O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi farg‘ona davlat universiteti qo‘lyozma huquqida

So‘g'diyona, kirish chuquri va uni kamera bilan bog'laydigan dromosli katakomba dafnlarning birinchi turi bo‘lib, tadqiqotchilar tomonidan ko‘p marta qayd etilgan. Ushbu hududda mintaqa uchun eng qadimgi T shaklidagi katakombalar ma'lum, aniqrog'i, hatto ularning tizimli ravishda yaqin prototiplari. Ular Samarqand viloyatida keng tarqalgan va dasht rayonlarida joylashgan.
T-shaklidagi ilk katakombalar va ularning prototiplari monomadaniy qabristonni anglatmaydi. Ular Ko‘ktepadagi aristokratik qabriston [7.Rapin, Isamiddinov, Xasanov, 2001; Rapen, Isamiddinov, Xasanov, 2014] va bronza davriga oid Sarazm turar-joy qatlamidagi 1-sonli qabriston kabi aholi turar joylarining madaniy qatlamlariga kirish eshigidir.[8.Isakov, 1983. 222-bb, 1-rasm; Qurbonov, 2015.72,76, 79-rasm],(5-1-5, 3-rasm) yoki undan oldingi davrdagi tepaliklarga; masalan, Sirlibo-tepa tepaligidagi 2-sonli qabriston (Ivanitskiy, Inevatkina, 1988) (1-rasm). Ular, shuningdek, har xil turdagi dafn inshootlariga ega qabristonlarning bir qismidir. Bularga Oqjar-tepa katakombalari (Obelchenko, 1962) (5-1-5, 1-rasm), Ogliqsoy (Obelchenko, 1972) (5-1-5, 2-rasm) va Yangi-Rabot qabristonlari kiradi.(Valle-Raevskiy, 2013) Oqjar-tepa qabristonida 8ta qoʻrgʻon mavjud boʻlib, ulardan ikkitasi oʻrganilmagan; O.V.Obelchenko uchta katakomba, senotaf katakombasi va uchta chuqur qazilgan [9. O.V.Obelchenko, 1962].
Shunday qilib, Oʻrta Sirdaryo uchun, shuningdek, Soʻgʻd uchun II tip katakombalar T shaklidagi katakombalardan oldin turadi. So‘g'dda bo‘lgani kabi, Sirdaryo (Chardara) va Arisning ilk T shaklidagi katakombalari ham kirish chuqurining tubida yelkalari bor [10.Maksimova va boshq. 1968, 9-rasm, 5-1-8,1-rasm,3,5,6]. Shoushqum qabristonida Samarqand So‘g‘d katakombalariga o‘xshash kirish chuquri tubida zinapoyalar va yelkali katakombalar (5-1-8, 3- rasm) o‘rganilgan [10.Maksimova va boshqalar, 1968, 11, 12-rasm]. Katakombalarning o‘tish davri turlari ham mavjud, masalan, Jaman-Tog'ay qabristonining 9-qo‘rg'oni [10.Maksimova va boshqalar, 1968. 2-rasm, 1-rasm I] (5-1-8, 4-rasm). To‘g'ri, talonchilik tufayli ko‘milganlarning holati aniq emas, lekin yelkalari bo‘lgan pog'onali kirish chuquri, kichik kamera va bronza qozonning mavjudligi. Ko‘ktepadagi qabristonga o‘xshaydi. Oʻtish tipidagi katakombalarga Shoushukumdagi 50-qoʻrgʻon ostidagi ikkita katakomba ham kiradi (5-1-8, 2-rasm). Shubhasiz, bu hududdagi II tip katakombalar T shaklidagi katakombalar bilan birga mavjud bo‘lib, mil.avv II asrning birinchi yarmida.
