O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi

Avestoning tarkibi va mazmuni
Avestoning kononik matnlari haqida bizgacha saqlanib qolgan o‘rta fors tilidagi otashparastlik bayozlari xabar beradi. O‘z davrining diniy ensiklopediyasiga aylanib qolgan Denkard kitobida (er. IX asri) islomgacha mavjud bo‘lgan Avestoda 21 kitob borligi haqida ma’lumot beriladi. Har bir kitob «nask» deb atalib, u Avestoning asosiy matni va unga o‘rta fors tilida yozilgan tafsirlardan iborat bo‘lgan. Denkardda hamma nasklarning mazmuni haqida ma’lumotlar bor. Lekin matnlar bizgacha to‘liq yetib kelmagan, ularning ko‘pchiligi arablarning bostirib kelishi va islomning tarqalishi natijasida yo‘q qilib yuborilgan. Bizgacha saqlanib qolgan Avesto matnlarining eng qadimiysi XIII-XIV asrlarga borib tarqaladi. Ular ham asosiy matnni ayrim qismlari yoki parchalaridan iborat bo‘lib, to‘liq teksti borligi shu paytlargacha fanga ma’lum emas.⁹ Turli qo‘lyozmalardan to‘plangan Avesto matnlarini quyidagi besh qismga ajratish mumkin:

1. 
   Yasna (avesto tilidagi yaz- o‘qimoq egilmoq ma’nolarida) u 72 bob (ha haiti) xat-gotlardan iborat bo‘lib, ibodat paytida ijro etiladigan matnlar – Zarddo‘sht she’rlari – madhiyalaridir.
   
2. 
   Yashta (yashtlar)¹⁰ – hurmatlash. Yashta Avestoning eng qadimiy qismi hisoblanadi. Mazdaparastlarning Yazdonni madhu tavsif etadigan maxsus ohanglar asosida ijro etiladigan qo‘shiqlari hamda tabiatning kuchlari – quyosh, oy, shamol va boshqa xodisalariga bag‘ishlangan qismi.
   
3. 
   Visperad (VOIF kitobida 2 bo‘lim) Bu bobda butun borliq yazdonniki ekanligi ta’kidlanadi. Ibodat matnlari, yo‘sinlari beriladi. Visperad (av.vispe ratavs hamma hudolar)ga bag‘ishlangan bo‘lib, taxminiy 24 bobdan iborat va Yasna (hot) qismining davomidir.
   
4. 
   Vendidod (Videvdat) (avv.vidaeva data – devlarga qarshi qonun) Videvdat 22 bobdan iborat bo‘lib, bevosita zardo‘shtiylik udumlari, ma’rosimlari va ularni o‘tkazish davrida o‘qiladigan matnlar keng o‘rin olgan bo‘lib, Zardo‘shtning savoli va Yazdonning javobi tarzida berilgan. Videvdat bu Avestoning birdan bir bizgacha saqlanib qolgan to‘liq qismidir. Bu qismning o‘rta fors tilidagi tarjimasi yo‘q. Shuning uchun buni Vendidod-e sode ya’ni tarjima va izohi yo‘q Vendidod deb atashadi.
   
5. 
   Avestodan saylanma to‘plam. Avestodagi kichik qismlar alohida duolardan iborat bo‘lib, uni «Xorda Avesto» deb ham atashadi. Avestoshunoslarning aniq ma’lumotlariga qaraganda yodgorlikning bizgacha yetib kelgan qismi 8 million 300 ming so‘zdan iborat. Bu yerda shuni alohida eslatib o‘tish lozimki, Eronda nashr etilgan Avestoning yangi 2 jildlik forsiy nashrining 1-jildi noshir Jalil Do‘stxohning muqaddimasi, mashhur avestoshunos olim Ibrohim Purdovudning batafsil tadqiqoti, qisqartmalar, ko‘rsatkichlardan tashqari Yasna, Yasht, Visparatlardan tashkil topgan. Ikkinchi jild esa Vistparadning davomi, Xorda Avesto, Vendidotlardan iborat. Har ikki jild ham «Avesto» matnining hozirgi fors tilidagi nasriy tabdilidir.