O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

10-mavzu. Avtomatlashtirilgan RDB texnologik jihozlar. 
Dastgohlarning KTSni tuzishdan avval quyidagilarni bilish lozim:
1) Dastgohning texnologik vazifasi va komponovkasi (tuzilishi) bilan tanishib olish; 
2) Barcha shakl beruvchi va yordamchi harakatlarni aniqlash va ularni o’ng koordinat 
tizimiga bog’lab qo’yish; 
3) Ishchi va ijro etuvchi organlar harakatlarining musbat yo’nalishlarini aniqlash. 
KTSni qurilishi ko’rinish turini belgilashdan boshlanadi: 
 KTS
yu
- tepadan ko’rinish; 
 KTS
ch 
- chapdan ko’rinish; 
 KTS
o’ 
- o’ngdan ko’rinish; 
 KTS
b 
- oldindan (bosh) ko’rinish. 
Keyin detal va asbob ishlov berish jarayonidagi ko’rinishda tasvirlanadilar. Bunda detal 
shartli ravishda (“x” belgisi bilan) detalni tashuvchi organga, asbob esa shpindel yoki asboblarni 
tashuvchi organlarga (revolver kallak, asbob tutqichlari va hokazo) biriktiriladi. Shundan keyin 
asbob va detalni tashuvchi organlar ketma-ketlik tartibda boshqa organlar va stanina (qo’zgalmas 
blok) bilan tutashtiriladi. Koordinat o’qlarning (harakatlanuvchi bloklar) musbat yo’nalishlari va 
aylanishlari yuqorida qayd etilgan tavsiyalarga binoan ko’rsatiladi. Stanina boshqa qo’zgalmas 
bloklar bilan birgalikda “Np” deb belgilanadi. 
Ayrim RDB dastgohlarining KTSga misollar. 
1.RDB vertikal frezalash dastgohining KTSni tuzish (rasm 53). Sxemani tuzishdan avval 
dastgohning komponovkasi (tuzilishi) bilan tanishiladi. Stol 1 (X koordinatasi) stanina 2 ning 
yo’naltirgichlari bo’yicha harakat qiladi. Asbob (freza 6) frezerlash kallak 5da (koordinata Z) 
aylanadigan shpindel 6 ga mahkamlangan. Frezalash kallaki polzun (sirpang’ich) 6 
yo’naltirgichlari bo’yicha vertikal surish harakatini 
amalga oshiradi. Polzun o’z navbatida staninaga 
mahkam biriktirilgan ustun 3 ning yo’naltirgichlari 
(koordinata Y) bo’yicha harakat qiladi. 
Rasm 
53. 
Vertikal 
frezalash 
dastgohining komponovkasi:
1 - stol; 2 - stanina; 3 - stoyka (ustun); 
4 - polzun; 5 - frezalash kallaki; 6 – shpindel. 
Ishlov berish jarayonida freza va 
ishlanayotgan detal “detal - stol 1 - stanina 2 
- ustun 3 - polzun 4 - frezalash kallaki 5 - 

---

shpindel 6 - asbob (freza)” zanjiri bo’yicha 
yopiq 
tizimni 
tashkil 
etishadi. 
Harakatlanuvchi 
bloklarni 
ularning 
koordinata belgilari, qo’zgalmas bloklarni 
esa Np belgisi bilan almashtirib ushbu yopiq 
tizimni boshqacha qilib yozish ham mumkin, 
ya’ni “detal – X - Np – Y – Z – C
v 
- freza”. 
Yopiq tizimning bunday yozuvi KTS elementlarining minimal sonini aniqlashga imkon 
beradi, ushbu misolda dastgohning KTSi yettita elementdan tashkil topadi. 
Vertikal frezalash dastgohlarning KTSini tepadagi ko’rinishda qurish qulay bo’ladi. Sxema 
tuzilishi detal hamda frezani ajralmagan kontakt holatida tasvirlanishidan boshlanadi. SHakllangan 
tizim keyin ko’zg’almas va harakatlanuvchi bloklarning shartli belgilari bilan yopiladi (rasm 54). 
Rasm 54. Vertikal frezalash dastgohining KTSi:
1 - detal; 2 - shpindel kallaki; 3 – freza. 
Dastur bo’yicha avtomatik boshqarish X, Y, Z
o’qlari bo’yicha amalga oshirilayotgani KTSdan 
ko’rinib 
turibdi.Avtomatlashtirilmagan 
rostlanish 
surilishlar (kichik x, y, z, w harflari bilan 
belgilangan) mavjudligini kuzatish ham mumkin. 
SHpindel vertikal joylanishi haqida S
v 
belgisi 
ko’rsatib turibdi. Nuqtasi markazda joylashgan kichik 
doiralar rasm tekisligiga perpendikulyar bo’lgan (biz 
tomon) harakat yo’nalishini bildiradi. 
2.Tokarlik patron va markazli dastgohining KTSi (rasm 55).Sxema tepadan ko’rinish 
asosida Np.6, PB.2,PB.5 shartli belgilar yordamida tuzilgan. Murakkab shaklli, aylanish jism 
turidagi detal patron 2 da qisilib, ketingi babka 4 markazi bilan patronga tiralishi mumkin. 
Bo’ylama support Z staninaning gorizontal 
yo’naltirgichlarida harakatlanadi, bo’ylama support 
yo’naltirgichlari bo’yicha ko’ndalang salazkalar X 
harakat qiladi. Salazkalar orqasida kesib tashlash 
keskichlar uchun xizmat qiladigan keskichlar tutqichi 3 
joylashgan, 
oldida 
esa 
yuqori 
support 
uchun 
yo’naltirgichlarga ega burilish doirasi 5 ko’rsatilgan. 
Gorizontal shpindelga o’rnatilgan detalning aylanishi 
(bosh harakat) C