O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi

1.3. Muloqotning psixologik vositalari va darajalari
Kishilar bir-birlari bilan muloqotga kirishar ekan, ulaming asosiy ko'zlagan maqsadlaridan biri — o'zaro bir-birlariga ta’sir ko'rsatish, ya’ni fikr-g'oyalariga ko'ndirish, harakatga chorlash, ko'rsatmalarni o'zgartirish va yaxshi taassurot qoldirishdir. Psixologik ta’sir — bu turli vositalar yordamida insonlarning fikrlari, hissiyotlari va xatti- harakatlariga ta’sir ko'rsata olishdir.
V. Karimovaning fikricha, psixologiyada, psixologik ta’siming uch vositasi farqlanadi:
1. Verbal ta’sir — so'z va nutqimiz orqali ko'rsatadigan ta’sirimiz. Asosiy vosita bu yerda so'zlardir. Nutq — so'zlashuv, o'zaro muloqot jarayoni bo'lib, uning vositasi so'zlar hisoblanadi. Monologik nutqda ham, dialogik nutqda ham kishi o'zidagi barcha so'zlar zaxirasidan foydalanib, eng ta’sirchan so'zlami topib, sherigiga ta’sir ko'rsatishni xohlaydi.
2. Paralingvistik ta’sir — nutqning atrofidagi uni bezovchi, kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi omillar. Bunga nutqning baland yoki past tovushda ifodalanayotganligi, tovushlar, to'xtashlar, duduqlanish, yo'tal, til bilan amalga oshiriladigan harakatlar, nidolar kiradi. Shunga qarab, do'stimiz bizga biror narsani va’da berayotgan bo'lsa, biz uning qay darajada samimiyligini bilib olamiz.
3. Noverbal ta’sirning ma’nosi ”nutqsiz”likdir. Bunga suhbatdoshlarning makonda bir-birlariga nisbatan tutgan o‘rinlari, holatlari (yaqin, uzoq, intim), qiliqlari, mimika, pantomimika, qarashlar, bir-birini bevosita his qilishlar, tashqi qiyofa, undan chiqayotgan turli signallar (shovqin, hidlar) kiradi. Ularning barchasi muloqot jarayonini yanada kuchaytirib, suhbatdoshlarning bir-birlarini yaxshiroq bilib olishlariga yordam beradi. Amerikalik olim Megrabyan formulasiga ko'ra, birinchi marta ko‘rishib turgan suhbatdoshlardagi taassurotlarning ijobiy bo'lishiga gapirgan gaplari 7%, paralingvistik omillar 38% va noverbal harakatlar 58% gacha ta’sir qilarkan.
Muloqotning qanday kechishi va kimning ko'proq ta’sirga ega bo'lishi sheriklaming rollariga bog'liq. Ta’sirning tashabbuskorida ataylab ta’sir ko'rsatish maqsadi bo‘ladi va u bu maqsadni amalga oshirish uchun barcha yuqorida ta’kidlangan vositalardan foydalanadi. Masalan, rahbar xodimini unga ishi tushib chaqirsa, xodimini o'midan turib kutib oladi, quyuq so‘rashadi, keyin maqsadga o'tadi. Ta’siming adresati — ta’sir yo'naltirilgan shaxs. Lekin tashabbuskoming suhbatga tayyorgarligi yaxshi bo'lmasa yoki adresat tajribaliroq sherik bo'lsa, u tashabbusni o'z qoiiga olishi va ta’sir kuchini qayta egasiga qaytarishi mumkin bo'ladi.
Kommunikativ jarayonda o'zaro aloqa to'rt bosqichni bosib o'tadi:
1-bosqich: muloqot ishtirokchilarining bir-biriga yo'nalishi.
2-bosqich: muloqot ishtirokchilarining bir-birini aks ettirishi.
3-bosqich: muloqot ishtirokchilarining bir-biriga axborot uzatishi.
4-bosqich: muloqot ishtirokchilari o'rtasidagi aloqaning tugatilishi.
Masalan, avtobusda kelayotgan A ning oldidagi bo'sh o'rindiqqa В o'tirish uchun tayyorlanmoqda. В avval A ga qaradi. A o'z navbatida В ga razm soldi (tomonlar bir-biriga yo'naldi). A esa В ning tashqi ko'rinishida hech qanday xavotirga soladigan belgilar yo'qligini ko'rdi. В ham A ning hech qanday yoqimsiz belgilari yo'qligini payqadi (tomonlar bir-birini aks ettirdi). В o'tirdi. A o'z navbatida В ning unga xalaqit bermayotganligini yuz ifodasi yoki so'z bilan bildirdi. В ham A ning biroz surilganligiga yuz ifodasi yoki so'z bilan tashakkur bildirdi (tomonlar axborot almashdi). A o'qib kelayotgan kitobiga e’tiborini qaratdi. В o'z xayollariga berildi (aloqa tugatildi). Biror sabab tufayli aloqani tugatishga hali erta bo'lsa, individ ikkinchi bosqichga qaytadi, undan uchinchi bosqichga o'tadi. Aloqa tugatilmaguncha bu jarayon davom etaveradi.
Aloqa bosqichlarining mazmunini muloqot darajalari belgilab beradi. Muloqot darajasi suhbatdoshga bo'lgan munosabatni, qiziqishni, aloqa uchun ochiqlik darajasini ifodalaydi. Muloqotning quyi darajalarida suhbatdoshga qiziqish mavjud bo'lmaydi, u oddiy moddiy jism sifatida ko'riladi,' unga nisbatan tepadan yondashiladi, undan «berkinish» hodisasi ro‘y beradi. Muloqotning o‘rta darajasida suhbatdoshga nisbatan qiziqish paydo bo‘la boshlaydi. Yuqori darajalarda esa bir tomondan suhbatdoshga nisbatan bo'lgan qiziqish o'sib boradi, ikkinchi tomondan ochiqlik darajasi ortadi.
Suhbatdoshlarning bir-biriga bo'lgan qiziqishi, teng munosabatlar uchun ochiqlik darajasiga ko'ra muloqotning quyi, o'rta va yuqori darajalari farqlanadi.
Muloqotning quyi darajalari quyidagilardan iborat: