anglash yo‘lida to‘siqlar mavjud bo‘lib, ularni yengib o‘tishni Tagor hind jamiyati uchun favqulodda zarurat deb hisoblaydi.
Birinchidan, boshqa din vakilini begona yoki dushman deb biladigan noto‘g‘ri qarashlar. Yozuvchi bu xurofotni, xususan, “Tog‘”, “Uy va tinchlik” kabi romanlarida aks ettirish uchun ranglarini ayamaydi.
Ikkinchidan, tolerantlikni shakllantirish yo‘lidagi yana bir to‘siq bu hindular va musulmonlar jamoalarining umume'tirof etilgan diniy institutlari va noto‘g‘ri qarashlari natijasida bir-biridan ajratilganligidir. Dinning asl ruhini esa faqat ma’rifatli kishi bilishi mumkin. Tagor buni turli diniy jamoalar o‘rtasidagi nizo va adovatning asosiy sababi deb biladi.
Uchinchi to‘siq - elitaning jamoalar o‘rtasidagi haqiqiy yoki hayoliy munosabatlar haqidagi barqaror g‘oyalari. Hindistonni jonlantirish yo‘llarini izlayotgan Tagorning ko‘plab zamondoshlari ko‘pincha “hind” va “hind” tushunchalarini aniqlaganlar; bu ayniqsa neo-induizm vakillariga xos edi .“Tog‘” romanida yozuvchi bunday identifikatsiyadan ogohlantirgan.
O‘zining mashhur she'rlarida “Aql bovar qilmaydigan umidlar”, “Yurtning yuksalishi”, “Bengal qahramoni”, “Shoirga”, “Din uchun kurashchilar” (Manoshi to‘plami) Tagor hinduizmni himoya qilish haqidagi shovqin va nutqlar o‘rniga, Aryan (Oriylar) buyukligini qayta tiklashni ta'kidlaydi. Odamlarni diniy mansubligiga qarab ajratmasdan, oddiy xalq hayotini yaxshilash uchun mehnat qilish, kurashish kerak. “Sovg‘alar” (1901) to‘plamidagi vatanparvarlik qo‘shiqlarining leytmotivi Xudoni kurash quroliga aylantirmaslik kerakligi haqida ogohlantirishdir.
Tagorning fikricha, asosiy vazifa, birinchidan, musulmonlarning hindlar bilan tengsizligini bartaraf etish, ikkinchidan, ikki jamoa oʻrtasidagi harakatlar birligiga erishishdir.
Demak, R.Tagorning dunyoqarashi va ijodida bag‘rikenglikni umuminsoniy qadriyat sifatida e’tirof etish asosida anglash ma’naviy olam va madaniyatni boyitish imkonini beruvchi shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishning dolzarb talabi va maqsadi sifatida namoyon bo‘ladi. Diniy bag‘rikenglik tushunchasi turli madaniyatlar o‘zaro aloqada bo‘lgan ko‘p konfessiyali jamiyat uchun ideal sifatida namoyon bo‘ladi. R. Tagor esa bu idealni ro‘yobga chiqarish sharti konfessionallar ustidan birlikdir.
Tagor ijodi Hindistonning ma'naviy hayotiga katta ta'sir ko‘rsatdi, milliy madaniyatning insonparvarlik, bag‘rikenglik, tanqidiy yo‘nalish kabi muhim tarkibiy qismlarini shakllantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratdi.
Tagor o‘zining ijtimoiy qarashlarida xotin-qizlarning jamiyatdagi o‘rni masalasiga alohida e’tibor qaratadi. Bugungi kunda bir guruh kishilar borki, ular ayollarga bilim zarurligini inkor qiladilar, ayol kishi o‘qimishli bo‘lgandan keyin aql o‘rgataverib erkaklarning joniga tegib ketadi degan bahonani ko‘rsatadilar. O‘qimishli ayol erini avliyo deb bilmaydi, uning qalbiga eri egalik qilmaydi, uning bilgani nuqul kitob o‘qish va shu kabi ishlar bo‘ladi deydilar.
