O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim va innovatsiyalar vazirligi “guliston davlat universiteti” “ijtimoiy-iqtisodiyot” fakulteti

1.3 “Avesto” tili va uning oʻziga xos xususiyatlari
“Avesto” tili qadimgi eroniy tillar oilasiga mansub boʻlib, bugungi kunda qoʻllanilmaydi. Bu til Markaziy Eronda miloddan avvalgi 2-ming yillikdan milodiy 9-asrgacha soʻzlashgan.

Avesta yozuvlari fors, sanskrit va qadimgi arman kabi boshqa tillarga o'xshash bo'lsa-da, ularning o'ziga xos xususiyatlari va tuzilishi mavjud. “Avesto” yozuvlari ikki asosiy qismdan, ya’ni “Kem-nām” (kem-nām) va sharhlar (zend)”dan iborat.

Avesto yozuvlari boy lug‘atga ega. Bu tilda affiks va qo‘shimchalar bilan qilingan so‘z o‘zgarishlari tilning murakkab tuzilishga ega bo‘lishiga olib keladi. Bundan tashqari, Avesto yozuvlari o‘ngdan chapga yoziladi.

“Avesto” tilidagi maqolalarda Eron tarixi va madaniyati haqida qimmatli ma’lumotlar bor. Bu tilda yozilgan asarlar zardushtiylik dinining muqaddas kitobi hisoblangan “Avesto”ga kiritilgan. “Avesto” yozuvlarida Eron tarixi, mifologiyasi, falsafasi, adabiyoti va grammatikasi haqida ham ma’lumotlar berilgan.

«Avesto» tilining yana bir xususiyati shundaki, u «eshrefog`lu» deb atalgan o`ziga xos sintaktik tuzilishga ega. Bu sintaksis tuzilmasi ko‘p so‘zlarni affikslar bilan birlashtirib, bitta so‘z hosil qilish imkonini beradi. Bu tuzilish lug‘atning kengroq bo‘lishiga va shu bilan birga so‘zlarning ma’nolarining aniqroq bo‘lishiga imkon beradi.

Avesto yozuvlarida ishlatiladigan alifboning nomi avesto alifbosi yoki pahlaviy alifbosi sifatida tanilgan. Bu alifbo fors va boshqa eron tillarida ham ishlatilgan. Avesto alifbosi 23 ta harfdan iborat boʻlib, oʻngdan chapga yoziladi. Bu alifbo arab harflari kabi o'ngdan chapga o'qiladi.

“Avesto” yozuvlarining shakllanish jarayoni haqida kam ma’lumotlar mavjud. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, “Avesto” yozuvlari vaqt o‘tishi bilan rivojlanib, turli davrlarda turli mualliflar tomonidan yozilgan. Biroq, bu masala hali ham munozarali va to'liq aniqlikka erishmagan.

Zardushtiylik dini Avesto yozuvlarining muhim qismini tashkil qiladi. Binobarin, “Avesto” tili va yozuvlari zardushtiylik dini va madaniyatini o‘rganishni xohlovchilar uchun muhim manba hisoblanadi.

“Avesto” tilining yana bir xususiyati shundaki, unda qo‘sh unli va undoshlar bilan boyitilgan tovush tizimi qo‘llangan. Bu tilda uch xil qoʻsh unli bor: “ae”, “ao” va “ai”. Boshqa eron tillarida ishlatilmaydigan unlilar ham bor, masalan, “ə”.

“Avesto” tilidagi undoshlar ham ancha boy bo‘lib, ba’zilari boshqa eroniy tillarda ishlatilmaydigan maxsus harflardir. Masalan, "th" va "d" kabi tishli undoshlar, "š" kabi yuqori qator harflari va "xš" kabi maxsus harf ishlatiladi.

“Avesto” yozuvlarining grammatik tuzilishi ham butunlay boshqacha. Jumladan, gaplar tartibi va ularning bir-biriga munosabati boshqa tillardagi tuzilmalarga nisbatan ancha farq qiladi. “Avesto” yozuvlarida predmet, predmet va predikat o‘rtasidagi munosabat o‘ziga xos qo‘shimchalar orqali ta’minlanadi. Bu qo‘shimchalarni qo‘llash gap tuzilishi va ma’nosini to‘g‘ri tushunishni talab qiladi.

Binobarin, «Avesto» o‘zining tili va yozuvi, o‘ziga xos tovush tizimi, boy undoshlari va turli grammatik tuzilishi bilan diqqatga sazovor tildir. Bu til zardushtiylik dini va madaniyatini oʻrganishni xohlovchilar uchun muhim manba hisoblanadi.

“Avesto” tilining yana bir xususiyati shundaki, u matnlar yozilgan davrda qo‘llanilgan eron tillaridan farqli tuzilishga ega. “Avesto” tilidagi soʻzlarning oʻzagi hind-yevropa tillari oilasiga mansub boʻlsa-da, u boshqa eron tillaridan koʻp xususiyatlari bilan ajralib turadi.

“Avesto” yozuvlari odatda nazm va diniy matnlardan iborat. Bu matnlar tilida tez-tez qoʻllaniladigan soʻzlar zardushtiylik dinining eʼtiqod va urf-odatlarini ifodalash uchun maxsus tuzilgan atamalardir. Bu atamalar matnlarni tushunishni osonlashtirish va zardushtiylik dinining asosiy tamoyillarini oydinlashtirish uchun ishlatiladi.

“Avesto” tilidan foydalanish zardushtiylik dini va madaniyatining muhim qismidir. Biroq, bugungi kunda bu tilni faqat bir nechta tadqiqotchilar va ruhoniylar biladi. Chunki “Avesto” tili boshqa eroniy tillarga qaraganda kamroq tarqalgan, zardushtiylik dini esa butun dunyoda nisbatan kam sonli tarafdorlarga ega.

Natijada hind-yevropa tillari oilasiga mansub “Avesto” tili o‘ziga xos tuzilishga ega bo‘lib, zardushtiylik dinidagi nazm va diniy matnlar yoziladigan til sifatida muhim o‘rin tutadi. Zardushtiylik dinining e’tiqod va urf-odatlarini tushunish uchun bu tildan foydalanish muhim ahamiyatga ega.