60. Пўлат қуймалар олиш жараёни қандай тартибда олиб борилади?

60.Пўлат қуймалар олиш жараёни қандай тартибда олиб борилади? Ma’lumki, quymakorlik sanoati sexlarida u yoki bu quyma buyum (detal)ni hosil qilish uchun ma’lum bir tizimdagi ishlab chiqarish texnologiyasini amalga oshirish talab qilinadi. Shuning uchun quymalar ishlab chikarish texnologiyasini vtulka quymasini hosil qilish misolida ko’rib chi- qamiz. Vtulka quymasi hosil qilinishi uchun dastavval shu quymaning nusxasi va quymada teshik hosil qilish uchun zarur bo’lgan sterjenning qolipi (sterjen qutisi) yasaladi, so’ngra nusxa yordamida qolip, ster- jen qutisida esa sterjen tayyorlanadi. Qolipga quyish kanallari ochiladi, sterjen o’rnatiladi va qolip suyuq metall bilan to’ldiriladi. Metall qotgach, qolipni buzib, undan quyma olinadi, quymaning ortiqcha joylari kesib tashlanadi va tozalanadi, natijada quyma tayyor holga keladi. Shunday qilib, quymakorlik sexlarida turli quyma buyumlar (detallar) ishlab chiqarish texnologiyasi quyidagi jarayonlarni o’z ichiga oladi: a) metall qolip yuzasiga o’tga chidamli qatlam qoplash va uning ustidan yupqa qilib maxsus bo’yoqlar berish; b) qolipni yig’ish; d) qolipga metallni quyish; e) quymani qolipdan ajratish; f) qolip yuzalarini siqilgan havo bilan yoki boshqa usulda tozalash. 61.Металларни кесиб ишлаш усулларини тушинтириб беринг?Metall (tanavor)ning talab qilingan shaklga, o’lchamga keltirish va sirtining tozaligiga erishish uchun tegishli kesuvchi asboblardan foydalaniladi. Metallarni kesib ishlashning asosiy turlari jumlasiga yo’nish, randalash, o’yish, parmalash, frezalash va jilvirlash kiradi. Yo ‘nish jarayoni, asosan, tokarlik dastgohlarida tegishli keskich bilan bajariladi. Yo’nish jarayonida tanavor aylanma harakatga keltiriladi. Bunda u tez harakatlanadi va bu asosiy harakat deb ataladi, keskichning harakati esa sekinroq bo’ladi va u surish harakati deyiladi. Asosiy harakat kesish harakati deb, asosiy harakat tezligi esa kesish tezligi deb ataladi. Randalash jarayoni, asosan, ko’ndalang randalash va bo’ylama randalash dastgohlarida tegishli keskichlar bilan amalga oshiriladi. Randalash keskichlari odatda egik boʻladi. Ko’ndalang randalash dastgohlarida asosiy harakatni keskich, surish harakatini esa tanavor bajaradi, bo’ylamarandalash dastgohlarida tanavor asosiy harakatni bajarsa, keskich surish harakatini bajaradi O’yish jarayoni, asosan, o’yish dastgohlarida maxsus keskichlar bilan bajariladi. Bunda o’yish jarayoni uchun keskich asosiy (ilgan lanma-qaytar) harakatni, tanavor esa surish harakatini bajaradi. Parmalash jarayoni parmalash dastgohlarida turli tuzilishdagi parmalar bilan bajariladi. Bu jarayonda asosiy harakat ham, surish harakati ham parmaga beriladi. Asosiy harakat parmaning aylanishidan, surish harakati esa uning o’z o’qi yo’nalishida ilgarilanma harakatidan iborat bo’ladi. Frezerlash jarayoni frezalash dastgohlarining turli tuzilishlarida ko’p tigʻli asbob- freza bilan bajariladi. Bunda frezaning aylanma harakati (asosiy harakat) bilan tanavorming ilgarilanma harakati (surish harakati) qo’shilishi natijasida qirindi yoʻniladi. Jilvirlash jarayoni maxsus tuzilishdagi dastgohlarda jilvirlash toshi bilan bajariladi. Silindrik yuzalar doiraviy jilvirlash dastgohlarida, yassi yuzalar esa tekis jilvirlash dastgohlarida jilvirlanadi. Silindrik