Lekin jamiyatda shunday kishilar ham borki, ular ayollarga ilm berish zarur deb hisoblaydilar. Bu nuqtai nazar tarafdorlari: erkaklar ilm olsalar, ma’lum bir manfaatlarni ko‘zlab ish qiladigan bo‘lsalar, xotinlari erlarining o‘y-fikrlarini tushunmasa, umid va orzulariga aqli yetmasa, qanday qilib erkaklar bilan oilaviy hayot kechiradilar deydilar.
Bu ikki guruhga kishilardan har biri ayollarning o‘qishi masalasiga o‘z nuqtai nazaridan qaraydi. Bu to‘dalardan birortasi xotinlarning insonlik fazilati erkaklarning insonlik fazilatidan hech kam emasligini, xotin kishi Yaratgan tomonidan istifoda qilinish uchungina yaratilmaganligini, xotin kishining ham o‘z hayoti borligi, bu hayotda uning manfaatlari borligini tilga ham olmaydi. Xotinlar uchun bilim zarurligini inkor qiluvchilar ham bunday zaruratni himoya qiluvchilar ham – har ikki tomon ham odatda ma’lum bir nuqtai nazarni himoya qiluvchi va taqdiri hal qilinayotgan odamning o‘zi to‘g‘risida hammadan o‘zini o‘ylovchi advokatlarday ish tutadilar. Sud ishining muvaffaqiyat bilan tamom bo‘lishiga hammadan ko‘proq manfaatdor bo‘lganlar esa, bu mojarolardan tamomila chetda turadilar.
“Agar bilim butun insoniyatning haddi sig‘adigan yutug‘i bo‘lsa va agar har bir kimsa ilm olish huquqiga ega bo‘lsa, qanday prinsipga asoslanib xotin-qizlarni bilimdan mahrum qilish mumkin bo‘ladi?
Xotin-qizlar faqat bizning aysh-ishratimiz uchun yaratilgan deb hisoblovchi va xotin-qizlarga chinakam bilim bermay, faqat dasturxonlaridan qolgan-qutgan bilimlarnigina ravo ko‘ruvchilar behuda o‘ylaydilar.
Xotinlarga ham, erkaklarga ham bab-baravar bilim berish kerak deb hisoblovchilar esa, juda keng tarqalgan nuqtai nazardan yuqoriroq ko‘tariladilar. Shunday bo‘lgandan keyin, ular to‘g‘risida ortiqcha gapirib o‘tirishning ham hojati yo‘q”⁶⁹.
Demak, Tagor aytmoqchiki, kim ilm olishdan manfaatdor bo‘lsa, harakat maydoniga ana shular qadam tashlab kirishlari kerak. Agar ularning o‘zlari o‘zlarini ozod qilmasalar, boshqa hech kim ularni ozod qilmaydi. Boshqa bir kishining keltirgan ozodligi ozodlik emas, balki qaramlik va tobelik shakllaridan biridir. Xotin-qizlarga odatda bir andazaga solingan ba’zi bir bilim berishga moyil bo‘lgan erkaklar xotin-qizlarni qulayroq qo‘g‘irchoqqa aylantirish niyatida shunday qiladilar. Lekin, xotin-qizlar bilimi uchun kurash maydoniga qadam qo‘yib chiqqanlar oddiy ayollar bo‘lmaydi. Ular o‘zlari o‘qib-yozishni biladigan, yana Tagor aytadiki, “baxtiyor” xotinlar bo‘lishi kerak. Tagor shu narsani ta’kidlaydiki, xotinlar umrining birdan-bir maqsadi bola ko‘rish, deb hisoblash yaramaydi. Bunday kurashga otlangan ayollar o‘zlarini erkaklar qo‘lidagi buyum deb bilishlarini bas qilishlari, hadiksirash va uyatchanliklarini yig‘ishtirib qo‘yishlari kerak. Bu ayollar qiyin daqiqada erkaklar bilan yonma-yon tura oladilar, qiyin vaqtlarda maslahatchi bo‘lib, yordam beradilar, ijtimoiy hayotda vujudga keladigan har qanday voqealarda o‘z munosabatlarini bildira oladilar.
