O‘zbеkiston Rеspublikasi Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi Farg‘ona Politеxnika instituti Qo‘lyozma xuquqida Qo‘rg‘onova Zulayxo Rustamjon qizi

Download 421.5 Kb.

bet	8/11
Sana	12.02.2023
Hajmi	421.5 Kb.
	#1191950

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Bog'liq
Marg`ilon shahri turar joy arxitekturasi

2 – bob bo‘yicha xulosa
Respublika Prezidenti Sh. M. Mirziyoyevning qator farmon va farmoishlarini hisobga olgan holda hamda Qo‘qon shahari an’anaviy turar – joylari arxitektura yechimlarini taxlil qilinib hovli joylarda loyihasini tayyorlashda an’anaviylikka mos keladigan qurilish mateialining oddiy toshtidan tortib o‘simlik turigacha o‘rganilgan holda loyiha takliflarini tayyorlashimiz kerak bo‘ladi. Har qanday ishlatiladigan yo‘g‘och material yoki g‘isht turi an’anaviylikni o‘zda mujassam qilgan bo‘lishi lozim. Farg‘ona viloyatida joylashgan Qo‘qon shahari tarixi juda qiziqarli va dolzarb bo‘lgan mavzulardan sanaladi shu sababli loyiha ishi va undagi konstruktiv yechimlarga shoshqaloqlik qilmasdan chuqur o‘rganib ishlarni rejalashtirishimiz muxim vazifalarimizdan hisoblanadi.
Shularni hisobga olgan holda tarixiy yodgorliklarimizni ta’mirlash ishlarini yetuk kadrlarga, mutaxasis - ustalarga topshirishimiz zarur. Tanlangan mutaxassis – ustalar, har qanday ishga masuliyat bilan yondoshadigan shoshqaloqlik qilmaydigan, o‘z kasbini sevadigan, ish tajribasi yuqori talabchang usta muxandislarni jalb qilgan holda tarixiy obidalarni loyihalarini ishlab chiqish, ta’mirlash ishlarini amalga oshirish, jahon tajribalariga tayanish zarur.
Yuqoridagi talab va takliflarni o‘rganib chiqan holda hayotga tadbiq qilish bugungi kunning muxum vazifalaridan.

^III^{bob. Qo‘qon shahari tarixiy markazida an’anaviy turar - joylarni saqlash tamoyillari}

^{3.1. Qo‘qon shahari tarixiy mahallalarini qayta tiklashda shaharsozlik va landshaft yechimlari}
^{Me’mor – tiklovchi (restavrator) va muhandis - tiklovchilar an’anaviy qurilish materiallar sohasidagi yangi ilmiy tadqiqotlardan unumli foydalangan holda o‘zlariga foydali imkoniyat chiqarib olishlari mumkin.}
^{An’anaviy shaharlarni, binolarni qayta tiklashda landshaft dizayni eng muhum vazifalardan sanaladi. Landshaft dizaynining asosiy vazifasi bo‘lib, inson hayoti uchun qulay fazoviy muxitni shakllantirish, funksional, estetik, tabiiy komponentlardan faol foydalanish hamda eng asosiysi o‘sha zamonning shahar qurilishiga mos keladigan milliy materiallardan keng foydalanishni taqazo etadi.}
^{Landshaft dizayni ishlari tarkibiga quyidagilar kiradi: relyef (geoplastik element sifatida), o‘simliklar, suv, havo (kabi) fazoviy elementlarni aytib o‘tishizmiz mumkin). Asosiy landshaft dizaynining kompozitsion elementlari kosmik, o‘simlik daraxtlar, butalar, binolar, suv omborlari, bo‘yoq ranglari, tabiy tosh, yorug‘lik, soya landshafti shahar landshaftini shakllantirishda muhum ashyolar sanaladi.}
^{Qo‘qondagi an’anaviy turar - joy hududlarini o‘zgartirish imkoniyatlari, shuningdek texnikalar madaniy landshaftning hajmiy - fazoviy tarkibini shakllantirish birinchi navbatda tabiiy landshaftni tarkibiy qismlariga bog‘liq. Bularga}^xususan,^shahar^{iqlim sharoit}^{ini o‘rganish bilan shakllantiriladi va shunga asosan}^o‘simlik^{turlari tanlanadi}^{. Relyef rejalashtirishni qabul qilishni belgilaydi, muhandislik va me'moriy badiiy echimlar. O‘simliklar va tuproqlar hududni obodonlashtirish va obodonlashtirish imkoniyatlarini belgilaydi. Gidrografik tarmoq va gidrogeologik sharoitlar yo‘llarini belgilaydi melioratsiya, suv maydonlaridan oqilona foydalanish usullari.¹³}
^{Turar – joy hududini dizaynini yaratishdan oldingi}^jarayon^{larga quydagilar kiradi:}
^{Ish olib borilishi kerak bo‘lgan turar – joy h}^ududni^l^{oyihalashtirish}^maydon^{ni o‘rganish bilan boshlanishi kerak.}
^{Buning uchun tabiiy}^{- iqlim sharoitini, shamol rejimini, joyning yoritilish darajasi, relyef (chuqurliklar, pasttekisliklar, tepaliklar), mavjud yasxil suv}^{tarmoqlarining}^{mavjudligi (}^{irmoqlar, suv havzalari va}^{boshqalar) ekish, shuningdek, shaharsozlik sharoitlari (bir qator yo‘llarning mavjudligi, binolar}^{, an’anaviy turar – uylarga ishlatilgan materiallar (yog‘och, tosh, g‘isht, turpoq, qamisht, biriktiruvchi qorishmalar ularning turlari, loyihalashtirish usullari va boshqalar}⁾^.
^{Yuqoridagilardan tashqari, landshaft dizaynni boshlashdan avval, turar - joyning bosh rejasi nusxasi chegaradosh mavjud va rejalashtirilgan tartibni qo‘llash uchastkalarning obyekti, yer osti va usti muhandislik kommunikatsiyalarini hisobga olish zarur; dizayn xususiyatlari muhandislik tarmoqlari (suv ta'minoti, kanalizatsiya, elektr va issiqlik ta'minoti va boshqalar) tegishli xizmatlar tomonidan berilgan; me'moriy va rejalashtirish vazifa, unga muvofiq loyiha amalga oshiriladi. Vazifa o‘z ichiga oladi obyektning mo‘ljallangan maqsadi, uning o‘lchamlari va chegaralari to‘g‘risida ma'lumotlar ko‘rsatilgan, zarur obyektlar ro‘yxati, hududni rivojlantirish ketma - ketligi, umumiy me'moriy va rejalashtirish echimiga qo‘yiladigan talablar.}
^{Turar – uylar va boshqa shu kabi vazifalarni landshaft dizayngacha talab qilinadigan materiallar ro‘yxatiga quyidagilar kiradi: dizaynlashtirilgan obyektning chegaralari, chegaralari bilan geodezik reja, yondosh ko‘chalar va avtomobil yo‘llarining qizil chiziqlari, mavjudlarining chizmalari va loyihalashtirilgan binolar; tuproqlar va er osti suvlari rejimi bo‘yicha texnik xulosa; rejalashtirilgan maydon va uning atrofini landshaft tahlili.¹⁴}
^{Shaharsozlikda landshaft dizayini uchun asosiy kerakli omillar bo‘lib rejalashtirilgan hududga yaqin joylashgan tabiiy suv omborlari, jarliklar, binolar va inshootlar, asosiy yo‘llar, kirish joylari, eshiklar.}
^{Loyihalanilayotgan hududdagi yer va iqlim maydonini o‘rganib olingan natijalar taxlil qilib, landshaft rejasini belgilanishi mumkin. Hududlar, devorlarning joylashuvi, zinapoyalar, drenaj tizimlari va h.k. Shunday qilib, tabiiy relyef mavjud bo‘lganda pastga oqib tushadigan suvni olib tashlash uchun drenaj tizimiga muhtoj bo‘lishi mumkin yuqoridagilarni barchasini hisobga olgan holda loyiha ishlari tayyorlanadi.}
^{Tuproqni unumdorligini tahlil qilishda tuproq profilining tuzilishini ta'kidlash kerak, tuproq ufqlari va ularning yirikligi, tuproqni mexanik tavsifini tuzing tuproqning tarkibi va kislotaligi. Tuproq ishlatilishi mumkin bo‘lgan o‘simliklar qatorini belgilanadi va belgilangan o‘simliklarni ro‘yxatlari shakllantirilib turar – uylarga uyg‘unlashtiriladi.}
^{Iqlim sharoitini o‘rganishda hisobga olinadigan umumiy omillar quyidagilar: iqlim xarakteristikasi, eng yuqori va eng pastki harorat, yog‘ingarchilik, nisbiy namlik, tuproqning muzlash chuqurligi, shamolning yo‘nalishi va tezligi bir necha oylardagi, vegetatsiya davri davomiyligi. Musulmon (islomiy) uylardagi bog‘lar Qo‘qonning qadimiy an’anaviy shaharlariga turar – joylariga begona emas.}
^{Turar – joylardagi m}^{usulmon (islomiy) bog '. Musulmon yoki islom bog‘}ⁱ^{sahrodagi voha kabi. Islom bog‘ining asosiy maqsadi}^hovlida^{chuqur dam olish muhitini yaratishdir. An’anaviy turar – joylarni qayta tiklashda gullar va mevali daraxtlarning hidi keladigan insonlarga yuqorinki kayfiyat ulashadi.}
^{Turar – hovlilardagi musulmonlar bog‘ining o‘ziga xos xususiyatlarini sanab o‘tdigan bo‘lsak:}