yuzalarni jilvirlashda (58-rasm, f) tanavorga aylanma harakat berish bilan birga, ilgarilanma-qaytar harakat (bo’ylama-surish harakati) ham beriladi. Jilvirlash toshi ham aylanma harakat (asosiy harakat) qiladi, ham ko’ndalang yo’nalishda harakatlanadi, tanavorning har qayti- shida kesish chuqurligi biror 1 ga qadar surilib turadi (ko’ndalang surish harakati). Yassi yuzalarni jilvirlashda asosiy (aylanma) harakat ham, vertikal yo’nalishda uzlukli (kesish chuqurligi biror / ga qadar) surish harakati ham jilvirlash toshiga, bo’ylama surish harakati (ilgarilanma-qaytar harakat) va ko’ndalang yo’nalishda uzlukli surish harakati tanavorga beriladi. 62.Токарлик кесгичларини турларини ёзиб беринг? Keskich (mashinasozlikda)-metall va metallmas zagotovkalarga ishlov beruvchi kesuvchi asbob. Kesuvchi qismi maʼlum geometrik shaklga ega boʻlgan kallak va stanokka mahkamlanadigan tanadan iborat. Kallagining shakliga koʻra, Keskich. Toʻgʻri, qayirma (egilgan) kallakli; tutqichining shakliga koʻra, toʻgʻri toʻrtburchakli, kvadrat, doiraviy; kallakni tanaga tutashtirilishi boʻyicha yaxlit, payvand kallakli, kavsharlangan plastinkali va b. Turlarga boʻlinadi. Keskichlar ishlov berish turiga qarab oʻtuvchi, qirqib oluvchi, yoʻnib kengaytiruvchi, kesib tushiruvchi, rezba ochuvchi, ariqcha yoʻnuvchi va b.ga boʻlinadi. K.ning yana xomaki ishlash (shilish), toza ishlash, yupqa yoʻnish, silliqlovchi turlari; chapaqay (zagotovka oʻngdan chapga tomon yoʻnaladi), oʻnaqay (chapdan oʻngga tomon) turlari bor. K.ning kallagi asbobsozlik, tezkesar poʻlatlar, volfram va titan karbitlari asosidagi qattiq qotishmalar, sintetik olmoslar, mineral-keramik materiallardan; tanasi esa konstruksion poʻlatlardan tayyorlanadi. K. Tokarlik stanoklari, boshqa stanoklar yoki maxsus stanoklarga oʻrnatib ishlatiladi. 63.Мойлаш ва совитиш суюқликларининг аҳамияти нимадан иборат?Sovutish-moylash suyuqliklari tarkibini tanlashda suyuqlik asbob va keskich. Materiallarini yaxshi namlashi, materiallar ichiga kirishi yaxshi bo’lishini inobatga olish kerak. Detalll va asboblarning yuzalarini suyuqlikning yaxshi namlashi xususiyati, Sovutish-moylash suyuqliklarini yog’lash, yuvish, sovutish, o’zgaruvchanlik xususiyatlarini shakllanishiga dastlabki shart-sharoit xisoblanadi. Yomon namlovchanlik sovutish-moylash suyuqliklarini kesish jarayoni tasiriga shubxa uyg’otadi. Kesish jarayonida asbob va ishlov beriladigan yuzani namlanishi katta tezlik bilan amalga oshishi kerak. Namlanish tezligini qattiq tananing gorizontal yuzasidan tomayotgan suyuqlik tomchilari tezligiga qarab baho berish mumkin. Suyuqliklarni oqish tezligi, ishlov berilayotgan yuza g’adir- budurligiga va asbob tig’i yuzasiga (notekislik burchagi va balandligi va boshqalar), qovushqoqligiga va suyuqlikning sirt taranglik koefsinti inobatga olnadi. 64.Металларни диффузион пайвандлаш усулини тушинтиринг? Bu usulda vakuumli kamera qizdirish manbayi (yuqori chastotali tok generatori) va bosim hosil qilish uchun gidravlik pressli uskunadan foydalaniladi. Diffuzion payvandlash uchun, yuzalari yashilab tozalangan detallar kameraga joylanib, kameraning havosi 10-10 mm simust. Gacha vakuum hosil bo’lguncha so’rib olinadi-da, detallar bir tekisda qizdiriladi, shundan keyin ularning payvandlanadigan yuzalari bir-biriga 10 kG/mm² (100 MN/m) gacha kuch bilan siqiladi va shu bosim ostida 6-15 min tutib turiladi, natijada o’zaro singish sodir bo’lib, detallar payvandlanib qoladi. Bu usuldan metallokeramik qattiq qotishma plastinalarini odatdagi po’latdan tayyorlangan tutqichga payvandlashda, tezkesar, issiqbar- dosh po’latlami, alyuminiy bilan misni, alyuminiy bilan nikelni va umuman, ikki xil metallni bir-biriga payvandlashda muvaffaqiyat bilan foydalaniladi. 