“Bilim olish zarur. U erkaklar uchun qanchalik zarur bo‘lsa, xotin –qizlar uchun ham shunchalik zarur. Ilm olganda uni amalda tadbiq etish uchun olinadi. Ko‘p narsalarga aqli yetadigan bo‘lish uchun, ko‘p narsalarni shunday ham bilib olsa bo‘ladi. Bilimga intilish inson tabiatining o‘zida bor narsa. Insonning amaliy faoliyatida bilimning kerak-kerakmasligidan qat’iy nazar, inson hamisha bilimga intiladi. Agar biz mana shu bilimga intilish yo‘lini ochib qo‘ymay, non o‘rniga tosh berib aldaydigan bo‘lsak, bu bilan odam tabiatini ojizlashtirgan bo‘lamiz”⁷⁰.
Aslida ayollar bilimi va ularning jamiyat hayotiga faol ishtiroki haqidagi mulohazalarga salbiy munosabat bildiruvchi qarashlarning hammasi ayol tabiati erkaklar tabiatidan tamomila farq qiladigan mutlaqo boshqacha tabiatdir, degan fikrga asoslanadi.
Xudoning xotinlarni xotin qilib, erkaklarni erkak qilib yaratganligida juda ajoyib bir pinhon ma’ni bor. Buni faylasuflardan tortib – biologlargacha tan oladi. Jonli mavjudotda jinslar orasidagi tafovutdan juda katta kuch vujudga keladi va buyuk shodlikka sabab bo‘ladi. Tagorning fikricha, agar ayol kishi Kant va Gegel asarlarini o‘qiydigan bo‘lsa ham o‘z bolalarini aziz biladi. Bunday xotin eridan uzoqlashmaydi. Undan hazar qilmaydi. Erkak bilan ayol o‘rtasidagi farqni bilim bilan yo‘qotib bo‘lmaydi. Bu – tabiatga zo‘rlik qilishdan o‘zga narsa emas. Hamma bilimlar nazariy va amaliy bilimlarga bo‘linadi. Nazariy bilimlar sohasida erkaklar bilan xotinlar o‘rtasida farq yo‘q. Amaliy bilimlar boshlanadigan joyda farq paydo bo‘ladi. Xotinlarni barkamol kishilar darajasiga ko‘tarish uchun ularga nazariy bilim berish kerak. Bu esa, xotin kishi biron amaliy bilimga qiziqib qolsa, uning shu amaliy bilim olishini istisno qilmasligi kerak. Faylasuf jamiyatda ayollarning rolini yuqori baholaydi: “Ayollarning vazifasi – qul bo‘lish emas, balki xotin va ona bo‘lishdir. Ayollar tabiatida mehr-muhabbat juda katta o‘rin tutadi, bu narsa xotinlarning baxt va saodatidir, aks holda bolalarning odam bo‘lishi mushkil ish bo‘ladi va mustahkam oila qura olmasdilar. Muhabbat onani bolasini parvarish qilishga undaydi. Hech kim onani bu ishga majbur qilmaydi. Orada majburiyat emas, mehr-muhabbat bo‘lgan taqdirda, xotin kishi eriga ham mehrli bo‘ladi”⁷¹.
Tagor butun umri mobaynida xalqqa ma’rifat ulashishga harakat qildi. Nobel mukofotiga olgan mablag‘i evaziga o‘z hisobidan Universitet tashkil qildi. U hind maorif tizimi haqida o‘zining quyidagi fikrlarini bildirgandi: “Mamlakatimizda maorif ishlari shunday qo‘yilganki, u kishilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatmaydi va ularda mehnat malakasini hosil qilmaydi. O‘quvchilarning bilgani shuki, ular “falon yerdan piston yergacha” berilgan saboqni yod qilib oladilar, xolos”⁷². Bizning bilimlarimiz yuzaki bilimlar bo‘lishdan tashqari, yana bir nuqsonimiz bor. Institutda o‘qigan darslarini yodlab olganlar bilan shunday institut yuzini ko‘rmaganlar, o‘qimishli odamlar va johillar, degan ikki toifaga bo‘linadilar. O‘qimishlilarning xalq bilan ma’naviy jihatdan yaqin bo‘lishni anglashi kitob doirasidan chetga chiqmaydi. Tagor aytadiki, bizning nazarimizni kitob varaqlari pardasi to‘sib turganidan, avom xalq deb atalganlarga ko‘zimiz tushmaydi, ularni tushunmaymiz. Faylasuf mana shu holat xalqning islohotlar doirasidan chetda qolib ketishining sababi, deb takidlaydi. Qachonki mana shu ikki tabaqa yakdil harakat qilsa, islohotlar eng avvalo xalqqa qaratilsagina jamiyat va vatan gullab-yashnaydi.
1912 yilda Tagorning katta o‘g‘li AQSHga, Illinoys universitetiga qishloq xo‘jaligi sohasida o‘qish uchun otlanar ekan, shoir ham u bilan birga yo‘lga tushdi. Safar davomida Londonda to‘xtab o‘zi ingliz tiliga o‘girgan she’rlarini ingliz rassomi va adabiyotshunosi Uilyam Rotenstaynga ko‘rsatadi. Ular bir yil avval Hindistonda tanishgan edilar. 1912 yilda Rotenstaynning ko‘magida “Hindiston jamiyati” nashriyotida Uilyam Batler Yits so‘zboshisi bilan Tagorning “Jonfido qo‘shiqlari” kitobi bosilib chiqadi va shu sabab Tagor endi Angliya va AQSH kitobxoniga taniladi.
Yitsning o‘sha paytdagi norasmiy kotibi bo‘lgan Ezra Paund Tagor she’rlarining “g‘arbona turmush tarzi, shaharlardagi g‘ala-g‘ovur, tijoriy adabiyot shovqini, reklama girdobi ichida odamning kallasidan chiqib ketadigan hamma narsani esga soladigan yuksak donoligi”ni e’tirof etgan edi. Ammo shoirning ko‘plab muxlislari uning nafaqat ijodi, balki o‘zini ham boshqacha tasavvur qilgan, ular Tagorni Hindiston xalqining afsonaviy ovozi sifatida ko‘rgan, aslida esa, shoir mazkur mamlakat aholisining bir qismigina tushunadigan bengal tilida yozar edi.1913 yilda Rabindranat Tagor “shoirona tafakkuri hayratli tarzda namoyon bo‘lib turgan, o‘z e’tirofiga ko‘ra, g‘arb adabiyotining bir qismiga aylanib qolgan hissiyotlarga to‘la, asl va go‘zal she’riyati uchun” adabiyot bo‘yicha Nobel mukofoti bilan taqdirlandi.Shvetsiya akademiyasi a’zosi Xarald Yerne taqdirlash marosimida akademiya a’zolariga shoirning, ayniqsa “Jonfido qo‘shiqlar”i katta taassurot qoldirganini qayd etdi. Yerne shoirning asosan 1913 yilda tarjima qilinib nashrdan chiqqan asarlariga to‘xtaldi. Tagor she’rlaridagi umuminsoniy mantiqni e’tirof etgan notiq uni “Sharq va G‘arbni yaqinlashtirgan figura” deya atadi.
“Deliverance is not for me in renunciation. I feel the embrace of freedom in a thousand bonds of delight.
Thou ever pourest for me the fresh draught of thy wine of various colours and fragrance, filling this earthen vessel to the brim.
My world will light its hundred different lamps with thy flame and place them before the altar of thy temple.
No, I will never shut the doors of my senses. The delights of sight and hearing and touch will bear thy delight”⁷³.
Ozodlikni rad qilish men uchun emas. Ozodlikni men son-sanoqsiz hislar og‘ushida qabul etaman. Yangi qadahdagi sening turfa rangdagi va muattar hidli sharobingdan ichimlik quyib uzatasan. Qadah sharobdan to‘lib toshadi. Mening hayotimning yuzlab chiroqlari sening oloving bilan yorishadi. Hech qachon hissiyotlarim eshiklarini bekitmayman. Ko‘rish, eshitish, ushlash hislari sening lazzatingni tutib turadi.
Tagorning o‘zi bu paytda AQSHda edi, shu sabab tadbirda qatnasha olmadi. U yuborgan telegramasida “uzoqdagilarni yaqin, begonalarni qadrdon qiladigan keng fe’llik” uchun mukofot qo‘mitasiga o‘z hurmatini izhor etdi. Mukofotni Angliyaning Shvetsiyadagi elchisi qabul qildi. Pul mablag‘larini shoir Vishva-Bharatidagi maktabiga sarfladi, mazkur o‘quv dargohi birinchi jahon urushidan so‘ng bepul ta’lim beruvchi universitetga aylantirilgan.