O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

Induktosinlar 
Induktosinlar chiziqli va doiraviy induktosinlarga bo’linadi. RDB dastgohlarida chiziqli 
induktosinlar surish yuritmasi ishchi organi ko’chirilishini bevosita o’lchash uchun, doiraviy 
induktosinlar esa asosan bo’lish stollarida foydalaniladi. Induktosinlarning ishlash printsipi 
aylanuvchi transformatorlarnikiga o’xshash bo’lib, farqi induktosinlarda stator va rotor chulg’amlari 
tekislikka yoyilgan bo’ladi. 
CHiziqli induktosinlar uzunligi 250 mm dan bo’lgan po’lat chizg’ichlaridan tashkil topgan 
bo’lib, harakati o’lchanishi kerak bo’lgan ishchi organga nisbatan qo’zg’almas tekislikka aniq 
birlashtirilib o’rnatiladi. Ishchi organning qo’zg’almas chizg’ichlariga qaragan yuzasigasirpang’ich 
(polzunok) mahkamlanadi. Bunda qo’zg’almas chizg’ich va sirpang’ich orasidagi oraliq 0,2 – 0,3 
mmdan oshmasligi hamda qiyshamagan bo’lishi kerak. Qo’zg’almas chizg’ich va ishchi organ bilan 
harakatlanadigan sirpang’ichning yuz tomonlari bir-biriga qaratilgan bo’ladi. CHizg’ich qalinligi 10 
mm tashkil etadi (rasm 36).
Rasm 36. CHiziqli induktosinning 
chulg’amlari: a) chulg’amlarning sxematik 
rasmi; 
b) chulg’amlarning ulash sxemasi; 1- 
yakkalovchi(izolyatsiyalovchi)asos;3,4,5- 
chulg’amlar. 
CHizg’ichning (1) izolyatsiyalovchi 
asosiga qadamih =2mmva eni 1mm bo’lgan 
chulg’am (5) fotoximik usulda yassi zigzag 
shaklida qo’yib chiqilgan. Sirpang’ich (2) 
xuddi shunday qadam va enga ega bo’lgan 
ikkita yassi chulg’amli qisqa lineykadan iborat 
bo’lib, ular bir biriga nisbatan 0,25 qadamga, 
yani 90 elektrik gradusga siljitilgan. Masofaα = kh + 0,25h, bu yerda k -butun son,h–chulg’am 
qadami. 
CHiziqli induktosin chulg’amlarining sxematik rasmi va ularni ulash sxemasi rasm 36da 
keltirilgan. U
1
va U
2 
– 90 
0
ga siljitilgan induktosinga kiruvchio’zgaruvchan tok kuchlanishlari, U – 
induktosin chiqishidagi kuchlanish. Farqlarni o’lchash kompensatsion sxemasida 3- va 4- 

---

chulg’amlar90
0
ga siljitilgan ikkita tok bilan oziqlanadi. Ularda yuguruvchi magnit maydoni 
tomonidan qo’zgalmas chulg’am 5da elektr yurituvchi kuch vujudga keltiriladi. Uning fazasi 
sirpang’ich 2 ning chizg’ich1 ga nisbatan siljishiga proportsional bo’ladi. Kaskad sxemasi asosida 
ulangan 3- va 4-chulg’amlarga amplitudasi bo’yicha modulyatsiyalangan sinusiodal U
1
vakosinusoidal U
2
kuchlanishlar uzatiladi. CHulg’amlarda hosil bo’lgan pulsatsiyali magnit 
maydoni tomonidan qo’zg’almas chulg’am 5 da elektr yurituvchi kuch keltiriladi. Bu kuchning 
amplitudasi sirpang’ich 2 ning siljishiga proportsional bo’ladi. Induktosin ishchi organ xolatini 
faqatgina o’zining qadami chegarasida o’lchash imkonini beradi. Qadamlar soni RDB qurilmasida 
berilgan harakat bo’yicha aniqlanadi. 
Induktosinlarning afzalligi ularning yuqori aniqligi (±1,5mkm), konstruktsiyasining 
soddaligi, katta masofadagi ko’chirishlarni o’lchash mumkinligi va tannarxning arzonligidadir.
Kamchiliklari: oziqlanish chastotasini 10 kGts gacha ortirish zaruriyati (aylanuvchi 
transformatorlarda chastota 400- 500 Gtsni tashkil etadi). Induktosin magnit sistemasida 
ferromagnit serdechnikning yo’qligi tufayli chiqish signali kichik bo’ladi, odatda bu signal 3-6 mV 
dan ortmaydi. Bu esa chiqish signaliga boshqa halaqitlarning ta’sirini ortishiga olib keladi va 
halaqitlarni kamaytirishni hamda o’lchash chulg’amining chiqishiga kuchaytirgich o’rnatilishini 
talab yetib, sxemani murakkablashuviga olib keladi. Masalan,aylanuvchi transformatorlarda chiqish 
signalining qiymati 20-30 V ga yetadi. 
Uzunligi 250 mm bo’lgan standart chizg’ichlarni ketma-ket ulash yo’li bilan ulangan 
induktosinlarni ishchi organ harakatining ma’lum uzunliklarda qo’llash ancha qulay va maqsadga 
muvofiq hisoblanadi. 
Harakati uzun katta yirik stanoklar uchun egiluvchan tasmali induktosinlar yaratilgan. 
Tasmasi po’latdan,eni 19 mm, qalinligi 0,8 mm, bosma yassi chulg’amli va qadami 5mm qilib 
yaratiladi. Tasmastanokning qo’zg’almas qismiga tarangli qilib mahkamlanadi, sirpang’ich harakati 
o’lchanadigan ishchi organiga o’rnatiladi. Tasmali induktosinlarning aniqligi chizg’ichlarga 
nisbatan past, biroq yirik stanoklar uchun yaroqlidir. 
Induktosinlar ishchi organ harakatining 10m/min tezliklarida normal ishlay oladi va 
oshirilgan aniqlikdagi stanoklarda foydalaniladi.