^{g‘isht yoki beton to‘siq mavjudligi;}
^{muntazam uslub, maxfiylik, "yaqinlik";}
^{sharq mozaikasidan foydalangan holda to‘rtburchaklar shaklidagi suv ombori;}
^{bog‘dagi geometriya (kvadrat yoki to‘rtburchak, kamroq - aylana);}
^{mevali daraxtlar (tut, o‘rik, hurmo), xushbo‘y gullar va o‘tlar;}
^{chinni tosh (keramika) buyumlaridan foydalanib hovli yo‘llarini loyihalash;}
^{honadon egasining kasb - hunariga asosan hoadon landshafti turlanishi;}
^{daraxtlar soyasida dam olish joylari.}

^{Rang oralig‘i yorqin ranglardir.}
^{Hovlilardagi musulmon (islom) bog‘ining o‘ziga xos xususiyati:}

^{musulmoncha uslubdagi gazebo (besetka);}
^{mo‘l - ko‘l yostiqli Yog‘och yoki toshdan ishlangan skameykalar;}
^{hovliga kirishni sharqona uslublar yordamida bezatish (mozaik elementlar bilan kamar, shisha marjonlardan yasalgan pardalar va boshqalar.}

^{Shaharlarda hovli - uylarda landshaft obyektlarini loyihalashda katta ahamiyatga ega dizayn, tajriba mavjud bo‘lib, qimmatbaho daraxtlarni saqlab qolishga yordam beradi. O‘simlik va daraxtlarning joylashishi ta'sir qiladi hududni kelajakda rejalashtirish va inshootlarni joylash ko‘cha yo‘llarni kengaytirish. Daraxtlarni o‘tqazishdan asosiy maqsad, shahar xonadon havosini tozalash soya salqinliklar yaratish, agar yer osti zax suvlar yer satxiga yaqin joylashgan bo‘lsa bo‘lsa ularni bug‘latish turar – joylarni yer ostki suvlaridan ximoya qilishdan iborat. Bu esa O‘zbekistonning issiq iqlimida muhim hisoblanadi.}

