O’zbekiston respublikasi oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirligi zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti tarix fakulteti tarix ta’lim yo‘nalishi

2.2 Abu Ali ibn Sino zamonasining yetuk allomasi.
Beruniy sun'iy ravishda oltin hosil qilish, kimyoviy o‘zgarishlar yordamida bir metallni ikkinchisiga aylantirish, mo‘jizakor iksir yaratish kimyogarlarning ushalmas orzusi ekanligini yaxshi tushungani holda, ularning tajriba va asarlarining ratsional negizini topa olgan va o‘z asarlarida rivojlantirgan.
Beruniyni Xorazm Ma'mun akademiyasida tabobat bilan shug‘ullangan allomalar qatoriga ham qo‘shish joizdir. Tib amaliyoti bilan shug‘ullanmagan bo‘lsa ham, alloma Xorazmda yashagan davrida o‘lka tabiati, hayvonot va o‘simlik dunyosini chuqur o‘rganib, o‘z fikrlarini, kuzatuv natijalarini qayd etib borgan. U dorivor moddalar, shu jumladan, o‘simliklarni, ayniqsa, diqqat va e'tibor bilan kuzatib, ularning mahalliy nomlarini arab, fors, suryon, yunon, keyinchalik esa hind tillaridagi nomlari bilan taqqoslab, bo‘lg‘usi kitobi uchun ma'lumotlar to‘plagan.
Beruniyning moddalar xossalariga, nomlariga bo‘lgan qiziqishlari uning «Xronologiya», «Geodeziya», «Mineralogiya», «Saydana» asrlarida o‘z aksini topgan. «Saydana» («Farmakognoziya») olim ilmiy faoliyatining so‘ngi mahsuli bo‘lib, afsuski Beruniy uni tugata olmagan va kitob qoralamada, tahrirsiz qolgan. Bu kitob Beruniyning butun umri davomida yiqqan ma'lumotlari asosida yozilgan bo‘lib, unda hayotining Xorazmda o‘tgan davridagi ilmiy kuzatishlari natijalari ham salmoqli o‘rin egallaydi⁸.
«Saydana»da yig‘ilgan 1116 ta dori moddaning 107 tasini ma'daniy moddalar, 880 tasini o‘simliklar, 101 tasini hayvoniy moddalar, 30 ga yaqinini murakkab dorilar tashkil etadi. Bu dorilarning turli til va lahjalardagi nomiga Beruniy alohida ahamiyat beradi, chunki o‘sha davrdagi tibbiy adabiyotda bu borada juda ko‘p xato va chalkashliklar mavjud edi. Beruniy keltirgan arab, yunoniy, suryoniy, hind, fors, xorazmiy, turkiy, so‘g‘d va boshqa til va lajhalardagi atamalarning soni 4500 ga yaqin bo‘lib, bu ishi bilan olim o‘sha davrdagi dorishunoslik atamalarini tartibga solishga katta hissa qo‘shdi.
«Saydana»da keltirilgan boy faktik ma'lumotlar XI asrdagi dorishunsolik va botanika ilmi haqida to‘liq tasavvur beradi.
Beruniyning ijodida tabiiy fanlar, jumladan geografik bilimlar salmoqli o‘rin egallaydi. Allomaning geografiyaga oid tadqiqotlari ko‘proq Xorazmda yashagan davri bilan bog‘liq. U 16 yoshidayoq yer yuzida joylarning geografik kengligini aniqlash bilan shug‘ullangan va Kat shahrining geografik kengligini o‘lchagan.
yerni sharini globusda aks ettirish Beruniyning geografiya sohasidagi mashhur xizmatlaridan biri sanaladi va ushbu muhim ishni u 995 yili Kat shahrida yashab turganida amalga oshiradi.
Beruniy o‘zi yasagan globusga geografik ob'ektlarni belgilab, aholi maskanlari oralig‘idagi masofalarga asoslanib, ularning geografik koordinatalarini aniqlagan; ya'ni globus yasashdan ma'lum ilmiy maqsad qo‘ygan edi.
