O`zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi buxoro davlat universiteti qo‘lyozma

3.2. Intensivlikning milliy-madaniy xususiyatlari.
Tarixan, intensivlik tushunchasiga C. Stoffel , E. Benzinger (1971) va D. Bolinger (1972) asarlaridan tashqari tadqiqotchilar unchalik ahamiyat bermagan. Yaqinda intensivlikni o'rganishga qiziqish yangilandi. Va shunga qaramay, hozirgacha olib borilgan bir nechta tadqiqotlar intensivlikni ifodalash uchun ishlatiladigan morfosintaktik qurilmalarga qaratilganga o'xshaydi.
L. Bordet (2014) va L. Bordet va D. Jamet (2015) bo'yicha intensivlik kamida 14 xil jarayon orqali ifodalanishi mumkin. Bu jarayonlar kuchaytiruvchi qo‘shimchalar, urg‘uli DO, bo‘rttirish, undovlar, takrorlashlar, intonatsiya va urg‘u kabilar kabi xilma-xildir.
Ular morfosintaksis, fonologiya, stilistika, semantika va leksikada ildiz otgan, ammo diqqatga sazovor tomoni shundaki, bu jarayonlar odatda tilshunoslikning kamida ikkita tarmog'iga tegishli bo'lganligi sababli, olimlar uchun ularni aniqlash va tasniflash qiyinroq.
Intensivlik ifodasi asosan morfosintaktik qurilmalarga tayanadi, chunki morfosintaksis eng ko'p o'rganilgan sohadir. Leksikaning ushbu sonining maqsadi olimlar tomonidan uzoq vaqt davomida e'tibordan chetda qolgan intensivlik ifodalangan sohalarni o'rganishdir. Shuning uchun u asosan intensivlikni ifodalash uchun qo'llaniladigan so'z yasalish jarayonlari bilan shug'ullanadi. Quyidagi masalalardan ba'zilari hal qilinishi mumkin:

• 
  Intensivlikni ifodalash uchun qanday leksik vositalar ko‘proq qo‘llaniladi?
  
• 
  Shiddatni ifodalashda ayrim prefiks va qo‘shimchalar, umuman olganda, turli so‘z yasalish jarayonlari qay darajada rol o‘ynaydi?
  
• 
  Shu paytgacha leksik deb hisoblangan ayrim so‘zlar (masalan, frantsuz tilida carrément yoki ingliz tilida “mutlaqo”) kuchaytiruvchi sifatida ishlatilganda leksik yoki grammatik morfema sifatida talqin qilinishi kerakmi (qarang, grammatiklashtirish va leksiklashuv roli)?
  
• 
  Sinxron yoki diaxronik nuqtai nazardan, daraja va intensivlikni ifodalash uchun eng samarali qurilmalar nima?
  
• 
  Intensifikatsiya qurilmalarini yaratishda rekursiv motivatsiya bormi?
  
• 
  Ushbu qurilmalar bir-birini istisno qiladimi yoki ular bir-biriga mos kelishi mumkinmi?
  

Intensivlik toifasi, uning xususiyatlari va ifoda vositalari til va nutq so'nggi o'n yilliklarda ko'pchilikning e'tiborini tortdi. olimlar. Bu bir qator sabablarga bog'liq. Intensivlik toifasi universallik xususiyatiga ega: harakatlarni, ob'ektlarni tavsiflovchi va belgilar, u semantik tuzilishda faol namoyon bo'ladi fe'llar, otlar, sifatlar, qo'shimchalar, frazeologik birliklar va butun matn. Ushbu toifaning tuzilishi bevosita sifat, miqdor, o'lchov kabi asosiy falsafiy kategoriyalar shu bilan b Frazeologik intensifikatorlarning tarkibini to‘liqligicha buyuk olim A.V.Kunin ochib bergan. U o‘zining “Anglo-russkiy frazeologicheskiy slovar” kitobida 47 ta frazeologik intensifikatorning ta'rifini va ishlatilishini ko‘rsatgan. Zamonaviy ingliz tilida murakkab strukturali bir nechta frazeologik intensifikatorlar mavjud, va ularning asosida ergash gap strukturali to‘liq o‘rganilgan birikmalar yotadi: as they come, as you please - favqulotda, tashqari; as they make them, as the day is long – tashqari, dahshatli, juda ham va boshqalar. Avval aytib o‘tganimizdek, intensifikatorlar bu kuchaytiruvchi so‘zlar bo‘lib, bular sifat, ravish va fe'l formasida bo‘lishi mumkin. Sinflarga ajratishda intensifikatorlar uchta semantik guruhga bo‘linadi: emfesayzerlar (emphasizers), emplifayerlar (amplifiers) va dauntonerlar (downtoners). Emfesayzerlarning asosiy maqsadi – kuchaytirishning asosiy va umumiy holatini yaratish. Emplifayerlar o‘z navbatida maksimayzerlarga (maximizers) va busterlarga (boosters) bo‘linadi. Dauntonerlar sinfi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
kompromayzerlar (compromizers),
diminisherlar (diminishers),
minimayzerlar (minimizers).