^{3.2. Qo‘qon shahari an’anaviy turar - joylarni shakllantirish va qayta tiklash usullari}
^{Bugungi kunda restavratsiya ishlarining 4 turi mavjud: tiklash, rekonstruktsiya qilish, konservatsiya va tiklash.¹⁵ Oxirgi tur nisbatan yaqinda paydo bo‘ldi, ammo allaqachon mashhurlik darajasiga chiqib ulgurgan hisoblanadi.}
^{Shuningdek, barcha tiklash ishlari bilan bo‘liq jarayonlarni 37 bo‘limga ajratib chiqish mumkin. Madaniy meros obyektlarini rekonstruktsiya qilish tartibi loyiha hujjatlarini ishlab chiqishdan boshlanadi. Keyin madaniy meros obyektini tiklash allaqachon poydevorlardan boshlab va tashqi ko‘rinish bilan yakunlanmoqda.}
^{An’anaviy madaniy meros obyektlarini qayta tiklash va rekonstruksiya qilish jarayonida bino poydevorni tiklash hamda yuk ko‘taruvchi devorlarning devorlari muhim rol o‘ynaydi. Bino ichida ishlayotganda, devorlarni suv o‘tkazmasligi uchun alohida e'tibor}^{talab etiladi}^{. Bu odatda maxsus yechim bilan amalga oshiriladi. Yetakchi mutaxassislar g‘isht ishlarida teshiklarni ochishda - ular ichkariga kirib boradigan gidrofobik suyuqlikni pompalaydigan teshiklar. Keyinroq, burg‘ilangan teshiklar maxsus eritma bilan to‘ldirilgan va shuvalgan.}
^{Agar g‘isht ishlari qisman kamaytirilgan bo‘lsa, u holda sement asosidagi ta'mirlash aralashmalari yordamida tiklanadi. Chuqur shikastlangan devorlar}^ning^chok^{lari toshni almashtirish}^yo‘li^{bilan tiklanadi.}^{Bino c}^hoklarⁱ^maxsus^qoplama^{lar bilan}^berkitiladi^.

^{Qayta tiklash ishlari quyidagi ishlarni o‘z ichiga oladi:}
^{dekorativ elementlar va pardozlarni tugatish;}
^{vazifasini bajara olmayotgan}^{to‘qimalarni va to‘qimalarni tiklash;}
^{yodgorlikni mustahkamlash}^{choralari ko‘rish bilan birga}^{mustahkamlash inshootini yaratish}^.

^{Rekonstruksiya vaqtida tabiat uchun zararli moddalardan foydalanmaslik ko‘zda tutiladigan asosiy vazifa hisoblanadi. Bu siz madaniy yodgorlikni yo‘q qilishni to‘xtatishingiz mumkin bo‘lgan tartib. Qayta tiklash boshlangunga qadar obyekt mavjud holatini saqlab qoladi va yanada yomonlashishni to‘xtatadi. Bu kabi choralarni bajarishingiz uchun sizda maxsus jixozlar bo‘lishi talab etiladi. Shunungdek, ish boshlashdan oldin madaniy meros obyektlarini texnik holatini o‘rganib chiqish kerak bo‘ladi.}
^{Respublikamizdagi mavjud madaniy obyektlarni rekonstruktsiya qilish - qisman yo‘qolgan me'moriy yodgorliklarni rekreatsiya qilish. Bunday hol}^lar^{da, qayta yaratil}^{ib taqdim etilayotgan}^{narsalar asl nusxaga iloji boricha o‘xshash bo‘lishi kerak.}
^{Qayta qurish vaqtida yetakchi mutaxassislar yodgorlikning asl qismlarini kashf etadilar va ularni qayta tiklaydilar. Bu}^{ndan ko‘zlangan asosiy m}^{aqsad - bu mukammal nusxani yaratish yoki madaniy meros obyektining asl holatini tiklash. Asl navga to‘liq o‘xshashlik nafaqat tashqi, balki ishlatilgan materiallar bo‘yicha ham, agar bu mumkin bo‘lsa va madaniy va tarixiy ahamiyatga ega bo‘lsa, majbur hisoblanadi. Bu ishlar mintaqaviy ahamiyatga ega madaniy meros obyektlarini rekonstruksiya qilishda ko‘p hollarda amalga oshiriladi.}
^{Madaniy meros tassarufidagi obyektini rekonstruksiya qilish uchun mahalliy hokimiyat organlaridan yozma ruxsatnoma olish talab etiladi.}
^{Ba'zi hollarda noqulay vaziyatlarga duch kelib qolasiz, madaniy meros obyekti butunlay yo‘q bo‘lib ketadi va uni tiklash kerak. Bu mumkin, lekin bu jarayon juda maroqli, ko‘p vaqt va kuch sarflaydi. Yetakchi mutaxassislar tarixiy va madaniy tadqiqotlar olib boradilar, yodgorlik qanday ko‘rinishga ega bo‘lganligi, uni qurilishida qanday materiallardan foydalanilganligi to‘g‘risida dalillarni to‘playdilar, yodgorlikni qaysi qismlari tarixiy va qaysi biri yangi sotib olib kelinganligi baholaydilar, me'morlarning texnikalarini o‘rganib chiqadilar va ishni boshlashlari mumkin.}
^{Tarix binosini qayta tiklashning maqsadi asl nusxaga o‘xshash yangi obyektni yaratishdir. Ko‘pcрilik bunday tartibni ikkinchi darajali ijodkorlik va eski yodgorlikni yangisiga almashtirish istagi deb biladi. Xulosa qilishimiz mumkinki, bu qayta qurish emas, balki obyektning oddiy nusxasi.}
^{Qayta tiklash ishlari keng ko‘lamli xizmat turlarini o‘z ichiga oladigan jarayondir. Shu sababli, jarayonga jiddiy tarzda murojaat qilishingiz kerak. Ular madaniy meros obyektlarining dizayn hujjatlarini ishlab chiqishdan boshlanadi. Mutaxassislar yana tarixiy - madaniy tadqiqotlar, yodgorlik tadqiqotlarini olib boradilar.}
^{Qayta tiklash ishlari tarkibiga kiruvchi pardozlash (tashqi va ichki), dekorativ elementlarni qayta tiklash, yondosh hududni obodonlashtirish ham shu ishlar qatoriga kirib ketadi. Faqatgina kompleks yondashuv bilan yaxshi natijaga erishish mumkin. Arxitektura inshootlarini zamonaviy shaklda foydalanishga moslashtirish ham hozirda ommalashib borayotgan usullardan hisoblanadi.}
^{Respublikamizda mavjud madaniy meros binoni rekonstruktsiya qilish qiymati ushbu joyning holatiga, uning muhofaza qilish turiga va amalga oshiriladigan ishlar ro‘yxatiga bog‘liq. Standartlarning maxsus tarkiblari mavjud, shu asosida u hisoblab chiqiladi. Bundan tashqari, Respublikamizdagi madaniy meros obyektlarini rekonstruktsiya qilish uchun barcha narxlar ma'lumotlar bazasiga kiritilgan. Ushbu hujjat xizmatlarga narx to‘lashda qulayliklarga olib keladi. Binolarni tiklashda hududning iqlim sharoitlari muhum rol o‘ynaydi.}
^{Ko‘pgina ilmiy tadqiqot ishlarni kuzatadigan bo‘lsak har xil iqlimiy sharoitlar, turli materiallarga, fizik - kimyoviy mexanik ta’siridan buzilishini o‘rganishiga bag‘ishlanganligini kuzatishimiz mumkin: qamisht, yog‘och, tosh materiallar, oxak, gips, rang beruvchilar, sement, laklar, hom va pishiq g‘isht, terrakota va boshqalar. Shunularni hisobga olgan holda an’anaviy tutar – joylarni me’moriy jihatlariga qaratilgan ilmiy tadqiyqot ishi hozirgi dolzarb ilmiy ish hisiblanadi.}
^{Ijobiy bajarilgan sinovlarni sinchiklab o‘rganish asosida loyihallarni ishlatishda takliflar kiritilishi kerak: an’anaviy materiallarni va qurilish uslublarini ilmiy ishlangan izlanish uslublari bilan bog‘lab ish yuritish lozim. Arxitektorlar va restavratorlarni, loyihalarni bajarishda hamda ishlash uslublari va materiallar tanlashda ongli va tanqidiy yondoshishlari lozim.}
^{Me’moriy loyiha ishlarini bajarish vaqtida, yangi materiallar doimiy kashf qilinib turilishini hisobga olib, kashf etilgan materiallarni sifatliligini inobatga olgan holda restavrasiya qilinayotgan obyektimizga qo‘llab ketishimiz mumkin bo‘ladi. Haqiqiy san’at yodgorliklariga xos shakl, mazmun va sifatni hisobga olgan holda, restavratsiya ishlarini olib borishda turli xildagi zamonaviy texnik vositalarni qo‘llashni tavsiya etiladi. Har qanday binoni restavrasiya loyihasini ishlab chiqishda binoni qaysi zamon me’morchilik yodgorligi ekanligi, milliy qadiryatlarini o‘zida aks etirganligi, millatni tarixi so‘zlab turishini inobatga olgan holda loyiha qilish juda zarur vzaifalardan.}
^{Shuning uchun har qanday mayda detallar, loyiha o‘lchamlarda aniqlik, soflik, etibordan chetda qolmasdan restavrasiya loyihasi bajarilishi kerak.}
^{Restavratsiyaning asosiy vazifasi binolarni butunlay buzilguncha restavratsiya qilish, yodgorlikni umrini uzaytirish. Dunyo tajribalarini inobatga olib saqlanishi kerak bo‘lgan binoni artofiga o‘simlik daraxtlar, unga yondosh qurilgan zamonaviy binolarni tasirini kamaytirish, me’morlik yodgorlikni qiyinchikisiz kuzatish uchun zarur bo‘lgan choralarni ko‘rish ahamiyatli hisoblanadi. Bunday choralarni sanab o‘tamiz:}

