O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi farg‘ona davlat universiteti jahon tarixi kafedrasi

Mavzuni dolzarbligi. Birinchi jahon urushi yakunida Parij tinchlik konferensiyasi tashkil etildi. Versal-Vashington tizimi dunyodagi ko‘pgina davlatlar taqdiriga ta’sir etdi va dunyo xaritasini kuchli mamlakatlar foydasiga o‘zgartirib yubordi. Versal-Vashington tizimi dunyo tarixida birinchi marta qurollanishni cheklashi orqali insoniyat taqdirini ijobiy tomonga o‘zgartirdi. U tufayli Versal-Vashington tizimi orqali dunyodagi qaram mamlakatlarning ba’zilari mustaqil davlatlarga, ba’zi mustaqil davlatlar esa qaram davlatga aylanib qoldi. Parij tinchlik konferensiyasi bir yil davom etdi (1919 yil 18 yanvardan 1920 yil 21 yanvargacha).
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi XX asrning birinchi choragida dunyo siyosatida amalga oshirilgan islohotlar, siyosiy jarayonlar va iqtisodiy munosabatlarni xolislik tamoyili asosida o‘rganish hisoblanadi.
Tadqiqot ob’yekti. Ushbu kurs ishining tadqiqot ob’yekti XX asrdan boshlab to hizirgi kunda qadar ilmiy nashriyotlarda nashrdan chiqqan ilmiy adabiyotlar, xrestomatiyalar va arxiv hujjatlari hisoblanadi.
Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining xronologik chegarasi XX asrning 20-30 yillarini qamrab olgan bo‘lib, asosiy urg‘u xalqaro munosabatlarda ro‘y bergan o‘zgarishlarga qaratilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

I bob. Birinchi jahon urushi yakunlari
1918-yil iyuliga kelib tinka madori qurigan va ruhi tushgan german armiyasi endi hujum qilishgagina emas, balki uzoq muddatli mudofaaga ham qobiliyatsiz bo‘lib qolgan edi.
1918- yil 18- iyulda Fransuz armiyasi nemis qo‘shinlariga qarshi zarba berdi va avgust oyi boshlariga kelib, 1918-yil may-iyun oylarida nemislar tomonidan bosib olingan hududlarning katta qismini kaytarib oldi. shundan keyin, 1918 -yil 8-avgustda ittifoqchilar Aleven yonida nemis qo‘shinlariga zarba berdilar. Sentyabr oyining o‘rtalarida San-Mierl yonida Yangi zarba berildi, oyning oxirida esa Antanta armiyalari umumiy hujumga o‘tdi va 1918- yil 8- avgustdan 8-sentyabrgacha utgan bir oy ichidagina ittifoqchilarning armiyalari 150 mingdan ortiq nemis soldat va ofitserlarini asirga oldilar, 2000 dan ortiq to‘p va 13 mingta pulemyotni qo‘lga tushirdilar³. Dushmanning g‘alabalari german qo‘shinlarining ichidan buzilishini va ularning inqiloblashuvini tszlashtirdi, nemis soldatlari qo‘mondonlikka itoat qilmay boshladilar.
German armiyasining oliy qo‘mondonligi urushda uzil-kesil yutqazganligini hukumatdan va Reyxstagdagi siyosiy partiyalardan yashirishni davom ettirdi. Aksincha, oliy qo‘mondonlik g‘alaba qilayotganligi haqida jar solaverdi.
Faqat sentyabr oxiridagina Lyutendorf bilan Gindenburg, german armiyasi bundan buyon qarshilik ko‘rsata olmaydi, deb tan oldilar. Gindenburg va Lyutendorf urushni davom ettirish armiyaning asirga tushib qolishga yoki urushning Germaniya hududiga kuchirilishiga olib borishi mumkinligini ko‘rsatib, hukumatdan juda shoshilinch ravishda vaqtincha yarash akti tuzilishiga erishishni talab qildilar.
1918-yil 30-sentyabrda Germaniyada liberal shaxzoda Maks Badenskiyning Yangi «parlament» hukumati tuzildi. Bu hukumatga sotsial-demokratlar ham kirgan edi. German imperialistlari va sotsial-shovinistlarining fikricha, bu siyosiy nayrang ularning dushman bilan olib boradigan muzokaralarini engillashtirish va Kayzer imperiyasini saqlab qolishi kerak edi.
