O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim,fan va innovatsiyalar

---

 
 
 
 

 
 
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM,FAN VA INNOVATSIYALAR 
VAZIRLIGI 
 
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI SIRTQI 
BO’LIMI 
Amaliy psixologiya yo’nalishi 22-37 gurux
Sobirova Shahodatning Umumiy psixologiya fanidan
MUSTAQIL ISHI 

---

MAVZU
:
Ichki va tashqi motivatsiyalarning umumiy 
tavsifi. 
 
Reja: 
 
1. Ichki motivatsiya.
2. Ichki va tashqi motivatsiyaning asosiy farqi.
3. Tashqi motivatsiyaning ta'rifi.
4. Xulosa.
5. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 

---

Harakat motivatsiyasi - bu odamning ehtiyojni qondirish yoki harakatni amalga 
oshirish uchun ma'lum bir istagi. Qandaydir ichki istak. Bizni biron bir narsani 
qilishga undaydigan, ammo hech qanday holatda bizni biror narsa qilishga 
majburlaydigan ko'rinmas kuch. Agar ma'lum bir harakat bir nechta variantni 
tanlash imkoniyatisiz amalga oshirilsa, bu allaqachon majburiydir. Turlar Inson 
motivlari ichki va tashqi bo'lishi mumkin. - bu insonning hissiyotlariga murojaat 
qilish orqali har qanday harakatga ichki da'vatning nomi. Aksincha, agar istak 
hissiyotlarga asoslanmasa, balki muammoni hal qilishda oqilona va oqilona 
yondoshishni qo'llasa, bu allaqachon e'tiqod.Shunga ko'ra, tashqi motivatsiya ham 
tasniflanadi. Tabiiy chaqiriq - bu hissiyotlarga murojaat qilish orqali tashqi 
motivatsion kuchni jalb qilish qobiliyatidir. Ammo aqlga murojaat bo'lsa - 
qo'ng'iroq. Insonda motivatsiya biron narsani amalga oshirishga bo'lgan ijobiy 
istak bilan birga paydo bo'ladi. Agar harakat og'riq, qo'rquv yoki boshqa biron bir 
salbiy hissiyotdan kelib chiqsa, bu allaqachon salbiy motivatsiya deb ataladi. Bir 
necha sabablar odamni bir vaqtning o'zida harakat qilishga undashi mumkin. 
Shubhasiz, nima bo'lishidan qat'iy nazar, siz uchun eng muhimi, yakuniy natija. 
Ammo bunga qanday erishish mumkin? Insonni harakatga undash uchun asosiy 
tarkibiy qismlardan - odamning harakat qobiliyatlari, ongi va ongsizligidan 