^{binoga tabiiy yorug‘lik tushishini muntazam taminlash;}
^{binoni muntaam tabiiy shamollatish chora tadbirlarini ko‘rish;}
^{binoga yer osti va ustidan kelayotgan ta’sirlani o‘rganib chiqib unga choralar qo‘llash;}
^{binoga yondosh qilib barpo etilgan obyektlarni tasirini kamaytirish, kerak bo‘lsa ularni olib tashlash;}
^{binoga vaqt ta’sirida zarar yetgan joylani obdon o‘rganib, salbiy tasirlarni bartaraf etish choralarini qo‘allash;}
^{binoga har qanday zararli ta’sirlarni o‘rganib chiqqan holda chora tadbirlarni qo‘llash;}
^{restavrasiya loyihalarini ishlab chiqishda ma’lakali kadrlarni jalb etish;}
^{restavrasiya ishlarini bajaruvchi ishchi hodimlarni malakasini baholash;}
^{hukumatimiz tarafidan ajratilgan mablag‘larni sifatli va ishonchli buyumlarni olishga sarflash.}

^{Hechkimga sir emaski restavrasiya ishlari ko‘pincha yarimiga borib to‘xtab qolishi ko‘p kuzatiladigan holatlardan hisoblanadi. Bularga asosiy sabablari bo‘lib: loyihaning aniq emasligi, loyihaga jalb qilingan restavrator malakasi kamligi sabab obyektni ta’mirlash ishlari butunlay boshqa tusga qarab ketishi, loyiha smeta ishlari to‘g‘ri hisoblanmaganligi sabab mablag‘ yetishmovchiligini kelib chiqishi. Shularni hisobga olgan holda ma’lakali kadrlarni jalb qilish bilan an’anaviy me’moriy yodgorlikni o‘z vaqtida sifatli saqlab qolish choralari ko‘rilgan bo‘lar edi.}
^{Bizga ma’lumki Respublikamiz mintaqasi keskin kontenental iqlim sanaladi. Qo‘qon shaharida ham “Qo‘qon shamoli” deb yuritiladigan ko‘pcрilik biladigan atama mavjud. Bu atamani kelib chiqishini teparoqda to‘xtalib o‘tganmiz, shunday noqulay shamol tezligi, yo‘nalishini keskinligi sabab bino konstruksiyalariga jiddiy ta’sir ko‘rsatmasdan qolmaydi. Shu kabi salbiy omillarni hisobga olib binoni saqlash choralarini ishlab chiqilgan.}
^{Qayta tiklash}^{(restavrasiya) usullari.}^{Har qanday obyektni ta’mirlashdan ko‘zda tutiladigan umumiy maqsad me’morchilikni barcha turlari, madaniy – tarixiy vazifasini hamda ahamiyatini aniqlash va tasdiqlash, shuningdek, ularni badiiy qadriyatlarini ro‘yobga chiqarishdan iboratdir.¹⁶}
^{Hozirgi zamonaviy nazariy konsepsiyaga asosan “qayta tiklash” (restavrasiya) atamasi quyidagi savollarga javob beradi. Qayta tiklash, bu arxitektura ta’luqliy yoki ta’luqliy bo‘lmagan yodgorliklarini tarixiy, hamda ma’lum chegarada badiiy ahamiyatini tiklashdan iboratdir, ya’ni har qanday qayta tiklashdan maqsad, bino - yodgorliklarni madaniy - tarixiy roli va ahamiyatini tiklash, hamda bir vaqtda konstruksiya qismlari va elementlarini mustahkamlagan holda uni badiiy qimmatini aniqlashdir.}
^{Bu masalaga to‘liq javob berish uchun quyidagilarni aytib o‘tishizmiz kerak:}
^{Respublikamizda mavjud “milliy arxitektura yodgorliklarning tarixiy qimmati”, “badiiy qimmati”, hamda asosiy tushuncha – “Arxitektura yodgorligi”.}
^{Mavjud milliy arxitektura yodgorliklarining ijtimoiy qimmati birinchi navbatda, asosan ularning qadimiyligi bilan belgilanadi yoki aniqlanadi, yangi milliy tarixiy yodgorlik sifatida, dastlab ularni madaniy - moddiy (arxeologik qimmati), yoki tarixiy san’at qurilish obyekti (arxitektura qimmati) yoki ayrim hollardagi ularni memorial qimmati, hamda o‘rganilayotgan mamlakatning umumiy tarixi, (butun tarixi), tarixiy etnografiya va boshqalar.}
^{1. Bilishimiz muxim bo‘lgan tushuncha: “Yorqin san’at asari”, zamonaviy barcha tan olgan va “Milliy tarixiy san’at asarlari” – har turli tushuncha emas, chunki ikkinchi holatda obyekt “badiiy qimmat” ga zamon jamoasi orqali ega bo‘lmasligi mumkin, ammo bu ma’lum bosqichda rivojlangan umumiy san’atni ifodalaydi.}
^{2. Bizning amaliyotda, afsuski, bu tushunchalar chegaralanamagan va “tarixiy yodgorlik" deganda odatda memorial ko‘zda tutiladi. Bundan chegaralash tabiiy va kerakli, chunki buni ko‘p mamlakatlar tajridasi tasdiqlaydi: inglizcha – “monument” va “memorial”, fransuzcha – “moniment historique” (tarixiy memorial san’at yodgorligi) va oddiy “monument” (memorial) va boshqalar. Shunga qaramay bizda arxitektura yodgorligi deb arxitektura tarixi obyekti emas, balki “san’at asari” dir, chunki buni bayon etilgan bo‘yicha isbotlash qiynlashadi, dambadam mumkin emas.}
^{3. “Arxitektura yodgorlik” larini restavratsiyasi (ta’mirlash) deganda, ya’ni bino – yodgorliklarni restvratsiyasi, bu erda chap tarixiy madaniy san’at yodgorliklarini restavratsiyasi ko‘zda tutiladi. Ular ichida biri - asosan arxeologik qimmatga, boshqalari - ko‘proq tarixiy arxitektura, ba’zi biri - memorial yoki qandaydir tarixiy qimmatga egadir.¹⁷}
^{“Arxitektura yodgorligi” tushunchasi haqidagi fikirlar yaqin o‘n yilliklarda keskin kengayishi natijasida, yirik shahar qurilishi ta’limi va shu bilan birga butun shahar restovratorlariga yangi va kutilmagan masalalar echimini qo‘ydilar, misol uchun, bir - qator odatdagi qurilmalar, ko‘p vaqtlar e’tobordan chetda kelgan madaniy san’at yodgorliklari va ahamiyatga ega bo‘lmagan tarixiy yodgorliklarning boshqa turlari. Ma’lumki restavrasiya va konsevatsiya tushunchalari doim yonma yon keladigan so‘zlardan hisoblanadi.}
^{Konservatsiya deyilganda shuni tushunish mumkinki, binolar tuzilishini va yodgorliklarni yaxshi holdatda saqlash, ko‘p hollarada elementlarni texnik jihatdan o‘shlab turish, shuning ichida tomlar, ichki bezaklar va boshqalarni texnik tiklash va muxandislik ishlarini olib borish ko‘zda tutiladi.}
^{Statik va funksional nuqtai nazardan, binolarning avvalgidan asl qiyofasiga keltirish yoki yangi mavjudlik mazmun berish (restovratsiya) ni, tamirlashni tashkil qiladi.}
