O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti

3.XIX asrning ikkinchi yarmidaAngliyada ikki partiyaviy tuzuming shakillanishi
XIX asr davomida Britaniya tashqi siyosati o'z manfaatlarini himoya qilishga, shuningdek, boshqa Evropa davlatlarining yuksalishiga yo'l qo'ymaslikka qaratilgan edi. Doimiy ittifoqchilar nomi emas, Britaniya rasmiylari u yoki bu tomonni qo'llab-quvvatlab, turli ittifoqlar o'rtasida manevr qildilar. Napoleon ustidan qozonilgan g‘alabadan so‘ng inglizlar jahon siyosatida yetakchi o‘rinni egalladi. Vena kongressi ishi natijasida Buyuk Britaniya bir qator fransuz va golland mustamlakalarini qabul qilib, o'z mavqeini mustahkamladi.
Asrlar davomida Angliyada konstitutsiyaviy yoki parlamentar monarxiya deb atalgan maxsus davlat tizimi shakllandi. Buyuk Britaniyada qirol instituti mavjud edi, lekin u to'liq davlat hokimiyati institutidan ko'ra ko'proq tantanali xarakterga ega edi. Podshoh hukmronlik qildi, lekin hukmronlik qilmadi. Butun hokimiyat partiyalardan tashkil topgan parlamentda jamlangan edi. Parlament ovoz berish yo'li bilan saylandi. Shu bilan birga, ovoz berish huquqiga ega bo'lganlarning ma'lum bir malakasi (bo'sag'asi) mavjud edi. Dastlab, eng boy va unvonli fuqarolar ovoz berish huquqiga ega edi.Saylovlarda eng ko‘p ovoz to‘plagan partiya hukumatni tuzdi. Hukumat davlatning bevosita joriy boshqaruvini amalga oshirdi. Parlament ham uning faoliyatini nazorat qildi, qonunlar ishlab chiqdi va qabul qildi. Hukumat rahbari, bosh vazir faqat parlament oldida hisobot berdi. Qirol parlament va hukumat ustidan hokimiyatga ega emas edi.Shu bilan birga, XIX asrning boshlarida. parlament saylovlari tizimi yetarli darajada korruptsiyalashgan edi. Faqat 160 ming kishi ovoz berish huquqiga ega edi, bu 20 million aholi fonida juda kichik.Saylov tizimimiz ham noshaffof edi, eski tartib asosida qarorni ovoz berganlar emas, balki hudud yoki shaharga egalik qilganlar qabul qilgan. Bu holat ko'pchilikka yoqmadi va odamlar doimo siyosiy islohotlarni talab qildilar.Saylov tizimini isloh qilishga birinchi urinishlar 1832 yilda amalga oshirildi, saylov islohoti natijasida saylov okruglarining chegaralari qayta ko'rib chiqildi.¹¹ Endi yirik shaharlar o'z vakillarini saylay olishdi.Saylovchilar soni ham kengaydi, malaka esa o'zgarmadi. Parlament quyi palatasining huquqlari kengaytirildi, yuqori palataning huquqlari cheklandi. Buning sababi yuqori palataning aslida xalq tomonidan saylanmaganligi va shuning uchun o'z xohish-irodasini zaif ifoda etganligidir.XIX asrning o'rtalariga kelib. Angliyada ikki partiyali tizim mavjud. Hukumatda dastlab viglar va torilar, keyin esa konservativ va liberal partiyalar almashdilar.1860-1880 yillarda. Parlament saylovchilarning malakasini pasaytirib, sonini sezilarli darajada kengaytirdi. Ishchilar kasaba uyushmalari va harakatlarini tuzish imkoniyati qonuniylashtirildi. Siyosiy va iqtisodiy shiorlarni ilgari suruvchi turli ishchi qoʻmitalar va qurultoylar paydo boʻla boshladi. Apogey 1906 yilda