foydalanish kerak. Ko'rinib turibdiki, ushbu uchta omilga bir martalik ta'sir qilish 
bilan siz kerakli natijaga erishishingiz dargumon, shuning uchun bunday harakatlar 
albatta tizimli bo'lishi kerak.Shunga ko'ra, tashqi motivatsiya ham tasniflanadi. 
Tabiiy chaqiriq - bu hissiyotlarga murojaat qilish orqali tashqi motivatsion kuchni 
jalb qilish qobiliyatidir. Ammo aqlga murojaat bo'lsa - qo'ng'iroq. Insonda 
motivatsiya biron narsani amalga oshirishga bo'lgan ijobiy istak bilan birga paydo 
bo'ladi. Agar harakat og'riq, qo'rquv yoki boshqa biron bir salbiy hissiyotdan kelib 
chiqsa, bu allaqachon salbiy motivatsiya deb ataladi. Bir necha sabablar odamni bir 
vaqtning o'zida harakat qilishga undashi mumkin. Shubhasiz, nima bo'lishidan 
qat'iy nazar, siz uchun eng muhimi, yakuniy natija. Ammo bunga qanday erishish 
mumkin? Insonni harakatga undash uchun asosiy tarkibiy qismlardan - odamning 
harakat qobiliyatlari, ongi va ongsizligidan foydalanish kerak. Ko'rinib turibdiki, 
ushbu uchta omilga bir martalik ta'sir qilish bilan siz kerakli natijaga erishishingiz 
dargumon, shuning uchun bunday harakatlar albatta tizimli bo'lishi kerak. 
Insonning intilishlari va ehtiyojlarining ikki tomonlama tuzilishi tufayli motivlarda 
ma'lum bir keskinlik namoyon bo'ladi. Ularning orasidagi qarama-qarshilik 
darajasi bevosita impulslarning genlari o'rtasidagi farqlarga bog'liq.
1. Ichki motivatsiya.
Muayyan motivlar keltirib chiqaradigan harakatlarni amalga oshirish dinamikasi 
ham shu omillarga bog'liq. Bu, shuningdek, insonning taqdiri, uning kelajagi 
oldindan belgilab qo'yilganligi va tashqaridan majburlanmaganligi uning 
motivlariga bog'liqligini tushunishni anglatadi. Harakat uchun motivatsiya Tashqi 
turtki insonga to'g'ri ta'sir qilishni to'xtatgan taqdirda, o'z-o'zini motivatsiyaga 
murojaat qilish kerak. Bunday holda, odam stimulyator energiyasini tashqi 
manbalardan emas, balki ichki manbalardan oladi. Ichki motivatsiya - bu inson 
uchun motivatsiya energiyasining deyarli bitmas-tuganmas manbai. Masalan, har 
kimda hech narsa sodir bo'lmaydigan, qulab tushadigan, ishlar juda yomon 

---

ketadigan holatlar bo'lgan va faqat bitta istak qoladi - hamma narsadan voz 
kechish. Ammo odam barcha kuchlarini bitta impulsga, boshqacha qilib aytganda, 
mushtiga to'playdi va bundan keyin harakat qilish uchun kuch topadi. Bunda o'z-
o'zini gipnoz ham alohida rol o'ynaydi - insonning o'z ongi va ruhiyatiga ta'sir 
qilish usuli, atayin g'ayrioddiy xatti-harakatlarni o'rnatish va boshqalar. Eng oson 
yo'li - motivatsiya qilishning kerakli munosabatlari va yo'nalishlaridan iborat 
bunday maqsadlar uchun ro'yxat tuzish. Muallif: Anna Vorobyova Insonning ichki 
jozibasi; uni har qanday harakatlarni, ishlarni bajarishga majburlovchi 
rag'batlantirish. Motivatsiyani ko'ring Impulsiv xatti-harakatlar (undov) - (lotin 
impulslari "turtki, ichki ishtiyoq") - shaxsning impulsga dosh berolmasligi yoki o'zi 
uchun zararli bo'lgan harakatni amalga oshirish vasvasasi, tasodifiy impulslar, 
tashqi holatlar ta'siri ostida harakat qilish tendentsiyasi. Ensiklopedik psixologiya 
va pedagogika lug'ati Motiv axloqiy - insonning axloqiy harakatga bo'lgan ichki 
motivatsiyasi. M.m. insonning axloqiy xatti-harakatining harakatlantiruvchi kuchi 
sifatida ishlaydi, chunki u zaif va chuqur ongli drayvlar, his-tuyg'ular, ehtiyojlar, 
niyatlar va boshqalar ta'sirida. Rossiya sotsiologik ensiklopediyasi Motiv axloqiy - 
insonning axloqiy ishga intilishi Umumiy va ijtimoiy pedagogikadagi atamalar 
lug'ati Shaxsiy rivojlanish motivlari - shaxsning o'z dunyoqarashini kengaytirish, 
bilim va umumiy madaniy darajani oshirishga bo'lgan ichki istagi, ya'ni o'z-o'zini 
rivojlantirish bilan shug'ullanish zarurati ... Inson psixologiyasi: atamalar lug'ati - 
(lat., impellere-dan itarishgacha). Taklif qilish, undash, majburlash, biror narsaga 
undash. Rus tiliga kiritilgan chet el so'zlari lug'ati. istak, hayvon va odamning 
hayotiy faoliyatini oldindan belgilab beradigan xulq-atvorning xulq-atvori. 
Psixoanalizda tadqiqot ob'ekti bu kabi instinkt emas, aksincha inson disklari. S. 
Freyd sarf qildi. Ensiklopedik psixologiya va pedagogika lug'ati O. ushbu talab 
fanda qo'llaniladigan barcha nazariyotchilarga berilishi kerak. atamalar, ya'ni 
to'g'ridan-to'g'ri kuzatish uchun mavjud bo'lgan har qanday narsaga aloqasi 
bo'lmagan, operatsion ta'riflar. O.ning maqsadi fanni barcha metafizik 
tushunchalardan xal qilish (pozitivistlar Psixologik ensiklopediya Xulq-atvor 
fanlari bo'yicha tadqiqotlar sof iqtisodiy yondashuvning muvaffaqiyatsizligini 
ko'rsatdi. Rahbarlar motivatsiya, ya'ni. harakat uchun ichki motivatsiyani yaratish 
doimiy ravishda o'zgarib turadigan murakkab ehtiyojlar to'plamining natijasidir. 
Endi biz o'z xodimlarimizni samarali rag'batlantirish uchun menejer ushbu 
ehtiyojlarning haqiqatan nima ekanligini aniqlab olishlari va xodimlarga ushbu 
ehtiyojlarni yaxshi ishlash orqali qondirish yo'lini ta'minlashi kerakligini 
tushunamiz. Ushbu pozitsiyani so'zning keng ma'nosida tushuntirish motivatsiya 
nazariyasiga asoslanadi. Motivatsiya harakatga undovchi kuch sifatida tavsiflanadi. 
Motiv - bu odamni biron bir narsani qilishga yoki muayyan tarzda harakat qilishga 
majbur qiladigan ichki g'ayrat, turtki yoki niyat. Odamlarning iqtisodiy faoliyati 
ehtiyojlarni qondirish - turli xil iqtisodiy va iqtisodiy, moddiy va moddiy 
bo'lmagan foyda olish yo'lida amalga oshirilayotgani aniq haqiqatni tan olishdan 
boshlaylik. Ehtiyojlarni anglash motivatsiyani keltirib chiqaradi - ichki harakatga 
intilish. Zamonaviy iqtisodiy nazariya nuqtai nazaridan iqtisodiy harakatlar 
manfaatlar tomonidan rag'batlantiriladi. Bu shuni anglatadiki, rag'batlantirish tabiiy 
yoki pul shaklida paydo bo'lganida, odam mo'ljallangan harakatning mumkin 

