O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi
Download 3.76 Mb. Pdf ko'rish
|
To\'plam 2023 oxirgi. O`zmu
|
Калит сўзлар: лексикография, луғат, луғат турлари, тавсиф, тасниф,
луғатларнинг лексикографик типологияси, луғат принциплари. Abstract. This article discusses about lexicographic typology of dictionaries in modern linguistics, their types according to the description of the object, their division according to the principles of the dictionary, signs that characterize and classify the dictionary. Keywords: lexicography, dictionaries, types of dictionary, description, classification, lexicographic typology of dictionaries, dictionary principles. Замонавий лексикографияда луғатлар турли мақсадларда яратилади. Луғатлар типологияси -бу луғатлар, маълумотномалар ва энциклопедиялар турларининг таснифидир. Лексикографиянинг фан сифатида ривожланиш тарихида бир неча бор ягона тасниф яратишга уринишлар бўлган, аммо ҳозирги вақтда фақат турли тилшунослар томонидан яратилган ва битта умумий типга бирлаштирилмаган алоҳида типологиялар мавжуд. Энг машҳур типологлар Д.В.Девкин, Л.В.Шчерба, П.Н.Денисов, Й.Малкиел, Л.Згуста. (Y.Malkiel, L.Zgusta). Эҳтимол, турли луғатларнинг кўплиги ва хилма-хиллигидадир. Л.П.Ступин таъкидлаганидек, "инглиз тили луғатларининг мавжуд турлари жуда хилма-хилдир. Тил ҳақида турли хил маълумотларни беришда жамиятнинг кўплаб эҳтиёжлари ҳам луғатлар мавқеини мураккаблаштиради ва кенгайтиради. Шунинг учун ҳар қандай 257 миллий лексикографияда биз ҳар хил турдаги ўнлаб ёки ҳатто юзлаб луғатларни топамиз" [1.12]. Шу муносабат билан, бир томондан, луғатларни таснифлаш лексикографиянинг асосий муаммоларидан бири бўлса, ягона таснифни яратишга уринишлар бошқа муаммосидир. Замонавий тилшуносликда мавжуд бўлган инглиз тилидаги луғатларининг типологияларини батафсил кўриб чиқайлик. Луғат ҳажмига қараб, инглиз тилидаги луғатлар қуйидагиларга бўлинади: 1. unabridged, big (қисқартирилмаган, катта) (100 мингдан ортиқ сўз) - катта луғатлар; 2. semi-abridged, desk size, concised (ярим қисқартирилган, стол ҳажми, чалкаш) (40 мингдан ортиқ сўз) - ўртача; 3. abridged or pocket size (қисқартирилган ёки чўнтак ҳажмли) (10 мингдан ортиқ сўз) - кичик, жуда кичик луғатлар ва компакт материалли луғатлар [2.224]. Объект тавсифлари томонидан бўлинади: 1) энциклопедик (ёки энциклопедиялар); 2) лингвистик; 3) лингвоэнциклопедик ва лингво-минтақавий. Инглиз ва Aмерика лексикографиясида анъанавий равишда қуйидаги луғатлар турлари ажралиб туради: 1) general dictionaries (умумий луғатлар); 2) subject dictionaries (мавзу луғатлари (мавзу ёки тематик луғатлар); 3) special purpose dictionaries (махсус мақсади луғатлар) [3.68]. Луғатларнинг қуйидаги принципларга мувофиқ таснифлари ҳам мавжуд: 1) бош сўзларни тавсифлаш тили бўйича: икки тилли, кўп тилли ва бир тилли; 2) тилнинг функционал хилма-хиллигига кўра: адабий тил луғатлари, махсус луғатлар, минтақавий луғатлар, диалект луғатлари, жаргон луғатлари, табу луғати, тарихий луғатлар, неологизмлар луғатлари; 258 3) тавсиф бирлиги бўйича: қисқартмалар, қисқартмалар ва белгилар луғатлари; синонимик ва антонимик луғатлар; хорижий сўзлар луғатлари; атоқли отлар, исмлар ва фамилиялар луғатлари; географик номлар луғатлари; иборалар луғатлари; фразеологик луғатлар; идиомалар луғатлари; иқтибослар, сўзлар, қанотли сўзлар луғатлари, хикматли сўз ва мақоллар; 4) лексик бирлик жиҳатига кўра: орфоэпик (талаффуз) луғатлар, имло луғатлари, этимологик луғатлар, тез-тез кулланилувчи луғатлар[4.285] ва бошқалар. O.M.