O`zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi Mirzo Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy Universiteti Geografiya va geoaxborot tizimlari fakulteti Geografiya (sirtqi) yo`nalishi 5-bosqich talabasi

O`zbekiston Respublikasi
Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi

Mirzo Ulug`bek nomidagi O`zbekiston Milliy Universiteti
Geografiya va geoaxborot tizimlari fakulteti

Geografiya (sirtqi) yo`nalishi 5-bosqich talabasi
________________________________________ning
bajargan

MUSTAQIL ISHI


Bajardi:____________________
Tekshirdi:____________________


Toshkent-2023
Mavzu: Meliorativ geografik rayonlashtirish.
Reja:

1. 
   Tuproq geografik tarqalishi va ularning meliorativ holati
   
2. 
   Meliorativ geografik rayonlashtirish
   

Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

1. 
   Tuproq geografik tarqalishi va ularning meliorativ holati
   

Yer yuzasida tuproqlarning geografik tarqalishi tabiiy sharoitlarning hududlar bo’yicha tarqalishiga bog’liq. «Modomiki barcha muhim tuproq paydo qiluvchilar - deb yozadi V.V.Dokuchaev – Yer yuzasida kengliklarga uncha -muncha parallel ravishda cho’zilgan, poyas yoki zona shaklida taqsimlanar ekan, unda tuproqlar ham iqlim, o’simliklar qoplami va boshqalarga qat’iy bog’liq holda, yer yuzasida zonalar bo’yicha joylashishi muqarrar, Tuproqlarni yer yuzida tarqalish qonuniyatlari kuyidagi olimlar tamonidan yaratilgan:
• Tuproqlarning geografik kenglik, vertikal zonallik qonuniyatlari V.V.Dokuchaev, N.N Sibirtsevlar tomonidan ;
• Tuproqlarning o’xshashlik topografik qatorlar qonuniyati S.A.Zaharov tomonidan;
• Tuproqlarning intrazonallik qonuni N. M. Sibirtsev, M. M, Filatovlar tomonidan;
• Tuproqlarning mikrozonallik qonuni Y. N. Afanasev, B.S. Bogdan, G.N.Visotskiy, S.A. Zaharovlar tomonidan;
• Tuproqlar tarqalishining regional yoki mahalliy tuproq geografik qonuniyati, L.I.Prosolov, I.P.Gyerasimovlar tomonidan yaratilgan.
Tuproqlarning gorizontal kenglik bo’yicha tarqalishi. Gorizontal kenglik bo’yicha tuproqlarning tarqalish qonuniyati xaqidagi ta'limot V.V.Dokuchaev va uning izdoshlari erishgan yutuqlaridan biridir. Bu ma'lumot tuproq hosil bo’lishidagi V.V.Dokuchaev talimotidan bevosita kelib chiqadi. Chunki tuproq hosil qiluvchi omillar tekisliklarda geografik kenglik bo’ylab cho’zilgan zonallik qonuniga bo’ysungan holda bu omillarning mahsuli bo’lgan tuproqlar ham zonalar bo’yicha tarqalgan. Shu bilan birga biologik iqlim zonalarning chegaralari ko’pchilik hollarda tuproq zonalarining chegaralariga to’g’ri keladi, ammo tuproq tarkib topishida zonal omillar bilan birga zonal bo’lmagan omillar ham bor. Bu tufayli yuqorida qayd etilgan chegaralar to’g’ri kelmasligi ham mumkin.
Tuproq hosil qiluvchi omillar o’z ta'sirlarining geografik masshtabiga ko’ra ikki guruhga bo’linadi. Birinchi guruhga keng geografik miqyosda quruqlikning ulkan qismlariga ta'sir ko’rsatuvchi omillar iqlim, biologik va o’lkaning yoshi, kiradi. Tuproq tiplarining bir- biridan keskin farq qiladigan guruhlarning georafik joylashish qonuniyati ana shu omillarga bog’liq. Ikkinchi guruh omillarga tuproq hosil qiluvchi jinslar, relef, mikroiqlim va odam faoliyati kiradi. Bu omillar tuproq tipi ichidagi maydaroq taksonomik birliklar, ya'ni tepachalar, tuproq ayirmalarining paydo bo’lishida ahamiyatga ega.
Yuqorida qayd qilinganidek, bu omillar va ularning ta'sirida hosil bo’lgan tuproqlar ham geografik zonallik ta'sirida hosil bo’lgan tuproqlar ham geografik zonallik qonuniyatiga bo’ysinadilar.