65. Пулат қуймаларда бўладиган нуқсонлар ва уларни олдини олиш усулларини ёзиб беринг? Ma’lumki, quymakorlik sanoatida olinadigan quymalarda ba’z turli nuqsonlar, ya’ni kimyoviy tarkibi va strukturasining notekisligi cho’kish bo’shlig’i, g’ovaklik, gaz pufaklari, likvatsiya kabi nuqsonla uchraydi. Bunday nuqsonlar quyidagicha hosil boʻladi, ya’ni quyma soviyotganda uning hajmi ma’lum darajada kichrayadi, natijada quy maning yuqorigi qismida cho’kish bo’shlig’i deb ataladigan bo’shiq paydo boʻladi. Bundan tashqari, suyuq eritmada erigan gazlar metall qotayotganda ajralib chiqib, o’mida g’ovaklar yuzaga keladi va Ushbu quymalar nuqsonlari sharoitga qarab, quymaning ustki qismiga yoki butun sig’imga tarqalgan holda boʻlishi mumkin. Kimyoviy jihatdan turli jinslilik, ya’ni eritmadagi yoki qotishma dagi qo’shimchalarning quymada notekis taqsimlanish hollari han bo’ladiki, bu hodisa likvatsiya deyiladi va u tegishli qotishmaning mexanik xossalarini pasaytiradi. Likvatsiya hodisasi suyuq qotishma- ning (masalan, poʻlatning) notekis kristallanishidan kelib chiqadi. Ayniqsa, po’lat quymalarda uchraydigan yana bir nuqsonguddalardir. Guddalar suyuq po’lat qolipga quyilayotganda sachrashi va tomchilar tarzida quymaga yopishib qolishidan hosil bo’ladigan notekislikdir. Endi yuqorida keltirilgan quymalardagi ba’zi nuqsonlarning oldini olish uchun sanoat miqyosida qo’llaniladigan choratadbirlar bilan tanishishni zarur deb hisoblaymiz. Quymada cho’kish bo’shlig’i hosil bo’lmasligi uchun qolipda pribil deb ataladigan maxsus bo’shliqlar qilinadi. Qolipga suyuq metall quyilganda u qolipni to’ldirib, pribilga o’tadi va cho’kish bo’shlig’i quymada emas, balki pribilda hosil bo’ladi, pribil esa quymadan kesib tashlanadi. Quymada gaz pufakchalari hosil bo’lmasligi uchun suyuq metallni qolipga quyishdan oldin unga maxsus qaytargichlar, masalan, ferrosilitsiy, ferromarganes, ferroalyuminiy, silikokalsiy qo’shiladi, qolipda gaz chiqish kanallari soni ko’paytiriladi, quyish yo’llari to’g’ri tanla- nadi, metallning qolipga quyish vaqtidagi harorati to’g’ri belgilanadi. Quymalarda uchraydigan nuqsonlardan darzlar hamda yoriqlar ko`pincha quymaning notekis sovishidan kelib chiqadi. Mayda darz- lar, yoriqlar, sirtqi g’ovakliklar va shu kabilar metallizator yordamida suyuq metall purkash yo’li bilan tuzatilishi mumkin. Bundan tashqari, quymada ko’p miqdorda metallmas qo’shilmalar -shlak, qolip aralashmasi, shuningdek, pech va cho’michning o’tga chidamli qoplamalaridan o’tadigan qo’shilmalar quymaning tuzatib bo’lmaydigan nuqsonlari jumlasiga kiradi. Qolipga quyilgan qotishma (masalan, suyuq cho’yan) ning sovish tezligi katta bo’lsa, quymaning sirtqi qatlami oqarib qoladi, ya’ni oq cho`yanga aylanadi. Kesib ishlanishi lozim bo’lgan cho’yan quymalar uchun bu hodisa nuqson hisoblanib, bunday cho’yanni kesib ishlash 9yinlashadi. Bunday nuqsonni yo’qotish uchun quymalar termik ishlash orqali albatta yumshatilishi kerak.