Shaxzoda Badenskiyning hukumat tarkibida sotsial shovinist SHeydeman bilan Bauer muhim rol uynagan «parlament» hukumati SHarqda bosib olingan hududlarni qo‘lda saqlab qolish, mamlakat ichida kuchayib borayotgan inqilobni bostirish va Germaniyada monarxiyani saqlab qolishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘ygan edi. Maks Badinskiy va sotsial-demokrat liderlar Gogentsolerlar dinastiyasini saqlab qolish va vaqtincha yarashning maqbul shartlariga erishish uchun boshqa iloj topolmay qolgan takdirda, Vilgelm II va shaxzodaning taxtdan voz kechishiga ham rozi edilar.
Yangi hukumat 4-oktyabrda prezident Vilsonga nota yuborib, «bundan keyin qon to‘kilishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun» vaqtincha yarash sulhi tuzishni iltimos qildi va Germaniya «Vilsonning 14 sharti» asosida sulh tuzishga rozi ekanligini bildirdi.
Berlin bilan Vashington bir-biriga notalar yozdilar. Vilgelm II chetlashtirilmaguncha va Germaniyaning oliy qo‘mondonligi siyosiy hokimiyatga itoat ettirilmaguncha ittifoqchilar rasmiy muzokaralar olib borishga rozi emas, deb aniq sezdirib qo‘ydi. 26-oktyabrda Lyutendorf chetlashtirildi.
Vilgelm II poytaxtda turishni o‘zi uchun xavfli deb hisoblab, 30 oktyabrda Gindenburg qarorgohiga jo‘nab ketdi. G‘oliblar german armiyasi tor-mor keltirilganligiga, Germaniyada esa inqilob boshlanib ketishi mumkinligiga ishonch hosil qilish bilan, ular endi urush qilish haqida emas, balki Germaniyadagi inqilobni bostirish haqida o‘ylay boshladilar⁴. Ittifoqchilar tayyorlab qo‘yilgan hujum janglarini boshlashdan voz kechdilar, bu janglar butun german armiyasini asirga olish bilan tugallanishi lozim edi. Ittifoqchilar german armiyasini saqlab qolishga qaror qildilar, chunki Kayzer armiyasini Germaniyadagi inqilobni bostirish uchun zarur bo‘lgan armiya deb hisobladilar, Ular german armiyasi qo‘li bilan «bolshevizmni yo‘q qilish» Rossiyadagi sovet hokimiyatini bo‘g‘ib tashlash uchun ham shu armiyadan foydalanmoqchi edilar.
Vaqtincha yarash haqida muzokaralar olib borilayotgan bir paytda Germaniyaning ittifoqchilari urushayotgan davlatlar safidan birin-ketin chiqib keta boshladilar.
Bolgariya 1918-yilning 2-yarmida og‘ir iqtisodiy va siyosiy krizisni boshidan kechirmoqda edi. Mamlakat xujaligi butunlay izdan chiqqan edi. Xalq ommasi va armiya och bo‘lib, hamma zarur narsalarga muhtoj edi. Bolgar urushqoq harbiylari va burjuaziyasi bilan Bolgariyaning ittifoqchilari o‘rtasidagi ziddiyatlar Germaniya bilan Ruminiyaning Dobrujasi uchun, Avstriya-Vengriya bilan Serbiyani bo‘lib olish, Turkiya bilan sharqiy Frakiya uchun o‘zaro ziddiyatlar juda ham keskinlashib ketgan edi. Germaniya Bolgar armiyasini qurol yaroq, urush aslaxa-anjomlari va ust-bosh bilan ta’minlamay qo‘ydi⁵. Och-yalang‘och soldatlar ko‘plab armiyadan qochar, ko‘pincha polklarda soldatlarning urushga qarshi harakatlari bo‘lib turardi.
15-sentyabr kuni tong otarda Salonikining ittifoqchi armiyasi bolgar armiyasining Dobropol rayonidagi asosiy kuchlariga qarshi hujum boshladi. Front yorib o‘tilib, bolgar armiyasi kurshab olinib asir olindi. Bolgar qo‘shinlari o‘z yo‘lini to‘sadigan yunkerlar otryadlari va otliq gvardiyani uloqtirib tashlab, orqaga qocha boshladi. Soldatlar: «Sofiyaga boramiz» «Mag‘lubiyatning aybdorlariga o‘lim!» degan shiorlar bilan kecha boshladilar. Soldatlar Sofiyaga borayotib batalonlarga uyusha boshladilar. Germaniya bolgariyadagi inqilobni bostirish va koburglar dinastiyasini saqlab qolish uchun Qrimdan Bolgariyaga qo‘shinlar yubordi.