Kvantor so‘zlarning ishlatilishi – bu nutqda sanoq xarakteristikasiga ega predmetlarning, ya'ni jismlarning ko‘rsatilishi.
Sanoq xarakteristikasi quyidagi holatlarga taaluqlidir: 1) tirik jonzotlarga (odamlar va hayvonlar), 2) jonsiz jismlarga, 3) biror harakatning bajarilish usullariga, 4) makon va zamonga, 5) pul birliklariga.
Ingliz tili frazeologiyasida intensifikatorlarning tutgan o‘rni va roli juda kattadir. O‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida quyidagi xulosalarni aytish mumkin: “Kategoriya” atamasi tilga Aristotel tomonidan kiritilgan bo‘lib, u kategoriyaning 10ta asosiy qismini ajratib ko‘rsatgan: jism, sifat, son, munosabat, joy, vaqt va boshqalar. Kategoriya so‘zining asl ma'nosi tor qo‘llaniladigan atama bo‘lsa ham, kategoriyaning sinflarga ajratilgandan so‘ng ma'nosi kengayadi va shu sinfga oid ma'noni kengroq ochib beradi. Semasiologik o‘rganish nuqtai nazaridan intensivlik kategoriyasini aniqlash osonroq kechadi. Intensivlik kategoriyasi leksik nuqtai nazardan juda chuqur o‘rganilgan bo‘lsada, sintaktik nuqtai nazardan har tomonlama o‘rganilmagan. Shuning uchun bu tadqiqotimizda biz asosan intensifikatorlarni kvantativ-kvalifikativ va natijaviy nuqtai nazardan o‘rganishga harakat qildik. Hozirgi kunda ingliz tilida intensivlik kategoriyasini tasvirlash maqsadida huper-, over-, super-, ultraprefikslari qo‘llaniladi: superordinate, supermarket, etc.
Tadqiqotning kirish qismida biz o‘z oldimizga mavzuga oid bir necha vazifani qo‘ygan edik. Bular orasida frazeologiyaning muhim omillaridan biri bo‘lmish intensifikatorlarni o‘rganish va ularni matnda aniqlab bilish, va mana shu intensifikatorni nutqda qo‘llay olishdir. Birinchi bobda biz asosan intensifikatorlarning, ya'ni til kuchayishining paydo bo‘lishi va rivojlanishi haqida fikr yuritdik. Shu bobda ko‘rsatilishicha, intensivlik – bu hissiyot emotsionallik materializatsiyasining ko‘rsatilishidir. Intensivlik orqali biz o‘z hissiyotlarimizni namoyon qilamiz. Masalan, “full” so‘zi Chosser davrida intensifikator sifatida qo‘llanilgan, Shekspir davriga kelib bu so‘z o‘z kuchini sekin astalik bilan yo‘qotgan va uning o‘rniga “very” so‘zi intensifikator rolida kirib kelgan. Hozirgi zamonaviy ingliz tilida bo‘lsa bu ikkala so‘z ham oddiy so‘zlar qatoriga kirib, intensifikator
hisoblanmaydi.
He is the veriest man.
