O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi farg‘ona davlat universiteti qo‘lyozma huquqida

Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati:
Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati, undan quyi Sirdaryo hududlarida ma’lum bo’lgan Jetiasar madaniyatinig vohalar bilan iqtisodiy –madaniy aloqalarini o’rganish, ular borasida talaba yoshlarga qo’llanma va darsliklar tayyorlashda ma’lumotlardan foydalanish mumkin. Shu tizimdagi yodgorliklar asosida muzeylashtirish va turistik yo’nalishlarni shakllantirish mumkin.
Dissertatsiya natijalarining amaliy ahamiyati talaba va magistrlar o‘rtasida keng targ‘ib qilish.
Tadqiqot natijalarining ishonchliligi uning bevosita S.P.Tolstov “По древним дельтам Окса и Яксарта”, L.M.Levina “Новые исследования памятников джетасарской культуры в Восточном Приаралье”, “Керамика нижних и средних Сырдари в I тысячелетии н.э”, nomli asarlari va ularning tarjimalari kabi birlamchi manbalarga asoslangani bilan belgilanadi.
Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Tadqiqot natijalari 1 ta xalqaro ilmiy konferensiyada, jumladan, “The issue of modern historical reconstruction of Jetiasar culture. ” (2022 All rights reserved International Journal for Gospodarka i Innowacje This work licensed under a Creative Commons Attribution ) mavzusidagi ilmiy anjumanlarda aprobatsiyadan o‘tgan.
Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha jami 1 ta ilmiy ish chop etilgan.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Magistrlik dissertatsiyasi kirish,
2 ta bob, 6 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Dissertatsiyaning tadqiqot qismi 70 betni tashkil etadi.


I BOB. QOVUNCHI MADANIYATI VA UNI ARXEOLOGIK O‘RGANILISHI TARIXI.
1.1-§. . O‘rta Sirdaryoda qovunchi madaniyatini topilishi va o‘rganilish tarixi va o‘ziga xos tomonlari.
Sirdaryo yaqinidagi aholining tarixiy taqdiri O‘rta Osiyo tadqiqotchilarini hamisha o‘ziga jalb etib kelgan, chunki tarixiy ­an’analar Sirdaryo g‘oyasini qadimgi chorvador qabilalar va eng ko‘p dehqonlar o‘rtasidagi tabiiy chegara sifatida saqlab qolganligi sababli. Markaziy Osiyoning qadimiy vohalari boʻlganligi sababli, bu yerda ­sodir boʻlgan etnik jarayonlarni yoritishda bu hududlardan olingan arxeologik materiallar alohida ahamiyatga ega.
Milodiy 1-ming yillik yodgorliklarini oʻrganish natijasida olingan asosiy va aksariyat hollarda yagona material miloddan avvalgi Quyi va Oʻrta Sirdaryo viloyatlarida - kulolchilik. Uning ko‘pligi ma'lum darajada alohida hududlarning tarixiy rivojlanish bosqichlarini qayta qurish, savdo va madaniy aloqalar masalalarini ko‘rib chiqish, ma'lum darajada etnik taqsimot va harakat muammolarini hal qilish imkonini beradi. A. N. Bernshtam o‘zining ekspressivligi va ommaviyligidan kelib chiqib, “O‘rta Osiyo kulolchilik buyumlarini Markaziy Osiyo arxeologiyasida tanishish reagentiga aylantirish zarur” deb hisoblagan.²
So‘nggi o‘n yilliklarda alohida hududlarning sopollarini maxsus o‘rganish vazifasini qo‘ygan ishlar allaqachon paydo bo‘ldi.
Quyi va Oʻrta Sirdaryo viloyatlari qismlarida uni oʻrganishga bagʻishlangan bir qancha shunga oʻxshash asarlar. Bu yerda o‘rganilayotgan davrda sopolning o‘ziga xos xususiyati haddan tashqari arxaik ko‘rinish va uni ishlab chiqarish texnologiyasidir. Bu haqiqat, shuningdek, qo‘shni hududlardan keskin kam baholangan kulolchilik sanalariga va ­o‘rganilayotgan materialning nisbatan oz miqdoriga tayanish zarurati, sopol yig'indilarni talqin qilishda jiddiy xatolarga, birinchi navbatda noto‘g'ri , ba'zan ko‘milganda davrini qadimgilashtirishga olib keldi­. Aynan shu narsa bizni asosiy e'tiborimizni turli xil sopol majmualarining tanishish va o‘zaro bog'liqligiga qaratishga majbur qildi.Bir qator arxeologik topilmalarga asoslangan edi, masalan, ba'zi zargarlik buyumlari, harbiy qurollar­, turli qatlamlarning aniq belgilangan stratigrafik majmualariga asoslanadi.
Jetiasar madaniyati avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan uzoq tarixga ega me'morchilik an'analarini saqlab qolgan. Ushbu an'analar yog'och, tosh va loy kabi tabiiy materiallardan foydalanish, shuningdek, qurilish texnikasidan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Jetiasar xalqi ham oʻziga xos meʼmorchilik uslubini yaratgan boʻlib, u egri chiziqlar, murakkab naqshlar va yorqin ranglardan foydalanish bilan ajralib turadi. Jetiasar madaniyatida meʼmorchilik anʼanalarining tarqalishiga boshqa madaniyatlar taʼsiri ham taʼsir koʻrsatgan. Masalan, Jetiasar me’morchiligida gumbaz va arklardan foydalanishda islom me’morchiligining ta’siri yaqqol namoyon bo‘ldi. Xuddi shunday, ustunlar va kamarlardan foydalanishda Yevropa me'morchiligining ta'siri ko‘rindi. Umuman olganda, Jetiasar madaniyatida me'morchilik an'analarining tarqalishi bosqichma-bosqich jarayon edi. Bu yangi uslub va uslublarni ishlab chiqish, shuningdek, mavjudlarini moslashtirish imkonini berdi. Bu Jetiasar madaniyatining zamonaviy dunyoda jonli va dolzarb bo‘lib qolishiga imkon berdi.