---

bo'lgan oqibatlarini hisoblab chiqadi. Avvalo, ikkita omil - olingan tovarning 
nisbiy foydaliligi va ushbu tovarni olish uchun zarur bo'lgan xarajatlar miqdori 
baholanadi. Bunday holda, iqtisodiy sub'ektning manfaati tovar yoki tovar 
to'plamini olish uchun kommunal xizmatni maksimal darajada oshirish va / yoki 
xarajatlarni minimallashtirishdan iborat deb ishoniladi. Mehnat - bu tabiat 
boyliklarini moddiy, ijtimoiy, intellektual, estetik va ma'naviy ne'matlarga 
aylantirishga qaratilgan inson vaqti va kuchining sarflanishi bilan tavsiflangan 
jarayon. Bunday faoliyat majburan (ma'muriy, iqtisodiy) yoki ichki motivatsiya 
asosida yoki ikkalasi tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin. Odamlarning har 
qanday iqtisodiy faoliyati, oxir-oqibat, ularning ehtiyojlarini amalga oshirish uchun 
amalga oshiriladi, bu turli xil manfaatlarni - iqtisodiy va iqtisodiy bo'lmagan, 
moddiy va nomoddiy narsalarni olish, saqlash va ulardan foydalanish zaruriyati va 
imkoniyati sifatida belgilanishi mumkin. Agar biron bir yaxshi narsa odam uchun 
muhim, kerakli bo'lib chiqsa, u holda bu stimulga aylanadi, ya'ni. dolzarb ehtiyoj. 
Ushbu ob'ektga intilish impulsi inson ongidan o'tganida, rag'batlantiruvchi motivga 
aylanadi - harakatga ichki intilish. Pastki ehtiyojlar to'g'ridan-to'g'ri, shartsiz 
motivatsiya vazifasini bajarsa-da, ya'ni. ular xatti-harakatni vositachilik motivisiz 
"itarishadi" (nafas olmaslikka harakat qiling, bu erda hech qanday maxsus ichki 
motivatsiya talab qilinmaydi), yuqori darajadagi ehtiyojlar amalga oshirish uchun 
juda ko'p imkoniyatlarga ega, shuning uchun bu holda, masalan, ideal tushunchasi 
bo'lmagan holda, buni amalga oshirish mumkin emas. Bu erda, hatto ta'rif ham 
idealga to'g'ri keladi - bu shaxsning faolligini rag'batlantiradigan kelajak haqidagi 
g'oya (mumkin emas). 10-21 ball bilan menejer bo'lish istagingizni ichki 
motivlardan ko'ra ko'proq reklama va moda belgilaydi, ammo agar sizning 
niyatingiz qat'iy bo'lsa, unda yaxshi menejer bo'lish uchun. Sizga jiddiy psixologik 
tayyorgarlik kerak bo'ladi. Motivatsiya - tashkilot a'zolari ishni rejalashtirilgan 
tarzda bajarishi. Motivatsiya ilgari harakat evaziga tegishli pul mukofoti taklifi deb 
o'ylardi. Zamonaviy sharoitda motivatsiya harakatning ichki motivatsiyasini 
yaratish doirasida ko'rib chiqiladi. Bu doimo o'zgarib turadigan murakkab 
ehtiyojlar to'plamining natijasidir. Rag'batlantirish uchun rahbar ushbu 
ehtiyojlarning aslida nima ekanligini aniqlashi, xodimga yaxshi ishlash orqali 
ehtiyojlarini qondirish usulini taqdim etishi kerak. Ish uchun tashqi va ichki 
motivlarning umumiyligini o'rganib, nima uchun bu kishi boshqacha emas, balki 
bunday yo'l tutadi degan savolga javob berish mumkin. Faol mehnat xatti-
harakatlari misollari orasida ichki motivatsiya harakatlariga, hamkasblarining 
tajribasi, yutuqlari, innovatsion texnikasi va ish uslublarini o'zlashtirish istagiga 
asoslangan proaktiv xatti-harakatlarni ajratib ko'rsatish maqsadga muvofiqdir. 
Tashabbuskor odam kashshofdir, shuning uchun tirishqoq, muntazam ravishda 
takomillashtiradi, ilg'or tajriba va mukammal ish uslublarini o'zlashtiradi. Asta-
sekin, bunday xodim, agar u yangi faoliyat turlarini istashni e'tiborsiz qoldirsa, 
yanada qobiliyatli, ijodiy ish bilan shug'ullanadigan hamkasblariga nisbatan 
ustunlikka erisha boshlaydi. Proaktiv xatti-harakatlar kashshof tomonidan engilishi 
kerak bo'lgan ko'plab qiyinchiliklarga duch keladi va shu bilan birga juda ko'p 
narsalarni olib tashlaydi. Faoliyat - bu atrofdagi dunyoni, shu jumladan o'zini va 
mavjudot sharoitlarini bilish va ijodiy o'zgartirishga qaratilgan inson faoliyatining 