Карпова замонавий инглиз тилидаги луғатларни тавсифловчи асосий белгиларини қуйидаги турларга бўлинишини таъкидлайди: -кириш бирликларини тавсифлаш объекти; -тили; -луғат ҳажми / ҳажми; - луғатнинг лексикографик шакли; -луғатнинг тўлиқлиги / дифференциаллиги; -лексикографик сўз ривожланишининг тўлиқлиги/дифференциаллиги; - сўз бойликларини қамраб олиш формати [5.9]. Ушбу хусусиятларга асосланиб, луғатни у ёки бу турга киритиш мумкин, аммо луғатларнинг батафсил типологиясини ишлаб чиқиш маълум лексикографик хусусиятларни ёки луғатларни таснифлаш учун асос бўлиб хизмат қиладиган параметрларни ажратишни ўз ичига олади. Лексикографик параметрлар энг умумий шаклда тилнинг таркибий элементи ёки функционал ҳодисасини ва уларнинг экстралингвистик ёзишмаларини лексикографик талқин қилиш усули сифатида тушунилади. Мисол тариқасида Б.Ю.Городецкий берган лексикографик параметрлар рўйхатини келтиришимиз мумкин: 1) тавсиф бирликлари ҳақидаги маълумотларнинг расмий ёки семантик табиати; 2) тилнинг семантик жиҳатини танлаш (лексикосемантик ёки морфологик-синтактик; парадигматик ёки синтагматик); 3) ахборотнинг норматив ёки тавсифловчи ҳолати; 4) 259 тавсифнинг хронологик даври; 5) тилни бир бутун ёки маълум субтиллар сифатида тавсифлашни танлаш (ижтимоий ёки ҳудудий характерга эга); 6) сўзни қамраб олиш даражаси; 7) грамматик ахборот; 8) услубий хатолар мажмуи; 9) талқин тури (таърифлар); 10) энциклопедик маълумотларнинг мавжудлиги;11) таърифланган бирликнинг мотивациясини тушунтириш; 12) тавсиф бирликлари ўртасидаги семантик муносабатларни акс эттириш; 13) тавсиф бирлиги контексти ҳақида маълумот мавжудлиги; 14) тавсиф бирлигининг келиб чиқиши (ёки ривожланиш тарихи) ҳақидаги маълумотларнинг мавжудлиги; 15) тавсиф бирликларининг миқдорий хусусиятларини ва уларнинг қийматларини жалб қилиш; 16) луғатдаги бирликларнинг тартиби (расмий ёки семантик принцип); 17) ёрдамчи кўрсатгичларнинг мавжудлиги;18) тавсиф бирликлари ва уларнинг маъноларини қардош тиллардаги ўхшаш бирликлар билан генетик таққослаш; 19) металингвистик маълумотларнинг мавжудлиги (денотацияни ўрганиш тарихи, турли талқинлар);20) қардош бўлмаган тиллардаги аналоглар билан типологик таққослаш[6.71-72]. Ушбу меъзонларнинг маълум бир луғатда амалга оширилиши антропонимик луғатнинг замонавий лексикографик манбаларнинг бир қисми сифатидаги ўрнини белгилайди. Бироқ, бу қоида олимлар ўртасидаги келишмовчиликнинг яна бир мавзусидир. Бир қатор олимлар (М.Л.Апажев [7.384], Н.В.Подолская[8.198], В.A.Сталтмане [9.116], R.K.Hartmann[10.228]), антропонимик луғатни ономастик луғатлар субтипига киритишади. Шуни ҳам таъкидлаш мумкинки, барча таснифлар лексикографик маълумотномаларнинг алоҳида тури сифатида ўз таркибида ономастик луғатларни ўз ичига олмайди. Замонавий ономастик луғатларни қуйидаги тоифаларга бўлиш мумкин: 1. Топонимик луғатлар (A dictionary of British place-names; Nevada place names: a geographical dictionary; The Cambridge Dictionary of English PlaceNames: Based on the Collections of the English Place-Name Society) ((Британия жой номлари луғати; Невада жой номлари: географик луғат; 260 Кембриж Инглизча жой номи луғати: инглиз жой номлари жамияти тўплами асосида). 2. Антропонимик луғатлар: a. Атоқли отлар луғати (Everyman‘s dictionary of first names; The new American dictionary of baby names; 22,000 Names); b. Исм ва фамилиялар луғати (A dictionary of surnames; Dictionary of American family names; The Dictionary of Irish Family Names); с. Псевдоним ва тахаллуслар луғати. (Dictionary of nicknames; Dictionary of pseudonyms and pen-names). Шундай қилиб, антропонимик лексикография фанининг хусусий соҳасидир ва унда ушбу турдаги луғатларнинг типологияси, луғат ёзувининг тузилиши, луғатга антропонимларни киритиш мезонлари, антропонимнинг луғат бирлиги сифатидаги роли, луғат ёзувлари сарлавҳаларини тақдим этиш усуллари, мегаструктуранинг техник дизайни, луғат бирликларини жойлаштириш методологияси каби кўплаб пухта ўрганилиши зарур бўлган масалалар мавжуд. Download 3.76 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|