Ikkinchi bobda bo‘lsa asosan intensifikatorlar va ularning turlari haqida fikr yuritiladi. Intensifikatorlar muammosi tilshunoslikda doimo dolzarb masalalardan biri sanalib kelmoqda. Intensifikatsiyaning sintaktik vositalarini o‘rganayotganda, A.V.Kunin yana kuchaytiruvchi funktsiyani bajaruvchi komporativ frazeologik birliklar haqida ham aytib o‘tgan va ularni sinflarga bo‘lgan:
Semantik ma'no bo‘yicha ular 4 guruhga bo‘linadi:
1. Asos sifatida jonsiz predmetlarning jismoniy xususiyatiga ega
strukturalar: as light as gossamer.
2. Asosida tabiat hodisalari bo‘lgan komparativ strukturalar: as
free as the wind.
3. Asosida hayvon nomlari ishlatilgan strukturalar: as slow as tortoise.
4. Tarixiy shaxslar, ilohiy ko‘rinishlar mavjud bo‘lgan allyuziyalar: as rich as Croesus.
Intensifikatorlar yordamida yozuvchi va shoirlar o‘z asarlarini boyitishga harakat qilishgan. Shunday intensifikatorlarga kuchaytiruvchi ravishlar, ya'ni emfesayzerlarning maqsadi kuchayishning umumiy holatini yaratishdir. Frazeologik intensifikatorlarni tahlil qilish davomida biz shuni aniqlab oldikki, har bir frazeologik intensifikatorning orqasida mavhum kontseptual tuzilma – freym mavjud bo‘lib, u insonlarning atrof-muhit haqidagi fikrlarini chuqurroq egallashga yordam beradi va bunday frazeologik intensifikator alohida tarzda emas, balki birikma tarzida namoyon bo‘ladi va rivojlanadi.
Aktsional freymning tuzilishi va rivojlanishi quyidagi katakchalarda hosil bo‘ladi: 1) freymning nomi, 2) jarayon vaqti, 3) harakat bosqichlari, 4) harakat joyi, 5) harakat natijasi, 6) jarayon sub'ekti, 7) jarayon xarakteristikasi va boshqalar. (Baranov, 1996: 417) Kvantor so‘zlar yordamida bo‘lsa intensifikatsiya qilishning maqsadi – sanoq til vositalari, ya'ni “ko‘p, juda ko‘p, kam, eng kam, juda kam va hakazo” yordamida anglatishdir. Kvantor so‘zlarning ishlatilishi – bu nutqda sanoq xarakteristikasiga ega predmetlarning ko‘rsatilishi hisoblanadi. Ilmiy tadqiqotimizda o‘rganib chiqilgan intensifikatorlar ingliz va Amerika shoir va yozuvchilarining asarlaridn olingan misollar bilan boyitilgan.
Tashqi shaklning kuchayishi ham, kuchayishi ham mazmuni 1) uzluksiz (to roar, to hiss, to explode) va 2) diskret (to be deader, to be ultra-posh). Mustahkamlash mazmuni, biz 3) sifatini (stony denials), yoki 4) kuchayishning miqdoriy jihati (a thousand pities). Sifatli kontentni kuchaytirish, o'z navbatida, a) marginal (the cleverest, golden opportunity) yoki b) bo'lishi mumkin cheksiz (somewhat smarter). Miqdoriy kuchayish ham ikki shaklda mavjud: a) aniq (a hundred thousand years later, hordes ofteen-girls) va taxminiy (a lot of Emile Zolas).
Nihoyat, qanday qilib sifat va miqdoriy intensivlashuv ham bo'lishi mumkin a) giperbolizatsiyalangan (a million thanks), yoki b) meiotika (bit of nonsense)..
- intensifikasiya sub`ekti - shaxs yoki jamiyat, nuqtai nazaridan belgi kuchayadi: Menimcha, u qattiq kasal - (V.S. Maugham). In.University.circles u favqulodda bilimdon sifatida e'tirof etilgan (J. Galsvorsi);
- kuchayishning asosi - kvalifikatsiya qiluvchi belgi miqdoriy jihatdan kuchayish predmeti: nihoyatda ahmoqona savol, a hayratlanarli darajada aqlli odam, ajoyib go'zallik,
-belgining tashuvchisi - o'ziga tegishli bo'lgan narsa yoki shaxs shiddatli xususiyat: nihoyatda ahmoqona savol, hayratlanarli darajada aqlli odam;
-intensifikasiya yo`li - intensifikatsiya predmeti qanday yo`l belgini tasdiqlaydi; bu miqdoriy malaka bo'lishi mumkin belgilari: u juda charchagan; u ko'p azob chekdi, u yuz. to'g'ri vaqt; sub'ektning yuqoriga bo'lgan hissiy reaktsiyasining ifodasi intensivlik: hayratlanarli darajada maymun biznesi, oliy befarqlik, nafis yoqimli suhbatdosh; sinfdan tashqari: favqulodda bilimdon, nihoyatda yoqimli odam va xususiyatni kuchaytirishning boshqa usullari.