---

o'ziga xos turi. Faoliyat motivlar, maqsadlar, ob'ektlar, tuzilish, vositalar 
tushunchalari bilan tavsiflanadi. Motiv - faoliyatning ichki motivlari majmui, 
asosan asoslanadi Ichki (faoliyat motivatsiyasi sub'ektning shaxsiy maqsadlari - 
ehtiyojlar, qiziqishlar, qadriyatlar bilan belgilanadi) va tashqi motivatsiya (faoliyat 
motivatsiyasi tashqi tomondan belgilab qo'yilgan maqsadlar bilan belgilanadi, 
majburlash bilan, xodimning faoliyati natijasini imtiyozlarga almashtirish 
to'g'risida bitim, psixologik ta'sir bir xil maqsadlarni shakllantirish uchun, tadbirkor 
sifatida). Tashqi motivatsiyani motivatsiya (stimulyatsiya) deb atash kerak. Yangi 
vaziyatda rahbar nafaqat ijtimoiy va maishiy muammolarni, balki iqtisodiy va 
tashkiliy-psixologik jihatlarni malakali tahlil qilishni bilishi kerak. Bundan 
tashqari, etakchining fazilatlari boshqalar tomonidan uning tabiati va xarakterining 
tabiiy namoyon bo'lishi sifatida qabul qilinishi ma'qul. U uchun majburiy bo'lgan 
bo'ysunuvchilar bilan aloqa qilish qoidalari ichki motivatsiya asosida emas, balki 
sharoitlar bosimi ostida kuzatilsa, atrofdagilar o'zlarini juda yaxshi his qilishadi va 
hech qanday bezak uning samimiyatsizligini qoplay olmaydi. Motivatsiya bosqichi 
shaxsning motivlarini, ichki motivlarini va rasmiy (ishlab chiqarish) vazifalarini 
bajarilishini ifodalashga qaratilgan. Proaktiv ijodiy ish uchun ichki 
rag'batlantirishni shakllantirishning zarur shartlari Xrushchevning xitoyliklar bilan 
birinchi uchrashuvlarini eslashi ufqning cheklanganligini hamda Sharq haqidagi 
ibtidoiy, stereotip g'oyalarini tasdiqlaydi va aks ettiradi. Mao uchun minnatdor 
kichik sherik rolini qabul qilish oson kechmadi, ayniqsa oldindan aytib 
bo'lmaydigan Xruşchev uning sovet ustozi bo'lganida. Ikkinchisi o'zining 
saxiyligini namoyish qilishda buni haddan tashqari oshirib yuborgan edi. Bundan 
tashqari, Xrushchev Sovet rahbariyatida hech kim qabul qilmagan qarorlarni qabul 
qilishga imkon berdi. Uning xulq-atvori qarama-qarshi, mantiqsiz va o'zini o'zi 
buzadigan edi. U hech qachon vaziyat madaniyati buyurgan, ruxsat bergan yoki 
taklif qilgan narsani qilmagan, balki faqat ichki motivlar bilan boshqarilgan. Agar 
etakchining fazilatlari boshqalar tomonidan uning tabiatining tabiiy namoyishi 
sifatida qabul qilinsa, bu juda foydali. Rahbar bo'ysunuvchilar bilan muomala 
qilish uchun o'zi uchun majburiy bo'lgan qoidalarni ichki motivatsiya asosida 
emas, balki sharoitlar bosimi ostida kuzatsa, atrofdagilar o'zlarini juda yaxshi his 
qilishadi va hech qanday bezak uning tarafidan samimiylik etishmasligini qoplay 
olmaydi. O'qishga bo'lgan ehtiyoj - bu ijtimoiy zaruriyatni ob'ektiv ravishda 
ifodalaydigan va sub'ektiv ravishda shaxs tomonidan ichki motivlar sifatida 
boshdan kechiradigan murakkab ijtimoiy va shaxsiy hodisadir. Yangi paydo 
bo'layotgan o'qish qiziqishlari odamlar tomonidan o'qishga bo'lgan ehtiyojdan 
oldinroq amalga oshirilishi mumkin va ijtimoiy ehtiyojlarni shaxsiy ehtiyojlarga 
aylantirish jarayonida oraliq bosqich bo'lib xizmat qiladi. Shu bilan birga, 
o'quvchining qiziqishlari, agar ular o'qishning ob'ektiv zarurligiga mos keladigan 
bo'lsa, yolg'on, agar ular unga zid bo'lsa. Soxta manfaatlar odamlarning o'qishga 
bo'lgan ichki motivlari ijtimoiy guruhning haqiqiy ehtiyojlarining buzilgan aksi 
ekanligi bilan tavsiflanadi. Masalan, bir guruh o'quvchilar past darajadagi detektiv 
o'qishni yaxshi ko'radilar, ob'ektiv ravishda ushbu guruh ijtimoiy-siyosiy yoki 
ilmiy-ommabop adabiyotlarni o'qishlari kerak. Ko'pchilikni o'qishni ijtimoiy-
psixologik tahlil qilishda haqiqiy va yolg'on manfaatlarni farqlash ayniqsa 