Koʻktepadagi sobiq aholi turar joyi tepaligida joylashgan elita qabristonidir [7.97-98] (5-1-5, 3-rasm). Bu qabrda kirish chuqurining kengligi kameraning kengligidan bir oz kamroq, kirish chuqurida uchta devor bo‘ylab ikki qator zinapoyalar mavjud edi. Xonaning uzun o‘qi, reja bo‘yicha to‘rtburchaklar, meridional yo‘naltirilgan, kirish chuqurining uzun o‘qining davomi edi. Ko‘milgan odam kirish chuqurining uzun o‘qiga perpendikulyar bo‘lib, boshi sharqqa qaratib yotardi, bu T shaklidagi katakombalarda dafn qilish uchun xosdir. Shu bilan birga, kameraning uzun o‘qlari va kirish chuqurining nisbati II turdagi katakombalarga o‘xshaydi, bu bizga ushbu tuzilmani II turdan I turga o‘tish shakli sifatida ko‘rib chiqishga imkon beradi. [7. 2014, 99 ]. Bu sana ot protomlari bo‘lgan suyak taroq, kvadrat sopol tutatqi, O‘rta Osiyodagi yagona G'arbiy turdagi va bronza qozon sanasiga zid emas .
Tyan-Shan va Farg'ona. T-shaklidagi katakombalar Tyan-Shanda boshqa hududlarga qaraganda kechroq paydo bo‘ladi. Bu yerda ularning o‘rnini katakombalarni tark etgan aholi egallaydi, ular tepaliklarda qazilgan chuqurlarga ega. Biroq Kenkoʻl kabi yirik qabristonlarda chuqur qabrlar yonida, qoʻrgʻon ostida “T” shaklidagi katakombalar joylashgan. Katakombalar va chuqurlardagi qabrlar birga yashagan bo‘lishi mumkin, ammo ikkinchisida inventar yo‘qligi sababli bu haqda hali gapirish mumkin emas. Ushbu mintaqadagi II turdagi katakombalar aniq ma'lum emas.
Kenko‘lning xronologiyasi hali ham ko‘p munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Bu yerda bir necha marta berilgan tarixshunoslikni to‘liq berishning hojati yo‘q; Faqat shuni ta'kidlaymizki, ushbu qabristonning sanasi hozir I - V asrlarga to‘g'ri keladi. Kenqol qabristoni va Kenqol tipidagi joylarning bunday keng qamrovli sanalishi, avvalambor, kulolchilik xronologiyasining yaxshi rivojlanmaganligi natijasidir. Lekin narsalarni tahlil qilish, asosan zargarlik buyumlari, sanalar uchun imkoniyat berishi mumkin. Hozirgi vaqtda Fanlar akademiyasi qazishmalardan Kenkolskiy qabristonining katakombalarining butun bo‘limini tahlil qildi. Katakombalarning aksariyatini Bernshtam va I.K. Qo‘jo‘mberdiyev, bo‘lim mualliflaridan biri A.I.Torg‘oyev Keng‘ol qabristonida degan xulosaga kelgan. mil.avv III- asrdan ilgari dafn qilinmagan[1.74-77].
I - IV asrlarda Janubiy Qozog'iston ko‘chmanchilarining ko‘plab qabristonlari Sirdaryoning oʻrta oqimi va Aris daryosi havzasi bilan chegaralangan. Bu yodgorliklar shunchalik ko‘pki, ularning ba'zilari tepaliklar yoki yodgorliklar zanjiridan iborat bo‘lib, ko‘pincha bir-biriga qo‘shilib ketgan ulkan qabristonlarni hosil qiladi. Ko‘rib chiqilayotgan barcha antropologik materiallar ushbu qabristonlarning katakomba qismlaridan olingan.