Beruniy Kat shahrida yasagan globus Sharqda tayyorlangan birinchi va shu bilan birga relefli globus hisoblanadi. Hozirgi tadqiqotlarda uning kartografiya tarixida matematik geografiya prinsiplari asosida yasalgan dastlabki globus ham deyishadi.
Beruniyning Gurgonda yozgan yirik asarlaridan biri «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» («Xronologiya») bo‘lib, unda tarix bilan bir qatorda matematik kartografiya tushunchalari ham berilgan.
Allomaning «at-Tafhim» asaridagi kartada O‘rta dengiz, Boltiq dengizi, Kaspiy dengizi, Qizil dengiz, Fors qo‘ltig‘i ancha aniq ko‘rsatilgan. Arabiston, Hindiston, Hindixitoy yarim orollari ham ajralib turibdi; Misr, Shom, Makka, Iroq, Fors, Xuroson, Hindiston, Xitoy kabi joylarning geografik o‘rni to‘g‘ri belgilangan.
Undan tashqari, Beruniy globusida Yaqin va O‘rta Sharq hududi bo‘yicha joy nomlari, asosan, shaharlar ko‘proq ko‘rsatilgan. Zero globusni tayyorlashdan maqsad, birinchi o‘rinda shaharlar orasidagi masofalarni belgilash va ular vositasida geografik koordinatalarni aniqlash edi.
Abu Rayhon Beruniyning Gurganchda olib borgan ilmiy faoliyatida geografiyaning bir qancha sohalari – tabiiy geografiya, gidrologiya, mineralogiya, astronomik geografiya kabi sohalarga oid tadqiqotlar o‘rin olgan. Jumladan, alloma Gurganchning geografik kengligini aniqlagani ma'lum. Joylarning geografik kengligini hisoblab topishda esa, ularni Quyosh yoki boshqa yoritqichlar balandligiga qarab belgilagan.
Dunyo okeani yaxlitligi masalasiga ham Beruniy yangicha yondashadi va o‘zining «Geodeziya» asarida yer sharida okeanlar va materiklar nisbatiga, qadimgi yunon va Sharq geografik tushunchasida mavjud an'anaga ham ma'lum o‘zgartirish kiritadi, ya'ni Klavdiy Ptolemey dunyo kartasida aks etgan kontinental konsepsiya – Afrika materigining Osiyo materigi bilan janub tomondan ulanganligi va Hind hamda Tinch okeanlarining yopiq dengiz shaklida aks ettirilganligiga qarshi chiqib, bunday nazariyaning asossizligini isbotlaydi. Beruniy tushunchasida dunyo okeani bir-biri bilan qo‘shilgan yaxlit suv havzasini tashkil qiladi.
Amerika qit'asi mavjudligi to‘g‘risidagi farazni Beruniy «Hindiston» asarida bayon qilindi.
Beruniy o‘zining ilg‘or dunyoqarashi orqali Ma'mun akademiyasida hukm surgan bag‘rikenglikdan kelib chiqqan holda o‘sha zamondagi din niqobi ostidagi ayrim ilm-fanning mutaassib dushmanlariga qarshi qattiq g‘azabini «Geodeziya» asarida quyidagicha ifoda qiladi: «Ularning ashaddiylari jaholatda o‘ziga o‘xshaganlarning (ilmga) nisbatan nafratini kuchaytirish uchun uni adashishdan (iborat) deb hisoblaydilar, ular o‘zlariga ilm egalarini yo‘qotish eshigini ochish uchun, hamda olimlarning halokati va ilmning inqirozi bilan o‘z holatlarini sir saqlash (maqsadida) ilmga bid'at tamg‘asini bosadilar». Beruniynig bu fikri hozirgi zamon ba'zi bir diniy mutaassiblikka berilgan ekstremistlarga ham qarshi qaratilganini ko‘pchilik beruniyshunoslar ta'kidlagan.