sotsialistik bo'lgan va ishchilar manfaatlarini ifoda etgan Leyboristlar partiyasining tashkil etilishi edi.XIX asr Angliya ramzi. Qirolicha Viktoriya bo'ldi, u 1837 yildan 1901 yilgacha 63 yil hukmronlik qildi. Viktoriya hukmronligi davri Angliya tarixiga mamlakatning dunyodagi iqtisodiy, siyosiy va harbiy hukmronligining eng yuqori cho'qqisi sifatida kirdi. Garchi Viktoriya parlament va hukumatga ta'sir o'tkazish uchun haqiqiy vositaga ega bo'lmasa-da, u o'zining fe'l-atvori, mahorati, hurmati va aqli tufayli davlat darajasida qarorlar qabul qilishda faol ishtirok etdi. Qirolicha Viktoriya maslahat va yordam so'rab unga qayta-qayta murojaat qilgan ko'plab bosh vazirlar qo'li ostida hukmronlik qilgan.Islohotning eng muhim siyosiy natijasi ham Whigning parlamentda barqaror ko'pchilikni qo'lga kiritishi bo'ldi. Sanoat burjuaziyasining magnatlari boʻlmish yangi fraksiya aristokratiya bilan murosaga keldi va shu vaqtdan boshlab ingliz huquqi tarixi sanoat burjuaziyasiga bir qator yon berishlar boʻldi. Biroq, 1832 yilgi islohot uning dasturini amalga oshirishdagi birinchi qadam edi. Saylov korpusi deyarli ikki baravar ko'paygan bo'lsa-da, islohotdan keyin umumiy aholining 5 foizdan kamrog'i ovoz berish huquqidan foydalandi. Saylov tizimini yanada demokratik isloh qilish uchun kurash 1930-1960 yillardagi Buyuk Britaniya siyosiy rivojlanishining eng muhim xususiyatlaridan biriga aylandi. XIX asr 1867 yilgi islohot, deputatlik o'rinlarini navbatdagi qayta taqsimlash bilan bir qatorda, ikki partiyaviy raqobatning yangi sharoitida zarur bo'lgan saylovlar korpusini yanada kengaytirishni ta'minladi. Shaharlarda saylov huquqi nafaqat mulkdorlarga, balki ijara haqi 10 l dan kam bo'lmagan kvartiralarning ijarachilariga (ijarachilariga) ham berilgan. Art. yilda. Bu shaharlardagi saylovchilar sonini ikki baravar oshirdi. 30-60-yillardagi saylov islohotlari davrida. XIX asr ikki asosiy partiyani tashkiliy qayta qurish bor edi. Viglar nihoyat liberalizm tamoyillarini himoya qilib, sanoat burjuaziyasining partiyasiga aylandi.Orilar asosan yer egalari aristokratiyasi va moliyaviy elitaning manfaatlarini ifodalagan. Partiyalar endi “liberal” va “konservativ” deb atalar edi. Saylovchilarni ro‘yxatga olish tartibi joriy etilishi munosabati bilan parlamentdan tashqari partiya tashkilotlari “ro‘yxatga olishni targ‘ib qilish uchun” paydo bo‘ldi. Saylovoldi faoliyat markazlashgan edi. XIX asrda ketma-ket uchinchi bo'lgan 1884 va 1885 yillardagi qonunlar alohida ahamiyatga ega edi. saylov islohoti. 1884 yilgi islohot saylovlar korpusini 3 milliondan 5,5 million kishigacha oshirdi.Shaharlarda mulkiy kvalifikatsiya bekor qilindi, okruglarda esa saylovlarda qatnashish huquqi kichik ijarachilar tomonidan va 1867 yilgi islohotga ko'ra shahar saylovchilariga qo'yilgan shartlar bilan, shuningdek, O'zbekistonda yashovchi barcha soliq to'lovchilar tomonidan qo'lga kiritildi. 