Jetiasar madaniyati yodgorliklarining asosiy majmuasi sharqiy Orolboʻyida, Quyi Sirdaryoning qadimgi kanallari havzasida – Quvandaryoning keng delta qismidagi tekisligida joylashgan. Jetiasar yodgorliklari tarqalishining janubiy chegarasi Janidaryoning quruq kanalidan shimol tomondan o‘tadi. Bu yerdagi tabiiy sharoitlar delta kanallarining rejimlarining uzluksiz o‘zgarishi bilan tavsiflangan. Jetiasar joylari birinchi marta 1946 yilda S.P. Tolstov. U yodgorliklarning aksariyati jamlangan trakt sharafiga nomlangan. Xorazm arxeologik ekspeditsiyasining koʻp yillik izlanishlari tufayli Jetiasar madaniyati yodgorliklari ancha toʻliq oʻrganildi, qazishmalar va tadqiqotlar materiallari L.M.Levinaning bir qancha monografiyalarida nashr etildi.
Jetiasar madaniyatining kelib chiqishi bronza davrining oxiriga borib taqaladi. Jetiasar madaniyatining 47 ta manzilgohi ma’lum. Ularning barchasi ko‘p qatlamli va yaxshi mustahkamlangan, mustahkamlanmagan aholi punktlari yo‘q. Barcha aholi punktlari daryo oʻzanlariga bevosita yaqin joyda joylashgan boʻlib, oʻrmonzorlar bilan oʻralgan. Odatda besh yoki oltita kichik aholi punktlari kanalning bir kanali tomon tortilib, bir-biridan 2-8 km masofada joylashgan bo‘lib, bitta aholi punkti o‘zining kattaligi bilan ajralib turadigan guruhni tashkil qiladi.Barcha Jetiasar aholi punktlari ikki qavatli , yumaloq yoki oval shaklda, zamonaviy sirt sathidan 8–20 m balandlikda, maydoni 0,5–10 ga.
So‘nggi yillarda amalga oshirilgan ishlar Sirdaryoning ko‘rsatilgan hududlari bo‘yicha sezilarli materiallar to‘plash imkonini berdi, biroq ularni va qo‘shni ob’ektlarni o‘rganish darajasi, shuningdek, qazish ishlari sifati juda farq qiladi (ko‘proq Bizni qiziqtirgan yodgorliklarning birinchi qazishmalaridan beri oradan ko‘p vaqt o‘tdi ). Bularning barchasi ishni nihoyatda qiyinlashtirdi; sopol majmualarining o‘zlari va boshqa toifadagi narsalarni to‘liq ­tahlil qilish , turar-joy topografiyasini va dafn marosimi va qabrdagi topilmalarni hisobga olish kerak edi.Tadqiqotlar minimal yoritishni oldi ­(kaupcha va Jetiasar madaniyatining ba'zi joylari bundan mustasno, ularning yoshi shubhali va sopol boshqa komplekslarni o‘rganishda yordam berishi mumkin).
Sarlavhasida berilgan xronologik tuzilma biroz o‘zboshimchalik bilan. ­Bizni qiziqtirgan sopol majmualarining pastki xronologik chegarasi miloddan avvalgi I-asrning boshidir. Yuqori sanaga kelsak, Quyi Sirdaryo mintaqasida IX-asr, uning oʻrta oqimidagi hududlarda (Toshkentda ham ­, Oʻtror -Qoratov vohasida ham ­) – VIII-asr. (aniqrog'i, uning boshlanishi), chunki bu davrda ­sopol keskin o‘zgaradi.
Quyi va Oʻrta Sirdaryo madaniyati rivojlanishining aniqlangan bosqichlari hali ham ancha ­keng, ammo hozircha ularga torroq xronologik doirani berishning iloji yoʻq.
Quyi va Oʻrta Sirdaryo hududlarida eramizning birinchi asrlaridayoq uchta madaniy hududni - Jetiasar, Qovunchi va O‘trar-Karatauni aniqlashga muvaffaq bo‘ldi. Sopolga qaraganda, ­bu madaniyatlar butun hududda VIII-asr boshlarigacha tarqalgan. O‘rta va IX asrgacha bo‘lgan hududlar uchun. Quyi Sirdaryo uchun asosiy etnik tarkibi oʻzgarmaydi. Biroq, sopol majmualarning so‘nggi tadqiqotlari ma'lum darajada ushbu hududdagi eski va yangi etnik guruhlarning o‘zaro ta'siri jarayonini kuzatish imkonini beradi.
Eng ­murakkab va qarama-qarshi muammolardan biri Sirdaryo - Kapgyu muammosi bilan bog'liq. Yozma manbalardan olingan ma'lumotlar juda kam va noaniq. Xitoy yilnomalarida Kangyuy haqida birinchi eslatma miloddan avvalgi II-asr oʻrtalariga toʻgʻri keladi. Miloddan avvalgi II-asr Chjan Qian elchixonasi bilan bog'liq holda³. O‘sha paytda Kappoya ­O‘rta Osiyoning qudratli davlatlaridan biri bo‘lib, xitoylarga qarshi kurashda Dovonga yordam yuborgan⁴. Xunlarni qo‘llab-quvvatlab, ­o‘z kuchini shimoli-g'arbga cho‘zdi. Asosiy hududdan tashqari ­beshta "mayda mulk" mamlakatlari - Susa, Fumu, Yuepi, Gi, Yue- Kappoyuga bo‘ysundi.