Beruniy qalamiga haqiqiy tarixiy mavzudagi asar ham mansubdir: bu uning «Xorazmning mashhur kishilari» asaridir. Bu asar «Xorazm tarixi» deb ham ataladi. Asar to‘liq holda saqlanmagan, faqat uning yirik bir parchasi Abu-l-Fazl Bayhaqiyning Sulton Mahmud G‘aznaviyga bag‘ishlangan «Tarixiy Mas'udiy» asarida yetib kelgan. Bayhaqiy Ma'mun xonadonining halok bo‘lishi sababi, viloyatning qanday qilib Mahmud saltanatiga qo‘shib olingani, Oltuntoshning qanday qilib xorazmshoh qilib qo‘yilgani bilan bog‘liq voqyealar Beruniyning kitobidan olinganini qayd etadi.
Ibn Miskavayh Abu Ali Ahmad ibn Muhammad (shuningdek, Ibn Yaqub Miskavayh) (taxminan 932/936-1030) — arab tilida soʻzlashuvchi tarixchi, shoir va faylasuf. Umumiy tarixga oid asarlar, falsafa va axloqqa oid risolalar yozgan. “Xalqlar tajribalari kitobi” muallifi – Tabariy asaridan keyin jahon tarixiga oid birinchi salmoqli asar. Ayniqsa, 10-asrdagi xalifalik siyosiy tarixiga oid boʻlimlar muhim ahamiyatga ega.
Ibn Miskavayh ko‘pincha islom falsafiy tafakkuri tarixida “Uchinchi muallim” va “axloqiy falsafani o‘rganishga ilmiy nuqtai nazardan yondashgan birinchi musulmon” deb ataladi.
Ibn Miskavayh hozirgi Tehrondan uncha uzoq boʻlmagan ar-Rey (Eronning zamonaviy Ray shahri) shahrida tugʻilgan. Ibn Miskavayhning bir qancha tavallud sanalari zikr qilingan, lekin shartli ravishda uning tavallud topgan yili hijriy 320-yil (milodiy 932 yil) deb hisoblanadi.
Ibn Miskavayh yoshligidayoq adabiyot, tibbiyot, kimyo va tarix bilan shug‘ullana boshlaydi. U yoshligidan Buvayhidlar sulolasi vazirlari: al-Muhallabiy, Ibn al-Amida, Adud ad-Daula, Samsam ad-Daula kotiblari va kutubxonachisi bo'lib xizmat qilgan. Vazirlar Muizz ad-Daula, al-Muhallabiy va Adud ad-Daula xizmatlari xalifalik poytaxti, 10-asr arab-musulmon madaniyatining asosiy markazi boʻlgan Bagʻdodda boʻlgan. Ibn al-Amid o‘sha davr adabiyotining ko‘zga ko‘ringan namoyandasi bo‘lgan, uning o‘g‘li Abd al-Faz ham o‘zining adabiy iste’dodi bilan mashhur. Ma’lumki, Ibn Miskavayh yuqorida nomlari zikr etilgan vazirlarga bag‘ishlab qasidalar yozgan.
Umrining so‘nggi yillarini ilmiy izlanishlar, ijodiy ishlar bilan o‘tkazdi. Ibn Miskavayh 90 yildan ortiq yashab, hijriy 421 (milodiy 1031) yilning 9-safarida vafot etdi.
Uning islom ilmidagi o‘rni katta. "Miskavayh" nomi arabcha "misk" so'zidan kelib chiqqan bo'lib, "mushk" degan ma'noni anglatadi, bu arab mamlakatlarida olijanob modda sanaladi va ba'zan islom mamlakatlarida olijanob olimlar bilan solishtiriladi. Ibn Miskavayh "al-Xozin" nomi bilan ham mashhur bo'lib, bu uning xazin (kitob saqlovchisi) sifatidagi mavqeini bildiradi.
Faylasufning uchinchi ismi - "al-muallim as-solis" (Uchinchi muallim) katta qiziqish uyg'otadi. Bu yuksak unvon Ibn Miskavayhning arab-musulmon falsafasi rivojiga qo‘shgan hissasining ahamiyatining yorqin namunasidir. Ma’lumki, musulmon olamida Arastu “al-muallim al-avval” (Birinchi muallim) sifatida e’zozlanadi. Al-Forobiy (taxminan 873-950) Arastuning falsafiy asarlarini mukammal bilgani uchun "al-muallim as-soniy" (ikkinchi muallim) nomini oldi. Biroq al-Forobiy Arastu axloqini maxsus o‘rganmagan. Umuman olganda, arab-musulmon o'rta asrlari davrida axloqshunoslik ikkinchi darajali tadqiqot mavzusi bo'lib qoldi. Doktor Abdulaziz Izzat taʼkidlaganidek, arab-musulmon faylasuflari “al-Kindiy kabi asosan fizika bilan shugʻullangan; al-Forobiy kabi mantiq va metafizika; Yahyo ibn Adiy deb tarjima qilingan. Ularning barchasi islom dinining axloqiy tafakkuri bilan bevosita bog'liq bo'lsa ham. Ibn al-Mukaffa, al-G'azzoliy, Nosiriddin at-Tusiylar o'rta asr arab-musulmon axloqiy tafakkurining eng ko'zga ko'ringan namoyandalari sifatida e'tirof etilgan.
Mashhur turk ensiklopedisti Hoji Xalifa yoki Mustafo ibn Abdulloh (1608-1657) taʼkidlashicha, axloq falsafasining haqiqiy fani oʻsha “aslida yunon falsafiy anʼanalari bilan bogʻliq boʻlgan fan” hisoblanadi. “Axloq” (axloq falsafasi yoki oʻz taʼrifi bilan “amaliy falsafaning bir qismi”) haqidagi taʼlimot peripatetizm etikasidan boshqa narsa emas. Va shu ma’noda, Ibn Miskaviya arab-musulmon axloqining, masalan, diniy-huquqiy yoki tarixiy-adabiy darajada emas, balki ilmiy darajasidagi asoschisidir.
Ibn Miskavayh oʻz asarlarini arab va fors tillarida yozgan. Abdulaziz Izzat Ibn Miskavayhning qo‘lyozma, chop etilgan va yo‘qolgan asarlari ro‘yxatini keltiradi. Biroq uning Ibn Miskavayh tomonidan atigi 43 ta asar yozilgani haqidagi fikri munozarali boʻlib qolmoqda. “Uchinchi muallim”ning arab tilidagi axloqiy asarlaridan:
• “Risola fl-l-lazati va-l-’alami” (so‘zma-so‘z: “Luzat va iztiroblar haqida risola” – Miskavayh “Mutlaq Allohning buyukligini bilish”ni eng oliy zavq deb ataydi);
• "Kitob 'adab ad-dunya va-d-din" (so'zma-so'z: "Dunyo hayoti axloqi va [din etikasi haqida] kitob" falsafiy va diniy axloq o'rtasidagi farqlarni muhokama qiladi);
• “Risola fi javhari-n-nafs” (so‘zma-so‘z: “Ruhning mohiyati haqida risola”);
• “Mikala fi-n-nafs va-l-’akl” (so‘zma-so‘z: “Ruh va aql haqida maqola”) va boshqalar⁹.
Ibn Miskavayh fors, hind, arab va yunon donishmandlarining axloqiy aforizmlarini to‘plagan “Javidan-e hirod” (so‘zma-so‘z: “Hikmat abadiyati”) kitobini yozgan. Olimning asarlari axloqdan tashqari tibbiyot, alkimyo, fizika, siyosat, tarix masalalariga bag‘ishlangan.
Ibn Miskavayhning eng yirik va eng muhim asarlari:
• “Tad-jarib al-umom” (so‘zma-so‘z: “Xalqlar tajribalari”) va
• “Tahzib al-axlak va tat-xir al-a’rak” (so‘zma-so‘z: “Xulq tarbiyasi va ildizlarni tozalash”).
Birinchi asar hijriy 369-yilgacha, yaʼni 979-980-yillargacha boʻlgan jahon tarixiga bagʻishlangan. Bu yerda mashhur tarixchi va huquqshunos olim Abu Ja’far at-Tabariy ta’riflagan hijriy 340 yilgacha bo‘lgan tarixiy voqealarning sabablari aniqlanadi, buyuk shaxslar haqida ma’lumotlar to‘planadi. Ibn Miskavayh asosan 340-hijriy yildan keyingi voqealarni rivoyat qiladi, oʻzi guvohi boʻlgan.
“Tahzib al-axloq” axloqiy adabiyotda alohida o‘rin tutadi. Koʻzga koʻringan arab-musulmon falsafasi tarixchisi Majid Faxriy taʼkidlashicha, Ibn Miskavayhning “axloqiy nazariyaga qoʻshgan eng muhim hissasi” “arab tilidagi bir necha tizimli axloqiy risolalardan biri “Tahzib al-axlak” ni yaratishdir. Bu asar yunon falsafiy va axloqiy an'analariga mansub. Bu erda mehr-oqibat, baxt, adolat, sevgi va do'stlik masalalari ko'rib chiqiladi. Xususan, adolat haqida Ibn Maskavyh shunday yozadi: “Adolat maqsad va imkoniyatlar o‘rtasida vosita bo‘lib, fazilatlarning eng mukammali va birlikka eng yaqinidir”.
“Risola fi mahiyati-l-adl” (“Adolat tabiati haqida risola”) asarini yozishga bevosita sabab faylasuf, huquqshunos, so‘fiy, zamondoshi va Ibn Miskavayh Abu Hayyon at-Tavhidiyning adolatsizlik masalasini o‘z ichiga olgan maktubi bo‘ldi. . Bunga javob Ibn Miskavayhning (yo‘qolgan) “ash-Shavomil” kitobidan alohida risolada alohida ajratilgan bo‘lib, o‘z navbatida at-Tavhidiyning “al-Havomil” kitobiga javoban yozilgan va 175 ta savol-javobni o‘z ichiga olgan. falsafiy, filologik, huquqiy xususiyatga ega.
Miskavayh risolaning maqsadini adolatning mohiyatini tushuntirish, uning turlarini aniqlash va tavsiflash deb belgilagan. U adolatni tabiiy, shartli, erkin harakat bilan bog'liq va ilohiyga ajratadi. Va shunga ko'ra, adolat tushunchasi uning jismoniy, ijtimoiy va metafizik bilan bog'liqligida ko'rib chiqiladi.
Bu “Risola”ning (so‘zma-so‘z: risola, o‘rganish) asosiy manbalari Platonning “Davlat”, “Kategoriyalar”, Aristotelning “Nikomakey etikasi”, Plotinning “Enneads”i bo‘lgan.
Rossiya tarixchilari uchun Ibn-Miskavayxning ruslarning 943-944 yillarda Berdaa yurishi haqidagi hikoyasi alohida qiziqish uyg'otadi.
Xorazm olimlarining shon-shuhratlari o'z vatanlari chegaralaridan tashqariga ham tarqaldi, ular butun dunyoga mashhur edi. Va ular Ma’mun ibn Ma’mun (Ma’mun II)ni shu tarzda ulug‘lashgani bois, bu qo‘shni davlat shohi Mahmud G‘aznaviyni xafa qilmay qolmasdi. Va u o'zining kuyovi Ma'mun II ning yashirin o'ldirilishini uyushtirdi, bunda u hech qanday aloqasi yo'q edi. Keyin kuyovining o‘limi uchun qasos olmoqchi bo‘lib, Xorazmga hujum qilib, shaharni talon-taroj qiladi. Akademiya ham tugatilib, olimlar kuch bilan G‘aznaga olib ketilgan.
Xorazm Ma’mun akademiyasi o‘zining qisqa muddatda (1004-1017) o‘rta asrlar jamiyati ilmiy va madaniy hayotida yorqin iz qoldirdi. Keyinchalik bu zaminda az-Zamaxshariy, Ismoil Jurjoniy, Chag'miniy, Kubro, Paxlavon Mahmud kabi olimlar yashab ijod qilgan bo'lib, ularning tashqi ko'rinishida mazkur akademiya muhim o'rin tutadi.