Rodomirda respublika e’lon qilindi. Sofiyaga qarab borayotgan soldatlar boshlagan qo‘zgolondan qo‘rqib qolgan Bolgariya hukumati German bloki bilan munosabatlarini uzdi. 29-sentyabrda ittifoqchilar qo‘mondonligi Bolgariyaga vaqtincha yarash shartlarini qabul qildirdi, bu shartlarga binoan, Bolgariya, Serbiya, Gretsiya va Ruminiyadan ishg‘ol qilgan hamma hududlarini bo‘shatib chiqib ketish majburiyatini oldi. Ittifoqchilarning armiyalari bolgar aloqa yo‘llarining to‘la xo‘jayinlari bo‘lib oldilar va parchalanib borayotgan Avstriya-Vengriyaning bevosita oraqa tomoniga o‘tib oldilar.
Bolgariyadan keyin navbat Turkiyaga keldi. 1918-yil oktyabrida turk armiyasi Falastin va Suriyada tor-mor qilingan edi. 31-oktyabrda Turkiya Mudrosda taslim bo‘lish haqida inglizlar qabul qildirgan bitimni izmoladi. Ittifoqchilar Turkiyaning barcha temir yo‘llari, portlari, suv yo‘llariga xo‘jayinlik qilish huquqini oldilar va bulardan sovet Rossiyasida intervensiyani kuchaytirish uchun foydalandilar. Avstriya-Vengriya monarxiyasi 1918 yil oktyabriga kelib mamlakat ichidagi keskin sinfiy va milliy kurashlar, frontlardagi uzluksiz zarbalar ostida larzaga kelib, parchalana boshladilar. To‘la iqtisodiy vayronalik, ayrim o‘lkalar o‘rtasida xo‘jalik aloqalarining uzilib kolganligi, ochlik, ichidan buzilib borayotgan okkupatsiyachi armiyaning Ukrainadan qochishi, Italiya frontidagi mag‘lubiyat, Avstriya – Vengriya ittifoqchilarning frontlardagi mag‘lubiyati bularning hammasi milliy ozodlik harakatini Yangi bosqichga ko‘tardi. Avstriya-Vengriyadagi ezilgan millatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqi haqidagi shiorlarni amalga oshira borib, o‘zlarining mustaqil siyosiy hayotini qurishga kirishdilar.
1918- yil 14- oktyabrda Pragada umumiy siyosiy stachka boshlandi. Bu stachka butun Chexiyaga yoyilib, Avstriyaning hukumronligiga qarshi milliy ozodlik inqilobiga aylandi. Oktyabr oyining o‘rtalarida serblar, xorvatlar va slovyanlarning milliy kengashi Zagrebda, Janubiy Slovyan erlarining hududlarida hokimiyatni o‘z qo‘lida oldi. Bukovina xalqi qo‘zg‘olon ko‘tarib, Chernovsida o‘zining hokimiyat organini - xalq vechesini tuzdi, xalq vechesi 3-noyabrda Ukrainaga ko‘shilishga qaror qildi. Butun Slovakiyada kuchli xalq harakati boshlandi.
Butun Galitsiya inqilob o‘t ichida bo‘lib, Avstriya zulmini o‘z elkasidan uloqtirib tashladi. Xalq ommasi Galitsiyaning Sovet Ukrainasi bilan qayta qurishni talab qildi. Lekin ukrainaliklar burjua separatchi millatchilari bunga halaqit berish uchun g‘arbiy Ukraina xalq respublikasini tuzdilar.
28-oktyabrda Chexiyaning milliy kengashi Pragada Chexoslavakiyaning mustaqilligini e’lon qildi. 31-oktyabrga o‘tar kechasi Budapeshtning qo‘zg‘olon ko‘targan ishchilari barcha markaziy hukumat muassasalarini va Vengriya poytaxtidagi strategik punktlarni qo‘liga olib, butun mamlakatda ya’ni ish tashlash e’lon qildilar.
Vengriyada burjua demokratik inqilob g‘alaba qozondi. Joylarda hokimiyat milliy kengashlar qo‘liga o‘tgandan keyin Avstriyadagi barcha sobiq podsholik o‘lkalari Vena bilan aloqani uzdilar va o‘zlaricha xayot kechira boshladilar.
21-oktyabrdayoq Avstriya deputatlari o‘zlarini Avstriyaning muvaqqat milliy majlisi deb e’lon qildilar. Barcha milliy hukumatlar frontdan qo‘shinlarini chaqirib olishni talab qildilar.
