O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

Endi yurakning ishi va quvvatini qarab chiqamiz. Yurak bajargan ish bosim 
kuchlarini yengish va qonga kinetik energiya berish uchun sarflanadi. Chap 
qorincha bir marta qisqarganda bajargan ishni hisoblaymiz. Qonning zarb hajmi V
ni silindr ko’rinishida ifodalaymiz. Yurak bu hajmni ko’ndalang kesim yuzi S
bo`lgan aorta bo’ylab o’rtacha P bosim ostida

masofaga siqib chiqaradi. Bunda 
bajarilgan ish 
3
PV
PSl
F
A





(2.11) 
Bu hajmdagi qonga kinetik energiya berish uchun 
2
2
2
2
2



V
m
A


(2.12) 
ish bajariladi. To’la ish 
Tomirlar
a) 
b) 
v) 

---

18 
2
3
3
2
1
2


V
PV
A
A
A




(2.13) 
o’ng qorincha bajargan ish chap qorincha bajargan ishning 0,2 qismiga teng deb 
qabul qilinishi tufayli yurakning bir marta qisqarishida bajargan to’ la ish 
)
2
(
2
,
1
2
"
0
3
3
1


V
PV
A
A
A




(2.14)
P = 13 kPa, V
3
= 60 ml,= 6.10
-5
m
-3
,

= 1,05.10
3
kg/m
3
, 

= 0,5 m/s bo’lsa 
tinch holatda yurakning bir marta qisqarishida bajargan ishi A = 1 J. ekanini 
topamiz. 1 s da 1 marta qisqarsa 1 sutkada A = 86400 J ish bajaradi. Agar sistolalar 
davomiyligi 0,3 s desak, yurakning bir marta qisqarishdagi quvvati W = 
t
A
= 3,3 
Vt. Qoramollar uchun A = 2,93 J, quvvat 11,7 Vt. 70 yil yashagan odam yuragi 2,5 
milliard marta qisqaradi. Bajargan ishi 10
9
J. Har qanday davriy nasos 10 mln. 
taktdan ko’p ishlay olmaydi. Yurak esa bundan yuzlab marta ko`p ishlay oladi. 
Yurakning siqib chiqargan qon miqdori 1 km uzunlik va paraxod yuradigan 
kanalni to’ldirgan bo’lar edi. 
Arteriyalarning birortasidagi sistolik va diastolik bosimlar to’g’ridan-to’g’ri 
manometrlarga ulangan igna yordamida o’lchanishi mumkin. Tibbiyotda esa 
Korotkov taklif qilgan qonsiz usuldan keng foydalaniladi. M-manjet 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Qon bosimini o’lchash 
Р - qo’lning bir qismi, E - yelka suyagi, A - arteriya, B - shlang orqali 
manjetga havo yuborilganda manjet qo’lni siqadi. So’ngra shu shlang orqali havo 
sekin yuboriladi va Б manometr yordamida manjetdagi bosim o’lchanadi. Agar 
muskullar bo’shashtirilgan bo’lsa, elastik devorlardan iborat bo’lgan manjetga 
tegib yumshoq to’qimalardagi bosimga teng bo’ladi. Bosimni qonsiz o’lchashning 
asosiy fizik g’oyasi mana shundan iborat. Havo asta sekin chiqarilib bosim 
kamaytirib boriladi va bosim sistolik bosimga teng bo’lsa, qon qattiq siqilgan 
arteriya orqali otilib chiqish imkoniyatiga ega bo’ladi, bunda turbulent oqim 
yuzaga keladi. Vrach bosimni o’lchashda fanendaskopni arteriya ustiga qo’yib 
turbulent oqimga taaluqli bo’lgan shovqinlarni eshitadi. Manjetdagi bosimni 
kamaytira borib lominar oqimni tiklash mumkin, buni eshitib ko’rilayotgan 

---

19 
tonlarning birdaniga pasayib ketishidan bilish mumkin. Arteriyada lominar 
oqimning tiklanishiga mos keluvchi manjetdagi bosim diastolik bosim kabi qayd 
qilinadi. Sog’lom kishi organizmi uchun normal sistolik bosim 120 mm.sm.ust, 
diastolik bosim esa 80 mm.si.ust.ga tengdir. Qon yurakga qaytish davomida bosim 
kamayib boradi. Katta arteriyada 90 mm.sm.ust.bo’lsa, kichik arteriyalarda 25 
mm.sm.ust venada esa hatto 10 mm.sm.ust.gacha kamayadi. Ammo yurak urishi 
bilan bog’liq bo’lgan bosim 120 - 80 mm.sm.ust.chegarasida o’zgarib turadi. Qon 
bosimining o’zgarishi
esa organizm faoliyatining o’zgarishi bilan bog’liqdir. Bundan esa diagnostika 
maqsadlarida keng foydalaniladi.
 