Agar biz ilgari tasvirlangan xulosaga amal qilsak, unda asosiy intensivlik kategoriyasining maqsadi o'lchovni ochishdir gapning ifodaliligi, bu esa o'z navbatida topadi intensivlik darajasida aks etishi. Intensivlik darajasini aniqlash, "intensema" tushunchasi bilan bir qatorda "shkala" tushunchasini kiritishni o'z ichiga oladi intensivlik". O'lchov bo'yicha bo'sh joy oddiy ko'rsatkichdan nolga qadar vositalarga tegishlidir, signal beruvchi bo'ysunuvchi, kuchsizlangan (I.I. Turanskiy, 1990)¹⁸.
Xuddi haqiqatda bo'lgani kabi, turli darajalar mavjud predmet belgisi, so‘zlovchining lingvistik ongida esa bor ko'proq yoki kamroq darajada ifodalash vositalari; u tomonidan nutq faoliyatida foydalaniladi. Shu munosabat bilan bu maqsadga muvofiqdir ikki o'lchovda intensivlikni farqlash: gorizontalda o'qlar - haqiqiy doimiy va o'zgaruvchan ontologiyaning aksi sifatida (kenglik parametri): drizzle – torrential - rain; tiny - gigantic, ekspressivlik yoki intensivlik darajasi, boshqacha aytganda, yo'q xususiyatning haqiqiy intensivligi va ifoda kuchi:
3 – tornado awful
2 – rain beauty
1 – dropping somewhat beauty
Bundan tashqari, kengaytma aksincha emas, balki nazarda tutadi hodisaning bir hilligini yoritish.
-intensifikator - predmetni bog`lovchi tuzilma elementi kuchayish va kuchayishning asosi: hayratlanarli darajada aqlli odam, a fantastik bilimdon, qattiq kasal bo'lmoq; kuchaytiruvchi yaratuvchi vositadir favqulodda intensivlik darajasi va intensivlik
- ism natijada g'ayrioddiy sifatida qabul qilingan lingvistik ko'rinish bayonotga kiritish orqali biz kuzatadigan intensivlik darajasi kuchaytirgich.
Shunday qilib, masalan, "super-" prefiksi kuchaytirgichdir va "super jozibali" iborasi intensiv hisoblanadi. Shuni ta'kidlash kerakki, lingvistik adabiyot nutqida, odatda bu atama ostida "intensivlar" kuchaytirish va kuchsizlantirish ma'nosidagi barcha so'zlar yoki hatto daraja va sifatni baholashga ishora qiladi. (N.B. Shipunova, 1991).
"Intensiv" turli so'zlarning juda keng doirasini anglatadi va iboralar, bu esa o'rganishni juda qiyinlashtiradi bu daraja. Asosan, "intensiv" tushunchasi aks ettirishdir balki gapdagi ayrim gap qismlarining ma'lum vazifalari, lekin so'zlar sinfi emas. Bu pozitsiyani so'zlarning mavjudligi bilan bahslash mumkin intensivlar nutqning bir qismi sifatida lug'at holatini to'liq saqlab qoladi asl qiymatini saqlab qoladi.
Ularning ajralib turadigan xususiyati kalit so'zning ma'nosini kuchaytirish qobiliyatidir, lekin bu qobiliyat ularning yagona qobiliyati emas. kuchaytirgichlar, aksincha, ular faqat oshirish qobiliyati bilan ajralib turadi boshqa so'zlarning ma'nolari o'z ma'nosini yo'qotib, o'zgartirganda ularning grammatik funktsiyalari. Ikkinchi bobda ("Har xil darajadagi va turdagi kuchaytirgichlar kabi belgi, harakat, holat darajasini ifodalovchi vosita») berilgan turli til darajasidagi kuchaytirgichlarning tasnifi ularning mazmuni va tashqi shakliga nisbatan, shuningdek, kuchayish chegaralari belgilanadi.
