O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

Tayanch iboralar: uzluksizlik, viskozimetriya, sistola, diastola, stasionar, 
oqim chiziqlari, uyurma. diffuziya, gradiyent, konveksiya, impuls, termos, 
kopilyar, lipid. Entropiya, ichki energiya, issiqlik miqdori, termodinamik 
tizim, issiqlik sig’imi.
Suyuqliklar qattiq jismlardan farq qilib, suyuqlikni tashkil qilgan zarrachalar 
bir - biriga nisbatan ancha siljishi mumkin. Agar suyuqlikning tezligi qaralayotgan 
hajmning har bir nuqtasida vaqt o’tishi bilan o’zgarmasa, bu suyuqlik harakati 
barqaror (stasionar) harakat deyiladi. 
T. Yopishqoqlimgi mutloqo bo’lmagan suyuqlikka ideal suyuqlik deyiladi.
Suyuqlik harakatini grafik usulda namoyon qilish uchun oqim chiziqlari 
degan tushuncha kiritiladi. 
T. Oqim chiziqlari deb, bu chiziqlarning har bir nuqtasiga o’tkazilgan 
urinma zarrachalar tezligi vektori bilan ustma -ust tushadigan chiziqlarga aytiladi. 
Stasionar harakatda suyuqlik zarrachalarining trayektoriyasi oqim chiziqlari bilan 
mos keladi. Agar suyuqlik zarrachalari harakati (oqim chiziqlari) bir - biriga 
parallel bo’lsa, bunday oqimga lominar (qatlamli) oqim deyiladi. Agar 
zarrachalar harakati bir - biriga aralashib yuz bersa turbulent (uyurmali) oqim 
deyiladi. Real suyuqlikni siqish mumkin: bosim ortishi bilan uning hajmi kamayib, 
zichligi ortadi. M: bosim birdan 100 atm.ga ortganda uning zichligi atiga 0,5% 
o’zgaradi. Demak suyuqlikni siqish juda qiyin. Harakatdagi suyuqlik bosimi 
odatda o’zgarmas bo’ladi. Real suyuqlik yopishqoqdir. Harakatlanuvchi 
suyuqlikda hamma vaqt ichki ishqalanish kuchlari bo’ladi. Endi ideal suyuqlik 
oqimi uchun uzluksizlik tenglamasini chiqaramiz. Oqim nayida ikkita ko’ndalang 
kesim olaylik, S
1
va S
2
. Bularda suyuqlik tezliklari V
1
va V
2
.
t

- vaqt oralig’ida 
bu kesimlardan bir xil 
m

- massali suyuqlik o’tadi (rasm ). Keng kesimdan o’tgan 
suyuqlik hajmi asos S
1 
S
S
V
V
1
1
2
2
va balandligi V
1
t

- bo’lgan silindr shaklida bo’ladi ya’ni u S
1
V
1
t

ga teng. 
Ikkinchi kesimdan S
2
V
2
t

hajmli suyuqlik o’tadi. U holda
S
1
V
1
t

= S
2
V
2
t

(2.1)
(1) da kesimlar ixtiyoriy tanlangan va vaqt bir xil bo’lgani uchun 

---

14 
SV = const (2.1`) 
Demak berilgan oqim nayi uchun nay kо`ndalang kesim yuzining 
suyuqlikning oqim tezligiga ko’paytmasi o’zgarmas kattalikdir. (1) va (1`) 
munosobatlarga oqimning uzluksizlik tenglamasi deyiladi. Nayning tor 
qismlarida tezlik katta bo’ladi. 
Endi faraz qilaylik kesimlari S
1
va S
2
bo’lgan trubkadan suyuqlik oqayotgan 
bo’lsin. S
1
kesimda tezlik V
1
, bosim P
1
, balandlik h
1
bo’lsin. S
2
kesimda esa 
bosim P
2
, tezlik V
2
, balandlik h
2
bo’lsin. Kichik 
t

vaqt ichida suyuklik S
1
va S
2
kesimdan S`
1
va S`
2
kesimga o’tadi. Energiyaning saqlanish qonuniga binoan to’la 
energiyaning o’zgarishi E 
2
– E
1
, m massali suyuqlikni ko`chirishda bajarilgan 
A ishga teng. 
E
2
– E
1
= A (2.2) 
Bu ish S
1
va S
2
orasidagi suyuqlikni 
t

vaqt ichida ko`chirishda bajarilgan ishga 
teng. m massali suyuqlikni S
1
1
dan S
1
gacha ko`chirishda 
t
v


1
1

masofa o’tsa, S
2
dan S
1
2
gacha esa 
t
V


2
2

masofa o’tadi. 
1

va 
2

lar juda kichik bo’lgani uchun 
2
2
1
1


F
F
A


(2.3) 
Bunda 
1
1
1
S
P
F

va 
2
2
2
S
P
F


(oqimga qarshi yo’nalgan). To’la energiya esa 
potensial va kinetik energiyalar yig’indisidan iborat, u holda 
1
2
1
1
2
mgh
mv
E


2
2
2
2
2
mgh
mv
E


(2.4) 
(2) va (3) ga asosan
t
V
S
P
mgh
mv
t
V
S
P
mgh
mv







2
2
2
2
2
2
1
1
1
1
2
1
2
2
ikkala kesimdan bir xil miqdordagi suyuqlik o’tadi, u holda 
t
V
S
t
V
S
v





2
2
1
1
Demak oxirgi ifodani 
v

ga bo’lsak
2
2
2
2
1
1
2
1
2
2
P
gh
V
P
gh
V









Kesim ixtiyoriy tanlangani uchun
const
P
gh
V





2
2
(2.5 )
Bu Bernulli ifodasi. Bunda P - statik bosim, 
gh

- gidrostatik bosim, 
2
2
V

- dinamik bosim. 

---

15 
T. Yopishqoqlik deb real suyuqliklar bir qatlamining boshqa qatlamga 
to`sqinlik qilish qobiliyatiga aytiladi. Bir qatlamning ikkinchi qatlamga nisbatan 
harakatida sirtga urinma yo’nalgan ichki kuchlar yuzaga keladi. Bu kuchlar 
qatlamlar tegib turgan yuzaga va tezlik gradiyentiga to’g’ri proporsionaldir, ya’ni 
X
V
F




(2.6 ) 
Bu yerda 

- suyuqlik tabiatiga bog’liq bo’lgan kattalik bo’lib, dinamik