Geografik kenglik zonalari matyeriklarning tekislik qismlariga xos bo’lib uning mohiyati shundan iboratki, eng ko’p tarqalgan tuproq tiplari har-kenglikda mintaqa shaklida joylashib shimoliy yarim sharda shimoldan janubga qarab iqlim o’zgargan sari qonuniy ravishda biridan keyin ikkinchisi o’rin oladi. Lekin, tuproqlarning tarqalishiga relef, o’simlik va boshqalarning rivojlanishidagi ta'siri tufayli tuproqlarning geografik kenglik bo’ylab zonalar hosil qilishi, iqlim mintaqalariga qatiy bog’liq emas. V. V. Dokuchaevning ta'kidlashicha tuproqlarning geografik kenglik bo’yicha tarqalishining mohiyati shundaki, yer yuzida asosiy tuproq tiplari har-xil kenglikda tarqalishi ta'kidlanadi.
Tuproqlarning vertikal zonalligi. Tuproqlarning vertikal yoki poyaslar qonuni bo’yicha tarqalish qonuniyati ham birinchi marta V.V. Dokuchaev tomonidan qayd qilingan edi. Vertikal zonallik qonunining mohiyati shundaki, dengiz sathidan baland tog’ cho’qqilariga ko’tarilgan sari tuproqlarning bir necha vertikal zonalligi kuzatiladi, ya'ni ekvatordan shimoliy qutbga qarab yurganda biri ikkinchisini almashgani kabi o’zgaradi. V.V.Dokuchaev Kavkaz tog’larini ko’rib ularning tabiiy xususiyatlari bilan tanishgach shunday fikrga kelgan edi. «Kavkaz tog’larida qora tuproqlarning borligini qayd qilish bilan birga tog’larning o’ziga xos mahalliy o’simlik va iqlim xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan qator vertikal tuproq zonalarining mavjudligini ko’rsatish mumkin».
Keyinchalik bu qonuniyat S.A.Zaharov, L.I.Prosalov, S.S.Neustruev, I.P.Gyerasimov tomonidan o’rganildi va to’ldirildi. Bu olimlar shuni aniqladilarki, tog’larda tekisliklarga nisbatan bioiqlim sharoitlari va tuproqlarning genetik tiplari xilma-xil bo’ladi. Masalan, tog’larda keng tarqalgan sovuq nam o’tloq, sovuq dasht va cho’l landshaftlari tekisliklarda uchraydi umuman olganda tog’ tuproq tiplarini ham tekisliklarda uchraydigan tuproqlarning ekologo-genetik guruhlariga kiritish mumkin. Har qanday tog’ tizmasi-o’ziga xos bo’lgan tuproqlarning vertikal zonallik strukturasi bilan farqlanadi. Tuproqlarning vertikal zonallik strukturasi quyidagi omillarga bog’liq bo’ladi:
• Tog’li o’lkalarning tuproqlari gorizontal zonallik sistemasida tutgan o’rniga;
• Tog’larning balandligiga;
• Tog’li o’lkalarning havo massasi harakatining asosiy yo’nalishiga nisbatan tutgan o’rniga;
• Tempyeratura jadalligining mavjudligiga.
Tuproqlarning vertikal zonalligi O’rta Osiyo va Kavkaz tog’larida yaqqol ko’zga tashlanadi. O’rta Osiyo tog’larida vertikal zonallik och tusli bo’z tuproqlardan boshlanadi. Hozirgi zamon tuproq geografiyasi fanida bu narsa hech qanday shubha tug’dirmaydi. Lekin och tusli va tipik bo’z tuproqlar tog’ tuproqlarimi yoki tekislik tuproqlarmi degan muammo ba'zi bir tuproqshunos olimlar o’rtasida tortishuvga sabab bo’lmoqda. Hamma tog’ tizmalarida tuproqlarning vertikal zonallik qonuniyati bo’yicha tarqaladi degan fikr keyingi vaqtda tekshirishlar o’tkazish natijasida noto’g’ri ekanligi aniqlandi. (Zaharov, Gyerasimov, Neustruev va boshqalar). Bunday normal ya'ni tuproqlar tarqalishining qonuniyatga bo’ysunmagan holati, tog’larning nisbatan joylashish holatiga bog’liq. Bu holat, ya'ni tog’ sistemalarining boshqa tog’lar bilan dengizdan to’sib quyilganligi, dengiz qirg’og’ida yoki quruqlik markazida joylashganligi asosan tog’ iqlimining namligiga ta'sir qiladi.

2.