Bir jinsli bo’lmagan termodinamik tizmlarda o’ziga xos qaytmas jarayon, 
ya’ni energiyaning, massaning va impulsning ko’chishi yuz beradi. Ko’chish 
turlariga issiqlik o’tkazuvchanlik (bunda energiya ko’chadi), diffuziya (massa 
ko’chadi) va ichki ishqalanish (impuls ko’chadi) kiradi. Bir jinsli muhitda ko’chish 
hodisasi yuz bermaydi. Ko’chish yuz berish uchun albatta ma’lum shart sharoitlar 
bajarilishi kerak. Masalan: issiqlik o’tkazuvchrnlikda energiyaning ko’chishi 
uchun zaruriy shart bo’lib temperatura garadiyenti mavjud bo’lishi hisoblanadi. 
Xuddi shunday diffuziya paytida massaning ko’chishi uchun zichlik gradiyenti, 
ichki ishqalanish paytida impulsning ko’chishi uchun tezlik gradiyenti bo’lishi 
zaruriy shart hisoblanadi. Bu uchala hodisani umumiy formula orqali ifodalash 
mumkin. Bu ifodaga ko’chish tenglamasi deyiladi. Malekulyar – kinetik 
nazariyaga asoslanib ko’chish tenglamasini chiqaramiz (rasm) 
Aorta 
0
Аорта
Артерия
Артериола Каппилярлар
Веналар
20
40
60
80
100
120
Aorta 
Arteriya 
Arteriola 
Kappilyarlar Venalar

---

20 
Agar bir o’q bo’ylab 1/3 ta molekula, shundan o’nga 1/6 ta, chapga 1/6 ta 
malekula hrakat qilsa. 
S

yuzadan 
t

vaqt ichida o’tgan malekulalar sonini 
aniqlab olamiz. Vaqt birligi ichida bir tomonga asosi 
S

va balandligi 

bo’lgan 
paralelopipeddagi 1/6 



S
n
0
ta molekula o’tadi. 
0
n
- hajm birligidagi molekulalar 
soni. U holda molekulalar soni
t
S
n
n





0
6
1
(2.15) 
ya’ni vaqt biriligida bu molekulalar (massa, energiya yoki harakat miqdori) olib 
o’tadilar. Agar biz fizik xarakterichtikani 

(massa, energiya, harakat miqdori) 
desak, u holda bir yo’nalishda o’tuvchi fizik xarakteristika miqdori
t
S
n
n







1
0
)
(
6
1
(2.16) 
faraz qilaylik, 
0
n
- konsentrasiyali gaz hajmi bo’yicha turlicha va 

ham turlicha 
bo’lsin. U holda 

0
n
ham turlicha bo’ladi. 
2
0
1
0
)
(
)
(


n
n

bo’lsin u holda
t
S
n
n
n
n
n













}
)
(
)
{(
6
1
)
(
)
(
)
(
2
0
1
1
0
2
0
1
0
Buning o’ng tomonini 2

ga ko’paytirib bo’lamiz. U holda 
t
S
n
n
t
S
n
n
n






















2
)
(
)
(
3
1
2
2
)}
(
)
{(
6
1
)
(
2
0
1
0
2
0
1
0
yoki 
x
n
n
n




)
(
2
)
(
)
(
0
2
0
1
0




gradient – lotinchadan – qadamlovchi, odimlovchi demakdir. U holda 
t
S
x
n
n









)
(
3
1
)
(
0




(2.17) 
ko’chish tenglamasini hosil qilamiz. 

- fizik kattalik ko’chish gradiyentiga teskari 
yo’nalishda bo’lgani uchun «minus» ishora qo’yiladi. (grad 

- o’ngdan chapga, 

- 
ning ko’chishi chapdan o’ngga). 
Endi ko’chish tenglamasini alohida fizik hodisalarga qo’llaymiz.