Uning faoliyatini bugungi kunda o‘rganar ekanmiz, tarixiy asarlarni o‘rganishga beqiyos hissa qo‘shgan mashhur rus sharqshunos olimlari K.Zaxau, S.Tolstov, I.Krachkovskiy, P.Bulgakov, shuningdek, o‘zbek sharqshunoslari Y.G‘ulomov nomini ham e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. , I.Mo‘minov, M.Xayrullaev, A.Ahmedovlarning akademiya olimlari mehnatini targ‘ib etishdagi xizmatlarini inkor etib bo‘lmaydi. Sharqshunos olim A. Yakubovskiy oʻtgan asrning 30-yillarida qadimgi Urganch hududida arxeologik qazishmalar olib borib, Maʼmuniylar davri yodgorliklarini topdi.
Ma’mun Xorazm akademiyasi O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, mamlakat Prezidenti I.Karimov tashabbusi bilan 1997-yil 1-noyabrdagi maxsus farmoni bilan qayta tiklandi. Ayni paytda qadimiy Xiva shahrida joylashgan Akademiyada ikkita fundamental va 8 ta amaliy dastur bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Akademiya Fransiya, Germaniya, Belgiya, Janubiy Koreya, Rossiya, Ozarbayjon, Qirg‘iziston kabi ko‘plab xorijiy mamlakatlardagi ilmiy markazlar bilan mustahkam aloqaga ega.
2005-yil 1-noyabrda Vazirlar Mahkamasining “Ma’mun nomidagi Xorazm akademiyasi faoliyatini takomillashtirish va uning 1000 yilligini nishonlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi.
Bugunga kelib bu yerda davlatimiz rahbari tomonidan belgilab berilgan dolzarb muammolarni hal etish uchun barcha shart-sharoit yaratilgan. Akademiya olimlari tomonidan yer va suv resurslaridan oqilona va samarali foydalanish usullarini ishlab chiqish, tuproq minerallashuvini kamaytirish va uning minerallashuv darajasini oshirish kabi mavzularda Xorazm vohasi uchun muhim bo‘lgan ilmiy tadqiqot loyihalari tayyorlandi. unumdorligi, vohadagi ekologik vaziyatni yaxshilash bo‘yicha ilmiy tavsiya va ishlanmalar yaratish, tuproq sho‘rlanishiga chidamli ekin navlarini ko‘paytirish va rayonlashtirish, milliy davlatchilikni o‘rganish.
Qadim zamonlardan bizning kunlarimizga ruhan ko‘prik chizgan holda, bugungi kunda qayta tiklangan Ma’mun akademiyasi nafaqat mamlakatimiz Fanlar akademiyasining hududiy bo‘limi, balki jahonga mashhur ilmiy markaz bo‘lishga intilmoqda, deyish mumkin. Zamonaviy Ma’mun akademiyasi olimlari o‘z asarlarida Xorazmning qadimiy davlatchiligi tarixi, betakror madaniyati, bu hudud olimlarining jahon ilm-fani rivojida tutgan o‘rniga alohida e’tibor qaratish, tarixning barcha noma’lum sahifalarini ochish niyatida. . Ming yillar muqaddam Xorazm akademiyasi devorlarida mehnat qilgan olisdagi zabardast ajdodlar ibrati ularni buyuk ishlarga, haqiqat va komillik yo‘lida tinimsiz izlanishga undashi kerak.

Xulosa.

Buyuk olim Abu Rayhon Beruniy ilmiy merosini o‘rganish shuni ko‘rsatdiki, uning g‘oyalarini har tomonlama tahlil qilish u yashab ijod qilgan davrni yoritib, o‘ziga xosligi va qarama-qarshiliklari olimning dunyoqarashi va uning dunyoqarashida o‘z aksini topgan taqdirdagina mumkin bo‘ladi. ilmiy faoliyat.