Keyingi yillarda biz tomonidan kashf etilgan Inqordaryo va Yangidaryo havzalaridagi sak va sak qabilalariga oid turli qabristonlarni tahlil qilishning ayrim natijalarini umumlashtiramiz. Avvalo, shuni ta'kidlash kerakki, bronza davri uchun bu yerda ikkita marosimni qayd etish mumkin: krematsiya va mehnat. Ulardan birinchisi keyinchalik sakaravak qabilalariga xos bo‘lib, ­dafn tuzilmalarining bir nechta variantlarini berdi. Ushbu binolarning eng qadimgi turi Tagisken maqbarasi 5a (miloddan avvalgi IX-asr) bilan ifodalanadi, uning tartibi tashqi devor kvadratiga chizilgan doira asosida qurilgan. Keyinchalik bu maydon yo barpo etilmagan, keyin faqat ichida kvadrat kamerasi yozilgan doira qolgan (Tagisken be, mil.avv VIII asr) yoki kvadrat o‘rniga halqasimon tashqi devor (Tagisken 6, mil.avv VIII-VII asrlar). Tagiskenning 2-sonli dafn marosimi qadimgi davrlarga, ya'ni Saqar-Avak madaniyatiga to‘g'ri keladi. Bu yerda dumaloq ichki kamera to‘rt sektorga bo‘lingan va yo‘lak bilan o‘ralgan bo‘lib, u eng kuchli yonish natijasida sopol shlak va shlaklangan xom g'isht bo‘laklari bilan tiqilib qolgan. "Qizil Qo‘rg'on" deb atalmish Tagisken inshootiga dizayni juda yaqin, bu erda dumaloq guruch. Qadimgi delta qabilalarining dafn inshootlarining rivojlanish sxemasi to‘rtburchak ichki kamerali bino ham kulol shlaklari bilan tiqilib qolgan yo‘lak halqasi bilan o‘ralgan edi. Bunday binolarning soddalashtirilgan versiyasini "shlakli qo‘rg'onlarda" ko‘rish mumkin, ularda krematsiya qilingan joy shlak bo‘laklari halqasi bilan o‘ralgan, keyin esa tepalik bilan qoplangan (ba'zan biz tavsifda ta'kidlaganimizdek). Seigir-tam, "shlakli qo‘rg'on" ­ko‘proq halqa devorini qoplagan). Ushbu tuzilmalar guruhiga yaqin joyda dafn qilishning yana bir varianti mavjud bo‘lib, unda marhumning ustiga silindrsimon-konussimon kulba o‘rnatilgan, yerga yotqizilgan (uning asosi bo‘lib ikki halqa ustunlar xizmat qilgan); bu kulba yoqib yuborilgan; so‘ng yong‘in ustiga tepalik quyilgan [1.75-79] . Shu nuqtai nazardan shuni ta’kidlash joizki, “dahma” (zardushtiylik dafn marosimining eng muhim tuzilmasi) atamasi dastlab “kuyish joyi” ma’nosini bildirgan. Bu yerda biz turli Eron qabilalari, xususan, skif (sak)larda mavjud bo‘lgan dafn marosimining qarama-qarshi shakllarining aksini topishimiz mumkin.Sirdaryoning quyi oqimidagi sak qabilalarining dafn yodgorliklari va Xorazm diniy binolari oʻrtasida mavjud boʻlgan shubhasiz bogʻliqlikni taʼkidlash lozim.­Shunday qilib, Qo‘y-Qrilgan-qal'aning markaziy binosining rejasi, shubhasiz, uning asosida xoch shaklidagi. Unga eng yaqin o‘xshashlik Tagiskenda 1961 yilda qazilgan taxminan o‘sha davrga oid maqbara rejasida keltirilgan.Bu silindrsimon binoning diametri 16 m dan ortiq podvalda ko‘tarilgan.Uning o‘qi bo‘ylab janubi-sharqdan shimoli-g'arbga qarab, uzunligi taxminan 11 m bo‘lgan markaziy xona kengaytirilgan.Ikki yon xona perpendikulyar diametr bo‘ylab joylashgan, markaziy kabi, kengligi 2,6 m edi.Shunday qilib, bu erda xoch shaklidagi joylashuv juda aniq ifodalangan.