^{Bunday vaziyatda konservatsiya, restovratsiyadan qulayroq yoki buni aksi degan xulosaga kelish noto‘g‘ri tushucha. Odatda konservatsiya qilingan binolarni mehr bilan ko‘zatish va doimiy ishlashini, isitish tarmoqlari, yoritish, suv ta’minoti, kanalizatsiya, laklash va oynalashtirish va boshqa ishlarni ta’minlash, kerakli paytlarda texnik progresslarni hisobga olgan holda, ayrim jixozlarini almashtirishdan tashkil topgan. O‘zgartirishlar boshlashdan avval, arxitektor - restovratorlardan maslaxat olish kerak, chunki ishchi - quruvchilar eski binolarni tiklanishida kelib chiqadigan muammolardan bexabar bo‘lishlari mumkin. Misol uchun, eski binolarga markaziy isitish tarmoqlarini o‘tkazishda binodagi mikroiqlim o‘zgarishi natijasida avsuski, yodgorlikka zarar yetishlar kuzatilib kelinmoqda, chunki bunday paytda sovuq va namlikka reaksiya uzoq muddat davomida barqarorlashadi. Utilitor maqsadlar uchun mo‘ljallangan qadimiy binolarni boshlang‘ich qiyofada saqlash mumkin. Barcha qadimiy binolar har xil mo‘ljal tadbirlar uchun ishlatib kelingan va jixozlar almashtirilgan bo‘lishi mumkin. Bu yog‘ochdan yoki g‘ishtdan qurilgan maxobatli madaniy inshootlarda haqqoniy ta’luqlidir. Ikki asrdan ziyod yashab kelayotgan, istalgan tosh binolar, agar pollari odatdagi material, albatta almashtirilgan qimmatbaho jinslar, marmar tosh, mozakika yoki naqshli terrakot taxtachalar (plitka) bo‘lsa, mo‘jizaviy qimmatli buyum sifatida qaralishi alohida e’tibor va g‘amxo‘rlikka sazovordir. O‘zgartirilgan bino naqshlarini oson aniqlash mumkin, devorni dekorativ qoplamasi yoki usiz, sovuq, issiq va shamoldan shikastlangan joy, pol, to‘siq yoki ichki naqshlar haqida gap borishi mumkin.}
^{Qisqa qilib aytadigan bo‘lsak, amalda kundalik hayotda ishlatiladigan qadimiy binolar inson qo‘li tegilmagan holda uchramaydi: bundan istisno tariqasida kamdan – kam uchraydigan, madaniy meros binosi, Florensiyadagi Laurensiana bibliotekasining kengash zaminini e’tiborga olsak, u yeda poli, shipi, devorlari va ichki pardozlar saqlangan.¹⁸}
^{Tosh, sopol va ganch materiallari asosidagi obidalarni konservatsiyalash.}
^{Tosh yasalgan yodgorliklarni ta’mirlash juda murakkab jarayondir. Uning asosi bo‘lib, qadimiy shakllar va konstruksiyalarning naturadagi qoldiqlarini sinchiklab va mufassil tadqiq qilishdan iborat.}
^{Birinchi navbatda biron bir konstruksiya, yodgorlik qismi, uning bezak qismlarini avariya holatida turgan - turmaganligini aniqlab olish kerak bo‘ladi. Agar buzlib ketadigan holatda bo‘lsa, ishni vaqtinchalik tortib qisturuvchi maxkamlagichlar qo‘yish yo‘li bilan bartaraf etishdan boshlash lozim.}
^{Ishlarning keyingi bosqichda me’moriy yodgorlik konstruksiyalarini mustahkamlash bo‘yicha asosiy muxandislik ishlari bajarilgan bo‘lishi zarur. Bu kabi ishlarga uzoq vaqt talab etiladi, hamda maxsus ishlab chiqilgan loyiha asosida amalga oshiriladi. Yodgorlikning konstruktiv bikrligi ta’minlangandan so‘ng uni ta’mirlashga kirishish mumkin.}
^{Birinchi bo‘lib sifatli tosh navini tanlash, hamda bloklarni ta’mirlash uchun yaroqlilarini ajratib olishdan iboratdir. Toshning yaroqliligini ajaratish uning texnik xususiyatlari bilan bir qatorda bezak bo‘ladigan sifatlari va qayta ishlov berish imkoniyatlari ham muhim ahamiyatlidir.}
^{Me’morning keyingi vazifasi tiklanadigan qismlar devorning rasmlarini aniqlashdir. Bu kabi vazifalarni tajribasiz ijrochiga topshirib bo‘lmaydi, hamda obyektda loyiha muallifi - me’morning yoki uning malakali yordamchisining doyimiy ravishda bo‘lishini taqozo etadi.}
^{Singgi bosqichdagi muhim yana bir vazifa fakturani tiklash va toshga ishlov berish xususiyatini aniqlashdir. Me’moriy mutaxassis tosh teruvchi ustalarni mazkur aniq inshootgagina xos bo‘lgan devorning o‘ziga xos uslubini takrorlashga o‘rgatishi lozim.}
^{Bundan tahsqari choklar xususiyatiga - ularning qalinligi, to‘ldirish darajasi ishqalanishning silliqligi, rangiga ham e’tibor berish lozim bo‘ladi.}
^{Antik davrga ta’luqli yodgorliklarini ta’mirlash paytida yangi qo‘sxilmalarni yassiligini qadimgi devorning yassiligiga nisbatan 2 - 3 sm chuqurlashtirishdan iborat shartli usul ko‘p qo‘llanilib kelinadi. Ta’mirlash qo‘sxilmalarini ta’kidlash usuli sifatida yassilikni chuqurlashtirish katta, unchalik parchalanib ketmagan yassiliklar mavjud bo‘lganida, kerekli natijani berishi mumkin bo‘ladi.}
^{Qoidaga ko‘ra ta’mirlash maqsadlari uchun maxsus buyurtma bo‘yicha tayyorlanadigan g‘ishtdan foydalaniladi. Eski g‘isht xajmiga mos kelmaydigan zamonaviy g‘ishtlardan devori suvalgan binolarda foydalanishiga yo‘l qiyilishi mumkin.}
^{Qadimda figurali va profilli g‘ishtlar qoliplash yo‘li bilan ham butun g‘ishtni tayyorshlash usuli bilan tayyorlanib kelingan.}
^{Ajratish vaqtida olingan eski g‘ishtdan ta’mirlash maqsadlarida foydalanish tavsiya etilmaydi. Sababi shuki, bir martadan ko‘p ishlatilgan g‘isht tezda uvalanib ketadi.}
^{Qadimiy g‘ishtli binolarning yo‘qolib ketgan qismlarini tiklashning o‘ziga xos avzaolliklari bor. Bular butun inshoot chegarasida g‘isht hajmining birdayligi bilan belgilanadi. Misol uchun, g‘ishtlarning sirti yoppasiga shikastlanganda bino old ko‘rinishining dastlabki holatini aniqlash murakkab hisoblanadi. Silliq qilib taroshlangan bloklardan qurilgan devordan esa ko‘p hollarda aniqlash qiyin vazifalardan biri. Shu tariqa sinig‘i ko‘rinib turgan g‘isht detallarida - pilyastr, karniz, ustunlar va boshqalarda faqat ularning tashqi - ismlarini belgilab olish mumkin bo‘ladi. G‘isht devorning bu xususiyati - devorning tashqi sirti konfiguratsiyasini tiklash imkonini beradigan izlarning toshdan ajratilgan qismining saqlanib qolish - "razverstovka" deb ataladigan usul uchun keng qo‘llaniladi.¹⁹}