Rus tilida yuqori darajali shkala og'zaki komponentlar tomonidan yaratilgan sabrsiz, chanqagan va h.k.: Luka Savich, deyishadi, katta ovchi, sabrsiz u ... (Goncharov); Men uning ishonchnomasiga loyiq ekanligimni isbotlashga intildim va hal qiluvchi daqiqani intiqlik bilan kuta boshladim (Pushkin).
Kuchaytirgichning kuchaytiruvchi qiymatining bu o'ziga xosligi tufayli biz ikkita katta bo'yicha onomasiologik maydonni modellashtiramiz insonning "jismoniy dunyosi" va "aqliy dunyosi" sohalari. Ma'noni aniqlaydigan jismoniy dunyo belgilari uchun intensifikatorlar universal dissertatsiyada qabul qilinadi parametrik toifalar: kattalik, kuch, miqdor, davomiyligi, ya'ni qobiliyatini o'lchov bildiruvchi belgilar.
Yuqoridagi xususiyatlarni fanning asosiy qatori deb hisoblash mumkin quyidagi turdagi kuchaytirgichlarning sohalari (I.G. Beruchashvili bo'yicha, 1987): 1) mantiqiy kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar - kuchaytirgichlar, to'rtta universal xususiyat (qiymat, kuchi, miqdori, davomiyligi) "ob'ektlar", "hodisalar" jismoniy dunyo mantiqni kuchaytiradi(untamed passion, insanely jealous);
2) baholovchi va kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar - bu, turkum kuchaytirgichlar intellektual-ruhiy dunyo bilan belgilanadi shaxs va baholovchi-kuchaytiruvchi deyiladi; so'zlarning ushbu turkumidagi turtki beruvchi ma'nolar (so'zning ichki shakli) - kuchaytirgichlar ratsional va aqliy his-tuyg'ular: qo'rquv, ishonchsizlik, hayrat, ajablanish, jirkanish, pushaymonlik kategoriyalardir va ijtimoiy axloqiy belgilar - norozilik, la'natlar (invectives) (vaqt kitiga ega bo'lish = ajoyib vaqt o'tkazish; o'rtoqning kiti = dunyo yigiti);
3) emotsional kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar – birliklar lug'at ta'riflari quyidagilarga ega:
a) semaning majburiy ishtiroki very.
b) kuchaytirgich, axlatning emotsional xususiyatiga ishora
"hissiy", "ta'kidli" va boshqalar;
v) haqiqiy belgilar ta'riflarining to'liq yo'qligi qiymatlar (a bloody fool, blending hurry = проклятая скорость);
4) chiqarishni kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar - bu toifa kuchaytirgichlar bir hil emas: u quyidagi kichik guruhlarni o'z ichiga oladi: xususiyat mavjudligining to'liqligi, ajratuvchi kuchaytirgichlar; eksklyuzivlik va ishonchli kuchaytirgichlar asosida, ya'ni: belgining haqiqatini / yolg'onligini tasdiqlash (perfect snob; unexampled heroism);¹⁹
Intensivlik kategoriyasi boylik o‘lchovi, o‘lchovidir eksplikativlik, sifatni baholashning miqdoriy o'lchovi. Bunday bilan intensivlikning talqin kategoriyasi bilan muqarrar ravishda korrelyatsiya qilinadi miqdor, sifat va daraja tushunchalari. Intensivlik kategoriyasi ontologik jihatdan bosqichma-bosqich. Intensivlik toifasining gradatsiyasi bosqichli bo'lishi mumkin belgi (sifat va qo'shimchalarni taqqoslash darajalari), yoki intensivlikning bir darajasidan o'tishni ifodalaydi ular orasidagi aniq chegaralarsiz ergashish (sinonimik qator mazmunini kuchaytiruvchi fe'llar, sifatlar, umumiy qiymat bilan birlashtirilgan).