29-oktyabrda Avstriya-Vengriya flotining deyarli barcha kemalarida matroslar qo‘zg‘oloni bo‘ldi. Avstriya-Vengriya imperializmining jangovar kuchi bilan harbiy dengiz floti tugadi, u Zagrebdagi janubiy slavyan milliy kengashi ixtiyoriga, dunay flotiliyasi esa Vengriyaga topshirildi.
Avstriya-Vengriya imperiyasi milliy ozodlik inqilobining zo‘r siquvi ostida alohida-alohida milliy davlatlarga bo‘linib ketdi. Imperator Karlning bunday bo‘linib ketishi reformalar yordamida to‘xtatib qolish yo‘lidagi urinish hech qanday natija bermadi. Ana shu sharoitda, 24 oktyabrda Italiya amalda bo‘lak-bo‘lak bo‘lib ketgan Avstriya-Vengriya armiyasiga qarshi o‘zining oxirgi hujumini boshladi.
Vengr, chex, janubiy slovyan, ukrain va rumin soldatlari oldingi qatorlarga o‘tib jang qilishdan bosh tortdilar. Polklarda soldat deputlari sovetlari tuzildi. Avstriya-Vengriya armiyasi qo‘mondonligi taslim bo‘lganligi haqidagi hujjatga qo‘l qo‘ydi va qolgan qutgan armiyasini Italiya ixtiyoriga toshirdi.
Vaqtincha yarashning shartlariga ko‘ra, ittifoqchilar mamlakatning to‘la huquqli xo‘jayinlari bo‘lib oldilar. Angliya-Fransiya-Italiya korpuslari endilikda Germaniyaga janubdan va janubiy sharqdan ham xaf sola boshladilar.
Germaniya oliy qo‘mondonligi o‘zining avantyuristik siyosatini davom ettiraverdi. 30-oktyabrda Germaniyaning Kildagi harbiy eskadrasi dengizga chiqib, ingliz flotiga hujum qilish haqida buyruq oldi. Ana shu be’mani avantyuraga javoban matroslar 3-oktyabrda Kil shaxrida qo‘zg‘olon ko‘tardilar⁶.
4-noyabrga kelib qo‘zg‘olon butun flotni qamrab olgan edi. Bu Germaniyada inqilobning boshlanishiga signal bo‘lgan edi. Bir necha kun mobaynida inqilob butun mamlakatga yoyildi. Germaniya ishchilari Kayzer imperialistlariga qarshi kurashga otlandilar.
Front orqasidagi qo‘shinlar qo‘zg‘olon ko‘targan xalq ommasi tomoniga o‘tdi. Kayzer va oliy qo‘mondonlikning boshlangan inqilobning frontdan chaqirib olingan diviziyalar yordamida bostirish yo‘lidagi urinishlari barbod bo‘ldi. Vilgelm II Galandiyaga qochib ketdi.
9-noyabrda Berlinda inqilob bo‘lib, 10 -noyabrda esa hokimiyat o‘ng sotsialist-demokrat Ebert boshlik xalq vakillari soveti qo‘liga o‘tdi. Boshlangan inqilob eng qizib turgan 1918-yil 6- noyabrda Maks Badenskiy hukumati vaqtincha yarash ahdi tuzish uchun ittifoqchi qo‘shinlar qo‘mondonligiga shoshilinch ravishda delegatsiya yubordi.
1918- yil 11- noyabrda marshal Fosh Kompen o‘rmonidagi Retoid stansiyasida turgan o‘z vagonida german delegatsiyasiga vaqtincha yarash shartlarini qabul qildirdi. Bu shartlarga ko‘ra, Germaniya bosib olgan Fransiya departamentlarini Belgiyani, Lyuksemburgni va Reyn daryosining qirg‘og‘idagi german viloyatlarini 15 kun ichida bo‘shatib chiqib ketish majburiyatini olgan edi.
Germaniya Turkiyadan, Ruminiyadan va Avstriya-Ventriyadan shuningdek Afrikadagi mustamlakalaridan o‘zining barcha qo‘shinlarini olib ketish majburiyatini oldi.
Germaniya o‘z qurol yarog‘larining bir qismini 5 mingta parovoz, 150 mingta vagon, 3 mingta yuk mashinasi va xokazolarni ittifoqchilarga berishi kerak edi.
Kompenda vaqtincha yarash ahdi imzolashi bilan birinchi jahon urushi tugadi. Bu urushda yarim milliard kishidan ortik aholisi bo‘lgan 38 mamlakat qatnashdi, urushga 74 million kishi safarbar etilgan edi. Bu boskinchalik urushi tufayli insoniyat katta talofot ko‘rdi. 10 million kishi o‘ldirildi, 20 million kishi mayib - majrux bo‘ldi⁷.