^{3.3. Qo‘qon}^tarixiy^{an’anaviy turar - joylarni saqla}^sh^{tamoyillari (taklif va mulohazalar)}
^{Qo‘qondagi tarixiy an’anaviy turar - joylarni saqlash tamoyillari, izlanishlarim vaqtida Qo‘qonda qolaversa O‘rta Osiyoda yagaona saqlanib qolganqarib yoshi bir yarim asrga yaqinlashib qolgan “Qozixona” turar – joy uy hovlisini aniqlab o‘rganib chiqdim. Qozi uyi davlat tassarufidagi madaniy me’ros muxofazasiga olingan yodgorlik sanaladi, bu Qozi hovlisini bo‘yicha o‘z maqolalarimda keng yoritib ketganman. Qozi Kalon hovli joyi binosi qariyib bir yarim asrdan buyon saqlangan me’moriy an’anaviy hovlilarimizdan sanaladi.}
Maskur hovli nafaqat Qoqon shahrida balki Markaziy Osiyoda (Qo‘qon shahri) da yagona hisoblanmish Domullo Xoja Saʼdiddin Аʼlam Mullo Faxriddin o‘gʼillari Saʼdixon Qozi xonadonlarini saqlash va keyingi avlodlarimiz uchun meros qilib qoldirish juda muxum vazifa sanaladi.
Domulo Xoja Saʼdiddin Аʼlam sharq olamida mashhur alloma, xoziq tabib, so‘fiy Shayx Xoja Mavlaviy Аbdullatif Jabaliy hazratlariga qizlari Xanifa Bibi tomonlaridan nabira bo‘ladilar. Jabaliy hazratlari Xo‘qandda XVIII asrning to‘rtinchi choragida tavallud topganlar. Domulo Xo‘qandda savod chiqarib, Madrasai Mirda biroz tahsil olib, Hindistonga ketganlar. Sirhind shahridagi madrasada tahsil olish barobarida mashhur so‘fiy Shayx Аbulloh Bogʼdodiy qo‘llarida tariqat taʼlimotidan saboq olganlar. Vatanga qaytgach, Bo‘rbonlikda bir oz istiqomat qilib, maʼrifat tarqatadilar. Ko‘p o‘tmay Xo‘qandga qaytib keladilar, Shayxoni Bolo (hozirgi Tursunobod ko‘chasi) mahallasida yashab, Madrasai Oliyda muddarislik qiladilar, ko‘plab murid tarbiyalaydilar, maʼrifat va haqiyqat nurini taratadilar. Savob ishlarni ko‘p qiladilar. Ellik tanob yerga jo‘xori ektirib, xosilini qishda qushlarga septirib turadilar. “Do‘sti Xudo” deyilgan unvon orttiradilar. “Niyoziy” taxallusi bilan ijod ham qiladilar. 1859 yilda vafot etadi. Domuloni Shayxon qabristoni hududiga qarashli yerda shoirlar xiyoboni oldida maktablari mavjud. Xoja Аbdullatif hazratlaridan o‘g‘il farzand bo‘lmagan, qizlari Xanifa Bibini Xo‘qand ahli pirzoda sifatida hurmatlarini joyiga qo‘yganlar.²⁰
Xanifa Bibidan ikki o‘g‘il farzand: Xoja Muhammadxon Аʼlam hamda Xoja Saʼdiddin Аʼlam tavallud topganlar. Har ikkalalari farzandlari ham zamonasining yirik allomalari edilar. Kichik o‘g‘illari Saʼdixon Qozi hukumatdan qozixona uchun alohida joy so‘ramagan, o‘zning tashqi hovlisini qozixona uchun ajratib qozixona qurganlar. Bobolari yo‘lidan borib savob ishlarni ko‘p qilganlar.
Saʼdixon Qozining hovlisi hamda qozixonasi bunyod etilganiga qarib bir yarim asrga yaqinlashgan bo‘lishiga qaramasdan o‘zining ko‘rinishini saqlab qolgan. Qozixona hamda xonadonni arxitekturaviy - konstruktiv yechimiga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak. Hovli darvozasidan kirishingiz bilan ro‘parangizda qozixona binosini ko‘rinadi. Binoning tashqi oldi qismida qayrag‘och daraxti mavjud hamda kichik turli hil o‘simliklar ekadigan tomorqa bino yechimiga benixoya mujassamlashib ketgan. Qozixona daxliz qismiga kirishdan avval ayvonchasidan o‘tishingiz kerak, ochiq ayvonga ikki dona 280 x 160 mm o‘lchamdagi zinapoyadan ko‘tarilishiz kerak bo‘ladi. Darvoza kirish eshigi va qozixonagacha bo‘lgan oraliq 20 - 25 m ni tashkil qiladi. Hovlining oldi qismida qozixona bunyod qilingan bo‘lib ikkita xonadan iborat, birinchisi daxliz xonasi 3000 x 4000 mm, ikkinchisi esa qozining qabul xonasi hisoblanadi 4000 x 6000 mm. Bino devorining qalinligi 60 mm ni tashkil etadi. Bino devorlarining ostki qismida asosiy yuk ko‘taruvchi konstruksiya vazifasini toshdan terib chiqilgan poydevorlar bajaradi. Xona devorlari balandligi poldan shiftgacha 4500 mm yetadi. Sinchli devorlar sopol g‘ishtdan tiklangan. Bino tom qismi yopilishida taxta to‘sinlardan, to‘sin tepasidan vassa, vassa juft, qamishtdan so‘ng somonli loy 15 - 20 mm qalinlikda tekislab chiqilgan. Qarib bir yarim asr davomida o‘z xususiyatini saqlab qolgan bu oddiy shakldagi bobolarimiz kashf qilgan tom yopma material, konstruktiv qismlari yechimiga qoyil qolish mumkin. Xonalarning ichki qismidagi bino yopmasi uchun hizmat qiladigan to‘sinlar naqshinkor, turli xil bo‘yoqlardan foydalanib bezak berilgan. Qozini qabulxona devorlari oq rangda oxaklangan xolda saqlananib qolganligini ko‘rish mumkin. Devorlarda