6 oy davomida tuman. Shu bilan birga, "ikki tomonlama ovoz berish" - nafaqat yashash joyida, balki ko'chmas mulk joylashgan joyda ham ovoz berish huquqi saqlanib qoldi.XIX asrning soʻnggi uchdan birida Buyuk Britaniyada ikki partiyaviy tizim bir maromda ishladi, ommaviy partiya tashkilotlari tuzildi, saylov kampaniyalari zamonaviy koʻrinishga ega boʻldi, yetakchi partiyalarning ijtimoiy tuzilmasi bir xil boʻldi, ularning saflari toʻldirildi. o'rta burjua qatlamlari va ishchilar sinfi. Lekin avvalgidek, Tori partiyasida aristokratik elementlar va burjuaziyaning yuqori tabaqasi, liberal partiyada esa o'rta va mayda burjuaziya va ishchilar sinfi hukmronlik qildi.Ularning soni nafaqat o'sib bordi, balki so'nggi o'n yilliklarda kasaba uyushmalari (kasaba uyushmalarining Britaniya nomi), o'z partiyalarini yaratish orqali ijtimoiy va siyosiy hayotda faol ishtirok eta boshladi (Mustaqil mehnat partiyasi, 1892).¹²Ishchilar uchun xaqoratli bulgan «xo`jayinlar va xizmatkorlar» xaqidagi qonun 1875 yili «tadbirkorlar va ishchilar» tug`risidagi qonun bilan almashtirildi. Unga binoan endi yollanma ishchi bilan ish beruvchi uzaro shartnoma imzolab, tomonlar teng xuquqli muomalaga kirishadilar. Shu yili 10 yoshdankichik bolalarni ishga yollashni takikdovchi konun kabul kilindi,haftalik ish kuni barcha uchun 57 soatdan oshmasligi belgilab qo`yildi. Ayni paytda xukumatning roli va axamiyatini kuchaytirish borasida xam qator qonunlar qabul qilindi, yangi vazirliklar tashkil etildi, barcha masalalar buyicha konunchnlik tashabbusi xukumat qo`lida to`plandi.Tashqi siyosatda mamlakat manfaatlaridan kelib chikib faoliyat olib borildi. 1875 yili Misr xukmdori Ismoil I (1830-1895)Angliya xukumatiga Suvaysh kanalining 45% aksiyalarini sotishga majbur qilindi va mayda aksiyadorlardan olingan aksiyalar bilan qo`shib inglizlar Suvaysh kanalining nazorat paketini qo`lga kiritdilar.Gladston hukumati esa ilgari bergan va’dasiga binoan Irlandiyaga uzini uzi boshqarish xuquqini berish o`rniga asosan pomeshchiklar uchun foydali bo`lgan yer tug`risida yangi qonun loyixasini taklif qildi. Bunga javoban «Yer ligasi» tashkiloti boykot qilishni kuchaytirdi. 1881 yil kuzida Gladston xukumati kelishuv taklif kildi. Unga binoan irlandlar renta to`lovini davom ettiradilar va boykot qilishni to`xtatadilar, ¹³evaziga Angliya xukumati Irlandiyaning kamal xolatini bekor qiladi, pomeshchnklar esa arendatorlarning karzlaridan voz kechadilar. Parnell ushbu shartlar asosida kelishuvga rozilik bildirdi. Gladston va Parnell kelishuvidan sung Irlandiyada terroristik guruxlar faoliyati yana jonlandi. 1882 yili Irlandiya ishlari buyicha vazir Frederik Kavendish (1836-1882) va uning yordamchisi Berk o`ldirildi.Xukumat esa ommaviy jazolashlarni boshladi. Natijada «Irlandiya masalasi» fakat Gladston xukumatini emas, umuman liberal xarakatning xam obrusini tushirib yubordi. Bu xol 1885 yili liberallar partiyasining bulinishiga olib keldi. Jozef Chemberlen(1836-1914) boshchiligidagi liberal-yunionistlar konservatorlar bilan birlashdi. Natijada xukumatga kelgan konservatorlar yigirma yil uni boshqardilar.