Bu urush bevosita harbiy xarajatlar shaklida 208 milliard dollar mikdoridagi juda katta moddiy boyliklarni yutib yubordi. Nemis inqilobiy tarixchilari o‘zlarining tadqiqotlarida, generallari va siyosatdonlar esa ko‘pdan-ko‘p yodnomalarida Germaniya, go‘yo 1918-yil noyabrida yuz bergan inqilob natijasida mag‘lubiyatga uchradi, deb inqilob go‘yo g‘olib Germaniyaning «orqasiga xanjar urush» bo‘ldi deb baholaganlar.
Germaniya va o‘ning ittifoqchilari mag‘lubiyatining asosiy sabablari quyidagilar:
1. Antanta tomonida turib urushgan davlatlar Germaniya, Avstriya-Vengriya, Turkiya va Bolgariyaga nisbatan juda katta iqtisodiy resurslarga va odam rezervlariga ega edilar. shuning uchun ham uzoqqa cho‘zilgan urush sharoitida To‘rtlar ittifoqi mamlakatlarining front va front orqasi oldinroq zaiflasha boshladi. Antanta mamlakatlariga nisbatan tobora ko‘proq holdan toydi. Antanta armiyasining umumiy nisbati To‘rtlar ittifoqi mamlakatlaridagiga nisbatan muqarrar sur’atda yaxshi bo‘lishi kerak edi va shunday bo‘ldi ham, masalan:
Antantaning 48355 ming soldat va ofitseri bor edi, bu esa unga 525 diviziya tuzish imkoniyatini berardi. To‘rtlar ittifoqi armiyaga 25160 ming soldat va ofitserni chaqirib, 372 ta diviziya tuzdi. Antanta aviatsiyada ikki martadan ortiqroq ustunlikka ega edi. shunday qilib Antantaning iqtisodiy sohadagi kabi harbiy sohadagi ustunligi ham Germaniyaning va butun To‘rtlar ittifoqining uzoq davom etgan ikki frontda urush olib borishi, uning mag‘lubiyatga uchrashini muqarrar qilib qo‘ygan edi.
2. German imperializmining siyosiy uskurtmasi-yunkerlarining urushdan ilgariyoq avj olgan siyosiy krizis tufayli emirila boshlagan eng reaksion yarim absolyutistik monarxiyasi to‘rt yillik jahon urushining va kapitalizmning boshlangan umumiy krizisini juda og‘ir sinovlariga bardosh bera olmas edi.German imperialistlari tomonidan nemis xalqiga yuklangan urushning g‘oyat og‘irligi shunga olib keldiki, urushning o‘zi vujudga keltirgan inqilobiy krizis, kudratli ishchilar harakatiga va katta inqilobiy traditsiyalarga ega bo‘lgan Germaniyaga hammadan ko‘ra keskinroq ta’sir qildi. German imperialistlari Sovet Rossiyasiga qarshi intevensiya boshlab va unga ochiqdan-ochiq talonchilik, anneksionistik sulh shartnomasini majburan qabul qildirib, nemis xalqi oldida o‘zlarining rejalarini o‘zil-kesil fosh qilib qo‘ydilar va bu bilan o‘zlarining halokatini tezlashtirdilar.
3. German imperializmining harbiy nazariyasi, strategiyasi va taktikasi noto‘g‘ri bo‘lib chiqdi. Uning noto‘g‘riligi shundan iborat ediki, german imperializmi o‘z kuchlariga haddan tashqari ortiqcha baho berib, dushman kuchlariga etarli baho bermagan edi, bu harbiy nazariya va taktika urushni tezlashtirishga, o‘z dushmanlarini yakka - yakka holda avvalo g‘arbda Fransiyani, undan keyin sharqda Rossiyani tor-mor qilib, shu tariqa ikki frontda uzoq davom etgan urushdan qutulish imkoniyatiga mo‘ljallagan avantyuristik taxminlarga asoslangan edi.German armiyasining oliy qo‘mondonligi va Germaniyaning siyosiy raxbarlari SHlifenning noto‘g‘ri doktrinasi changaliga tushib qoldi, chunki bu noto‘g‘ri doktrina XX asrdagi urushlar sharoitiga mutlaqo to‘g‘ri kelmas, hamda Germaniya qurolli kuchlari va xalq xo‘jaligi oldiga shunday maqsadlarni qo‘yar ediki, bu maqsadlarga erishish uchun Germaniyada iqtisodiy imkoniyatlar ham, harbiy va siyosiy imkoniyatlar ham yo‘q edi⁸.