tokchalar mavjud bo‘lib xonaning ichki fazoviy muxitiga o‘zgacha ko‘rinish berish bilan bir qatorda xonani xavosini barhavo qilishga ham hizmat qiladi. Xona shiftidagi to‘sinlar faqat binoning yopmasi, xona bezagi uchungina hizmat qilib qolmasdan xonadagi nam hovani tashqariga chiqarib turish uchun ham hizmat qilib kelmoqda. Bino eshiklari va derazalari katta - katta shakilda yasalgan derazalarning tepa qismi arka shaklda qilib yashalgan. Daxliz kirish qismiga o‘rnatilgan eshik o‘lchamlari 1300 x 2200 h mm ni tashkil qilib taxtadan yasalgan. Derazalar o‘lchamlari 1200 x 2000 h mm bo‘lib katta - kattaligi sababli e’tiborni tortmasdan qolmaydi. Qozini xonadoniga o‘tish uchun qozixonaning chap yon qismida joylshgan kichkina yog‘ochdan yashalgan eshikdan o‘tishi mumkin. Qozixona binosining orqa tarafida joylashgan xonadon unung turar - joy binosi xisblangan. Bino ikki xonadan va xonalar oldi tarafidagi kichik ayvondan iborat. Xonalar bir qatorda joylashgan bo‘lib, ular qozixona binosiga nisbatan perpendikulyar joylashtirib qurilgan. Binoda daxliz 3000 x 3500 mm o‘lchamda bo‘lib kirish eshigi 1200 x 2100 h mm xamda bitta 1100 x 1900 h mm deraza joylashgan. Yotoqxona esa 3500 x 5000 mm o‘lchamda bo‘lib, unda uchta 1100 x 1900 h o‘lchamdagi derazalar mavjud. Xonalarning poli yog‘ochdan yasalgan bo‘lib, loga, loga osti ustunlarini vazifasini sopol g‘ishtdan terilgan ustunlar bajaradi. Xonadonning pol qismi xona havosini mo‘tadillashtirishgagina hizmat qilmasdan ichki fazoviy muxit chiroyli ko‘rinishiga hizmat qiladi.
Saʼdixon Qozining o‘zlari istiqomat qilgan va hozirgi avlodlari yashab turgan ichkari hovli hamda tashqari hovli anʼanaviy milliy hovlilar qatorida bo‘lib, XIX - XX asrlar milliy meʼmorchiligining namunasi, Qo‘qon memorchilik maktabi mahsuli hisoblanadi. Shuningdek, tashqi hovlida joylashgan qozixona O‘rta Osiyodagi saqlanib qolgan yagona qozixonadir.²¹
Milliy an’analarimiz mujassam bo‘lgan maskur turar - joyni saqlab qolish, keyingi avoldlarga meros qilib qoldirish vazifasi turibdi. Shu sababli yuqorida to‘xtalib o‘tilgan turar - joy binosini barpo etish uchun ishlatilgan qurilish materiallarini chuqur o‘rganish hamda binoga turli shaklda salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan, yoki ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan zararlarni o‘rgangan holda ularni bartaraf etish choralarini ko‘rish. Maqsad binoning zarar yetgan qismlarini o‘rganib aynan shu turdagi qurilish materiallaridan foydalanib qayta tiklash choralarini ko‘rishdan iborat.
^{Qozi Kalon}^{turar – joy binosi anʼanaviy milliy hovlilar qatorida boʼlib, XIX - XX asrlar milliy meʼmorchiligining namunasi, Qoʼqon memorchilik maktabi mahsuli hisoblanadi. Shuningdek, Oʼrta Osiyodagi saqlanib qolgan yagona an’anaviy Qozi Kalon hovli hisoblanadi.}
^{An’anaviy turar – joy binosiga loyiha davrida qadimgi zamonga mos o‘simlik turlaridan tut, o‘rik, uzum, tol daraxtlarini ekish atrofidagi binolarni an’anaviy turar – joyga mos holda tamirlash keladigan mexmonlarga dam olish xordiq chiqarish o‘sha tarixga tushib qolganday muxitini yaratib berish kerak bo‘ladi. Buning uchun hovlini landshaftini kengaytirish, turar – joy binosiga yondosh bo‘lgan binolarni ta’sirini kamaytirish, qolgan hovlilarni qayta tiklash, qadimiy an’analarimizga mos loyihalarni bajarish va qurilish materiallarini to‘g‘ri qo‘llay bilishdan iboratdir. Binoni rekonstruksiya taklifini chizmalari ishlab chiqildi nizom bo‘yicha planshet qog‘ozlarga joylangan.}
^{Milliy an’analarimiz mujassam bo‘lgan maskur an’anaviy turar - joyni saqlab qolish, keyingi avoldlarga meros qilib qoldirish bizlarni vazifamiz sifatida qarashimiz kerak. Shu sababli yuqorida sanab ketilgan, choyxona turar - joy binosi barpo etish uchun ishlatilgan qurilish materiallarini chuqur o‘rganish hamda binoga turli shaklda salbiiy ta’sir ko‘rsatayotgan yoki ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan zararlarni bartaraf etish choralarini ko‘rish zarur. Maqsadimiz binoning zarar yetgan qismlarini o‘rganib aynan shu turdagi qurilish materiallaridan foydalanib qayta tiklash choralarini ko‘rishdan iborat. Dissertassiyaning yuqoridagi boblarda to‘xtalib o‘tgan loyiha takliflari, rekonstruksiya usullari, unga ishlatiladigan material turlaridan foydalangan holda ta’mirlash taklifini bermoqchiman.}