Intensifikatsiya, o'z navbatida, ikkita asosiy xususiyatga ega namoyon bo'lish shakllarining bir-biridan farqi: tashqi kuchayishi shakllari va mazmunini kuchaytirish - kuchaytirish, oshirish so'z, ibora, gapning semantik hajmi. Tilning semantik kategoriyasi sifatida tushunilgan intensivlik emas turli darajadagi namoyon bo'lishdan tashqarida mavjud bo'lishi mumkin. Darajalar uchun tilda quyidagi birliklar hosil qilgan sohalarga ishora qilamiz: fonema - morfema - so'z - ibora - gap – birikma sintaktik butun son yoki matn.
E.I. Sheygal aytganidek, "Intensivlik kategoriyasi miqdor (noaniq, diskret bo'lmagan miqdor) va sifat (miqdori) toifalari kesishmasida joylashgan". Shu bilan birga, "noaniq miqdorning pastki toifasi doirasida intensivlik" "chuqur", "og'ir" va kvantlar (barchasi, ko'p, oz va boshqalar) kabi parametrik qiymatlardan ajratilishi kerak. Intensivlik belgining belgisi (ikkinchi bosqich belgisi), kvant va parametrik miqdorlar esa birinchi bosqichning belgilari bo'lib, narsalarning bevosita belgisi sifatida harakat qilishi mumkin. Belgining belgisi bo'lgan intensivlik darajali sifatning taxminiy miqdoriy bahosini ifodalaydi"
Intensivlik toifasi havolasi tasdiqlanmoqda tegishli sub'ektiv toifalar bilan, raqam tadqiqotchilarning aytishicha, intensivlik ekspressivlikning o'ziga xos xususiyati sifatida ishlaydi. Shunday qilib, I.I. Turanskiy, "intensivlik tuchunchasini kuchlilik, ifodalilik o'lchovi, uning darajasi, o'lchovi hissiyot o'lchovidir”.
I.F. Galeeva²⁰ ekspressivlik va intensivlik nisbatini "kuchaytirish" kabi tushunchalar nisbati orqali aniqlashni taklif qiladi chunki "kuchaytirish" haqiqat, nutq faoliyatining natijasi, "kuchaytirish" esa potentsialdir til birligining mulki hisoblanadi."
Bundan tashqari, intensivlik o'lchov toifasi bilan chambarchas bog'liq. Agar o'lchov ma'lum sifatning ob'ektiv aniqligining miqdoriy chegaralarini ko'rsatsa, u holda intensivlik ushbu o'lchov doirasidagi xususiyatning rivojlanish darajasini ko'rsatadi, bu esa ushbu sifatning o'zgarishiga olib kelmaydi.
Kolesnikovaning ta'kidlashicha, bosqichma-bosqichlik toifasi uchun eng muhimi, gradatsiya shkalasi bo'yicha nol o'lchov tizimi (norma) ga nisbatan sifat xususiyatini tartiblashdir, miqdor toifasi uchun sifat emas, balki miqdor, atributning o'lchov toifasi - "atribut miqdori" (yuqori - o'rta - past intensivlik, ortiqcha - etarlilik) uchun muhim bo'ladi. - etishmovchilik va boshqalar), va intensivlik toifasi uchun eng muhimi uning pragmatik jihati. "Vaziyat ishtirokchilari uchun atribut miqdorining ko'payishining sub'ektiv ahamiyati", bu boshqa tegishli "ob'ektiv" toifalarda mavjud emas.
Masalan, kichik-o‘rta-katta qatordan leksema tanlashga xususiyat o‘lchovi ham, daraja ham ta’sir qiladi, lekin bu yerda, bizningcha, xususiyatning kuchayishi haqida gapirib bo‘lmaydi. "Kichik cherkov" kabi bayonotlarda; “katta daromad”da bu leksemalarning urg‘usi, ajratilishi yo‘q. Va "Cherkov qanchalik baxtsiz edi!" kabi bayonotlarda; “Ular hayratlanarli darajada katta daromadga ega bo‘lgan”, “baxtsiz”, “hayratlanarli darajada” kuchaytiruvchi qo‘shimchalari tufayli xususiyatning kuchayib borishini, birinchi misoldagi “qanday” belgisi qo‘shilishi bu gaplarni ifodalashini kuzatishimiz mumkin.