O`zbekiston respublikasi oliy ta`lim, fan va innovatsiyalar vazirligi jizzax davlat pedagogika universiteti

2.2 Ko‘makchining turlari va uning vazifalari
Funktsional ko`makchilar turli so`z turkumlaridan bo`lib, ular gapda o`rni bilan ko`makchi vazifasida qo`llanadi. Turkumiga va ma'no xususiyatiga ko`ra funktsional ko`makchilar quyidagi turlarga bo`linadi:
1.Ot ko`makchilar: tomon, old, yon, orqa, xususida, urnida, ichida kabilar.
2.Sifat ko`makchilar: boshqa, qarshi, tashqari kabilar.
3.Fе'l ko`makchilar: ko`ra, qarab, qaraganda, bo`ylab, boshlab, tortib kabilar.
3.Ravish ko`makchilar: burun, avval, ilgari, bori, so`ng, kеyin kabilar.
Ko'makchilar shakliy va bajaradigan vazifasi jihatidan quyidagi turlarga bo'linadi:

1. 
   sof ko'makchilar;
   
2. 
   yarim ko'makchilar;
   

d) qo'shimchasimon ko'makchilar.
Nutqimizda tez-tez ishlatiladigan uchun bilan, sari,
qadar, kabi, singari, sayin, or- qali so'zlari sof ko'makchilar bo'lib, ular tobe so'zni hokim so'zga bog'lashga xizmat qiladi. Sof ko'makchilar boshqa so'zlarga birikkan holda turli munosabatlami anglatadi. Jumladan, bilan ko'makchisi o'zbek tilida asosan ko'makchi, ba'zan bog'lovchi vazifasida ishlatiladi. Shuning uchun bu ko'makchi turi bugungi kunda yordamchi so'zlardan binning o'rnida ikkinchisi qo'llanilishi nuqtayi nazaridan ko'makchi-bog'lovchi atamasi ostida ham o'rganilmoqda. Bilan yordamchi-sining etimologiyasi haqida prof.A.N. Kononov, V. V. Radlov, J. Deni kabi qator turkiyshunoslarning fikrlarini e'tiborga olib, uning birlan so'zidan kelib chiqqamni aytgan. Bilan yordamchi-sining birla, birlan, bila, Ha, -la shakllari vazn, qofiya va uslub talabiga ko'ra ko'proq poeziyada uchraydi. Chunonchi, Baxt Ha to lib-toshgan go 'zal oy deraza tagida о 'sgan daraxt barglarida mudrab yotadi. (R.Tag.) Bu ko'makchi quyidagi ma'nolarm bildiradi:

1. 
   biror harakatning bajarilishida shaxs, predmetlarnmg birgaligini bildiradi: Ко 'pchilik bilan odam о 'zini kuchli sezadi.
   
2. 
   harakatni bajarishda vosita ma'nosmi bildiradi: Shu gapning ustiga Ismat bobo hassasi bilan eshikni ochib kirib keldi. (P.Qod.)
   
3. 
   payt ma'nosim ifodalaydi: Qo'ng'iroq chalinishi bilan о 'qituvchi sinfga kirdi.
   
4. 
   sabab ma'nosini bildiradi: Ular: "Gulnor o'z ajali bilan o'ldi... ", -deyishdi. (Oyb.)
   
5. 
   harakatning bajarilishidagi holatni ifodalaydi: Onamning mehr bilan boqib turgan kо'zlarini bir umr unuta olmasam kerak.
   (Oyb.)
   

Bilan ko'makchisi keng tarqalgan yordamchi so'zdir. Uning bog'lovchilik, ko'makchilik tabiati olimlanmiz orasida tortishuvlarning bo'lishiga sabab bo'lgan. Shu boisdan "... va, bilan, hamda, shuningdek so'zlari hozirgi o'zbek adabiy tilida teng bog'lovchilarning biriktiruv bog'lovchilari turiga kiradi" degan fikr ham ilgan surilgan. Ammo bu o'rinda shuni qayd etish kerakki, bog'lovchi vazifasidagi bilan ning va, ham biriktiruv bog'lovchi-laridan farqlanadigan o'ziga xos xususiyatlari bor:
- «birgalik» ma'nosi bilan yordamchisi uchun xos: Chodir
sahnasidan bir qiz bilan yigit chiqib о 'yin qildi (M.Ism). Ushbu misoldagi bilan o'rnida va ni qo'llasak, yuqoridagi ma'no kelib chiqmaydi, balki qiz bilan yigitning alohida-alohida o'ynagani ma'nosi lfodalanadi.
- va, ham bog'lovchilari uyushib kelgan fe'l kesimlarni bog'laydi, ammo bilan da bu imkoniyat chegaralangan. Qiyoslang: Lola ishlaydi va о 'qiydi. Lola ishlaydi ham о 'qiydi. Ammo Lola ishlaydi bilan o'qiydi tarzidagi gap nutqda ishlatilmaydi. Bilan ning grammatik vazifasi bog'lovchi va ko'makchi vazifasida kela olishidir; shunga ko'ra, bilan boshqa ko'makchilardan farqlanadi. Shuning uchun bilan ko'makchisini ko'makchi-bog'lovchi termini bilan ataganimizda uning barcha xususiyatlari namoyon bo'ladi. Bu ko'makchi turi gapda vosita ma'nosmi bildirganda to'ldiruvchi, sabab, payt, harakatning bajarilish tarzini bildirganda hoi vazifalarida keladi.
Uchun ko'makchisi atalganlik (Yo'lchi uchun keltirgan tugunchak yodiga tushdi (Oyb.)), maqsad (Hamma xalq ochdan о 'Imaslik uchun bir amal-taqal qilib turibdi (Oyb.)), sabab {Kampirning ahmoqligi yo dushmaningizning ig'vosi uchun shundoq deyishga qandoq tilingiz bordi? (A. Qah.)) evaz (E 'tibo-ringiz uchun rahmai) kabi ma'nolarda qo'llanilib, to'ldiruvchi, maqsad, sabab holi vazifalarida keladi.