Shah-Senem aholi turar joyi yonida joylashgan bog' majmuasining markaziy binosi ham xoch shakliga ega edi. Ushbu bino antiqa standartdagi g'ishtlardan qurilgan. Qadimgi davrda bu dafn marosimi bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Agar Shoh-Senem qal’asining quyi qatlami kanpoga tegishli ekanligini hisobga olsak vaqt, bu yerda siz qadimgi aholi punkti va dafn marosimini birlashtirgan majmuani ko‘rishingiz mumkin, ya'ni Babish-Mullinga o‘xshash.
Qovunchi, Kenkol, Otraro-Karatau va Jetiasar arxeologik madaniyatlari bilan bog'liq [11.Baipakov, Smagulov, Yerjigitova, 2005]. Shuningdek, Aris-Bodam vohasi yodgorliklariga ko‘ra, A.N.Podushkin Aris madaniyatini ajratib ko‘rsatdi (Podushkin , 2000); keyinchalik bu nuqtai nazar tanqid qilindi [12.Smagulov, 2004; Baipakov, Smagulov, Erjigitova, 2005]. Ehtimol, yuqorida sanab o‘tilgan o‘zaro bog'liq madaniyatlarni bir nechta mahalliy variantlari bilan bitta madaniyat yoki jamoaga birlashtirish mantiqiydir. Ularning barchasi oʻtroq dehqonchilik va chorvachilik, monumental meʼmorchilik va istehkomlar bilan ajralib turadigan Sirdaryoning quyi oqimidan Fargʻonagacha boʻlgan yagona madaniy-iqtisodiy zona bilan bogʻlangan boʻlib, kichik istehkomli shaharchalar aholi turar joylarining yetakchi turi hisoblanadi. Rivojlanmagan hunarmandchilik [11.Baipakov, Smagulov, Yerjigitova, 2005]. Qadimgi Qang’ davlati hududida etnosiyosiy yodgorliklar joylashgan va u bilan bogʻlangan.
Janubiy Qozogʻiston hududidagi qabristonlardan katta hajmdagi materiallar yigʻilib, qayta ishlandi , bu qadimgi Qang’ davlatining asosiy hududi boʻlgan. Bu qabristonlar: Boʻriyar(Boʻrijar), Qilishjar, Kultoʻbe , Qaynar-Buloq, Qoʻngʻirtoʻbe va boshqalar (E.P.Kitov tomonidan eʼlon qilinmagan maʼlumotlar). Qabristonlarda madaniy va xronologik davrlar bo‘yicha kraniometrik, odontologik va boshqa ma'lumotlarni taqdim etishning iloji yo‘q, chunki ular katta hajmni egallaydi va tor antropologik tadqiqotga tegishli. Barcha tafsilotlar OP ishida keltirilgan. Kitova , S.S. Tur, S.S. Ivanova (2020, matbuotda).