Beruniy davri keskin ijtimoiy to‘qnashuvlar, o‘zaro urushlar davridir. Buyuk olim nafaqat guvoh, balki tarixiy ahamiyatga molik voqealarning faol ishtirokchisi ham bo‘lgan. Ilk o‘rta asrlar ilm-fanining eng buyuk dahosi o‘z vatani manfaatlari siyosatchi bo‘lishni talab qilganda astronomik asboblar, kitoblar va ilmiy yozuv materiallarini bir chetga surib qo‘ydi.
G‘aroyib siyosiy voqealar ko‘p jihatdan buyuk olim shaxsining shakllanishini belgilab bergan fan va madaniyat sohasida ulkan yutuqlarning paydo bo‘lishiga to‘sqinlik qila olmadi.
Beruniy she’rda avvalo tabiatshunos edi, uning asarlarida ijtimoiy fanlar sohasida izchil ta’limot yo‘q. Vaholanki, uning ko‘plab ajoyib asarlarida sotsiologiya, pedagogika, psixologiya va boshqa fanlar falsafasi haqida qiziqarli fikrlar mavjud.
Beruniyning bilish va tafakkur, vizual idrok va yodlash jarayonlari haqidagi fikrlari ilmiy jihatdan katta qiziqish uyg‘otadi. Olim nutq, sezgi va aqlga katta ahamiyat bergan. Beruniy fikricha, psixologiya masalalarini bilish pedagog, o‘qituvchi, ota-ona uchun zarurdir. Olimning buyuk xizmatlaridan biri tabiatni o'rganishda ishlab chiqqan ilmiy metodidir.
Olimning ob'ektivligi va xolisligi, kuzatishlar, tajribalar, og'zaki va yozma yodgorliklarni o'rganish, olingan ma'lumotlarga tanqidiy yondashish, haqiqatni aniqlash maqsadida ularni taqqoslash, dalillarni mantiqiy umumlashtirish xulosalar va xulosalar nazariyaga aylanadi. Beruniy ilmiy uslubining o‘ziga xos xususiyatlari va asosi bo‘lib, u davr uchun katta yutuq va ilmiy qadriyatga aylandi. Beruniy ana shu usulni boshqargan holda ilmiy faoliyatida katta muvaffaqiyatlarga erishdi.
Beruniy asarlarida uning o‘quv jarayoniga bo‘lgan munosabatidan dalolat beruvchi fikrlar ko‘p. Beruniy fikricha, tarbiya qat’iy ilmiy asosga tayanishi kerak. Olim o‘zining “Xronologiya”, “Hindiston”, “Geodeziya” asarlarida ma’lumotlarning ilmiy qat’iyligi va aniqligini qayta-qayta eslatib o‘tadi.
Beruniyning ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlari ham jiddiy ilmiy qiziqish uyg‘otadi. U or-nomus, qadr-qimmat, do‘stlik va o‘rtoqlik, ezgulik, adolat va vijdon kabi masalalarga katta ahamiyat bergan. Beruniyning xalqning axloqiy tarbiyasi haqida ko'plab fikrlarini uchratish mumkin.
Beruniy ijodi tahlili shuni ko‘rsatadiki, u o‘z oldiga alohida o‘quvchilarga bilim berishni maqsad qilib qo‘ymagan. U maktab yosh avlod uchun bilim va tarbiyaning yagona manbai emasligiga ishonch hosil qildi; Yana bitta kitob bor.
Beruniy ilmiy maktabi oʻrta asr Sharqida fan va taʼlimning rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatdi. Beruniy g‘oyalarini keyingi avlod olimlari: Umar Xayyom, Nosiriddin at-Tusiy, Ulug‘bek, al-Koshiy, Mirim Chelebiy va boshqa ko‘plab olimlar o‘rganib, ta’lim oldilar.
Biz atoqli olimning eng boy ilmiy merosining faqat bitta jihatini tadqiq qildik va umumlashtirdik. Abu Rayhon Beruniy nafaqat o‘zining yuksak ilmiy yutuqlari, balki o‘sha davr uchun ilgari surilgan g‘oya va e’tiqodlari bilan ham dunyoga mashhur bo‘ldi. Ularning ko'plari, shu jumladan, pedagogik, bugungi kungacha o'z ahamiyatini saqlab kelmoqda.