^{3 – bob bo‘yicha xulosa}
^{Prezidentimiz Sh. M. Mirziyoyev O‘zbekiston Respublikasining arxitektura va shaharsozlik to‘g‘risidagi, O‘zbekiston Respublikasining madaniy me’ros obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risidagi qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 - yil 2 - apreldagi “Qurilish sohasida davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora - tadbirlari to‘g‘risida” gi PF - 5392 - son Farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 16 yanvardagi “Moddiy madaniy va arxeologiya merosi obyektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanishni takomillashtirish to‘g‘risida” gi farmoyishlari hisobga olgan holda bu sohada davlat dasturigi kiritgan ishlarni bajarishni kechiktirmaslik kerak. Shularni hisobga olib an’anaviy choyxona turar - joy binosini qayta tiklash ishlarini Respublikamizdagi tegisli tashkilotlar hamda madaniy meros o‘z zimmasiga olishini taklifini bermoqchiman.}

^{Umumiy xulosa va takliflar}
^{Dissertasiyani yozish davomida shularna ayta olishim mumkinki, dunyodagi barcha millatlar urfo - dati, tarixi, an'analari hamda me'morchiligi bo‘lgani kabi bizning ham hali o‘rganib ulgurilmagan chuqur tariximiz, an'analarimiz bor shularni o‘rganish bugungi kunninig vazifasi sanaladi. Dissertatsiya ishimni bajarish davomida O‘rta Osiyo yerlarida me'morchilik miloddan avvalgi II arda mavjud bo‘lganligi qolaversa yer yuzidagi ilk shaharlar mavjudligini O‘rta Osiyoga tashrib buyurgan Xitoy elchisi Chjan – Syan miloddan avvalgi - yilda yozib qoldirgan. O‘rta Osiyo me'morchilik tarixini o‘rgangan holda shularni xulosa qililib aytish mumkinki loyiha ishlarib qurilish materiallarini sifati xozirgicha saqlanib qolishi ajdodlarimizning bilim ko‘nikmalari yuqoriligidan dalolat beradi. Xozirga qadar saqlanib kelgan turar – joylarni saqlab qolish choralarini ishlab chiqib ularni qo‘llash muhum topshiriqlardan sanaladi. Shu materiallar va qurilish loyiha ishlarigi asosan yanada takomillashgan loyiha hamda buyumlargi ishlab chiqim hayotga tadbiq qilish kerak.}

Download 421.5 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11