Xulosa qilib aytganda, shuni ta'kidlash kerakki, miloddan avvalgi II-asr tasodifiy emas, — qadimgi Janadaryo deltasining qadimiy davrlardagi oʻrganilgan yodgorliklarining yuqori sanasi. ­Bu miloddan avvalgi II asrning o‘rtalarida edi. Sirdaryo viloyatlaridagi dasht qabilalarining janubga - Baqtriya va Hindistonga ommaviy harakati sodir bo‘ldi. Ma'lumki, barcha to‘rtta mahalliy qabilalar-osiyoliklar (osiyoliklar - usunlar), pasiylar (apasiaklar), tocharlar va sakaravaklar - qadimgi manbalarda Baqtriya va Hindistonni bosib olishda qatnashganlar sifatida qayd etilgan. Qadimgi mualliflar tomonidan ko‘rsatilgan bu harakat vaqtining­arxeologik materiallarda qayd etilgan. Apasyaklar o‘z turar-joyi hududidan yo‘qolib ketgan sana bilan mos kelishi ajoyib hodisadir. Albatta, aholining hammasi ham Sirdaryo ­hududini tark etgani yo‘q – uning bir qismi, arzimas bo‘lsa-da, saqlanib qolgan shekilli, asosan cho‘ponlik turmush tarziga o‘tgan; ammo qolgan aholining ko‘pchiligi Amudaryo og'ziga yaqinroq ko‘chib o‘tdi, bu yerda keyinchalik Baraktam kabi qiziqarli yodgorlik paydo bo‘ldi, unda Apasiak madaniyatining an'analari aniq kuzatilgan[12.204-205]. Koʻp sonli va rang-barang manzilgohlarini oʻrganishning hali tugallanmagan bosqichida ham ­baʼzi tarixiy xulosalar chiqarish mumkin. Bu ulkan hudud aholisining madaniyati uzoq rivojlanish tarixiga ega-bronza va hatto neolit davridan to o‘rta asrlargacha. Bu uzoq davr mobaynida dastlab qadimgi, keyin esa oʻrta asr Xorazmlari taʼsirida ancha oʻzgargan; antik davrda, ayniqsa kech, oʻrta asrlarda, asosan, o‘rta davrda bu madaniyat, oʻz navbatida, Xorazm taraqqiyotiga kuchli taʼsir koʻrsatgan. Xorazmning afrigid madaniyati geneziyasida bu vahshiy unsurlar Gʻarbning oʻrta asr madaniyatining shakllanishida barvarlar oʻynagan katta rol oʻynagan. Aynan shu yerda, qadimgi Sirdaryo deltasi hududida bir qancha kashfiyotlar va ixtirolar dunyoga keldi, ular nafaqat Xorazm, balki chekka hududlar madaniyatiga ham ta’sir ko‘rsatdi.

Guruch. 4-1-1. Talas vodiysi, oʻrta Sirdaryo, Zaravshon va Fargʻona vodiysidagi qalʼalar. Muallif: A.V. Kulish, A.G.ning topografik asoslari. Akulova

Рис. 5-1-5. Т-образные катакомбы Согдианы: 1 - могильник Агалыксай, к. 8 (по: Обельченко, 1969. Рис. 2); 2 - Акджартепа (по: Обельченко, 1962. Рис. 1, без масштаба); 3 - Кок-тепа (по: Рапэн, Исамиддинов, Хасанов, 2012. Рис. 5, 6); 4 - погребение 1, раскоп II на поселении Саразм (по: Исаков, 1983. Рис. 2); 5 - Янги-Рабат, к. 1 (по: Vallee-Raewsky, 2013. Fig. 3); 6 - Сирлибай-тепа (по: Иваницкий, Иневаткина, 1988. Рис. 2А,Б). Сост. А.И. Торгоев.

Рис. 5-1-8. Т-образные катакомбы Средней Сырдарьи и Тянь-Шаня: 1 - Шаушукумский могильник, к. 50, катакомба 1 (по: Максимова и др., 1968. Рис. 11); 2 - Шаушукумский могильник, к. 50, катакомба 2 (по: Максимова и др., 1968. Рис. 11); 3 - Шаушукумский могильник, к. 56 (по: Максимова и др., 1968. Рис. 12, 1-3): 4 - могильник Жаман-Тогай, к. 9 (по: Максимова и др., 1968. Рис. 2, 1-4); 5 - могильник Кылышжар, к. 4 (по: Подушкин, 2007. Табл. 4); 6 - могильник Каратобе, к. 3 (по: Подушкин, 2000. С. 54); 7 - могильник Кылышжар, к. 10 (по: Подушкин, 2010. Рис. 4); 8 - могильник Кум-Арык, к. 33 (по: Кожомбердиев, 2012. Рис. 14). Сост. А.И. Торгоев.