---

muhimdir. Masalan, kapitalistik mamlakatlarda soxta o'qish qiziqishlari matbuot va 
jinoyatlar tafsilotlarini mazmunan tushiradigan sifatsiz adabiyotlar bilan 
ko'paymoqda. Ichki motivlarimiz va ehtiyojlarimizni yashirish uchun nima 
qilmoqdamiz Biz o'zimizni buyuk his qiladigan, hech qanday muammoga duch 
kelmaydigan, o'zini nazorat ostida ushlab turadigan va, albatta, hamma narsani 
emas, balki ko'p narsalarni qila oladigan odam sifatida yaratishga harakat 
qilmoqdamiz. Biz mustaqil va o'ziga ishongan ko'rinishni xohlaymiz. Keling, bu 
nimaga aylanayotganini ko'rib chiqaylik. Marks tomonidan mehnatni 
begonalashtirish to'rtta printsipga qisqartirildi. xususiyatlar 1) ishchining mehnati 
mahsulotini o'ziga begonalashtirish, ... ishchining mehnat mahsulotiga bo'lgan 
munosabati, unga begona va unga nisbatan hukmronlik qiladigan narsaga bo'lgan 
munosabati ..., sezgir tashqi dunyoga, tabiat ob'ektlariga, unga begona dunyoga 
bo'lgan munosabat qarama-qarshi tomonga dushmanlik ishchining ishi ixtiyoriy 
emas, balki ichki motivatsiya bilan amalga oshiriladi, bu majburiy, majburiy 
mehnat vazifasini bajaradigan begonalashtirilgan mehnatni anglatadi. jamiyatlar, 
kuchlar, shuningdek, tabiat kuchlari ishchidan ajralib turadi va unga qarshi turadi, 
natijada uning hayotiy faoliyati aylanadi ... faqat o'z mavjudligini saqlab qolish 
vositasiga aylanadi Bu inson mohiyatining nihoyatda qashshoqlashishini, 
ishchining ehtiyojlarini bostirishni ochib beradi jamiyatning atomizatsiyasi, 
odamlarning bir-biridan begonalashishi - ularning har biri o'zining insoniy 
mohiyatidan begonalashganligi natijasida yuzaga keladi. , biz ko'rib chiqadigan har 
qanday maqsadlarga erishish, bunday faoliyatga qiziqish mavjudligi va uni 
boshlash usullari, motivatsiyasi uchun iqtisodiy faoliyat mavzusi. 
Integratsiyalashgan (tashqi va ichkaridan motivatsiya natijasida hosil bo'lgan 
qadriyatlarning kombinatsiyasi). Bu bezakning bir turi, VALS tasnifidagi ierarxik 
piramidaning ustki ustki tuzilishi - bu integratsiyalashgan deb nomlangan kichik 
guruh. Bu mos kelmaydigan narsalarni birlashtiradigan, o'z hayot tarzidagi barcha 
qadriyatlarni birlashtiradigan kamdan-kam uchraydigan toifadagi odamlardir. Ular 
tashqi tomondan turtki beradigan odamlarning kuchini, turmush tarzi ichki 
motivatsiyaga asoslangan kishilarning nozikligi va sezgirligi bilan birlashtirganga 
o'xshaydi. Biroq, qisman hal qilish nizoning sabablarini bartaraf etmaydi. Qoida 
tariqasida, u qarama-qarshilikni davom ettirish uchun ichki istakni saqlab, mojaro 
xatti-harakatlarining faqat tashqi o'zgarishini ifodalaydi. Tormozlovchi omillar - bu 
irodali irodali dalillar yoki ziddiyat tomonlariga ta'sir qiluvchi tashqi kuchning 
sanktsiyasidir. Qabul qilingan choralar ziddiyatli tomonlarni dushmanlik 
harakatlarini to'xtatishga, kimningdir mag'lubiyatini istisno qilishga, o'zaro 
tushunishni rivojlantirish vositalarini ko'rsatishga ishontirish yoki majburlashga 
qaratilgan. F. Perroning iqtisodiy dunyosi iqtisodiy hayotning asosiy printsipi 
bo'lgan tengsizlikka asoslanadi. Uning fikricha, zamonaviy kapitalistik jamiyatning 
ijtimoiy va iqtisodiy tizimida ushbu tizimni biIchki motivatsiyaning ta'rif. Ichki 
motivatsiya - bu shaxsning xulq-atvori, o'zi uchun biror narsa qilish yoki unga 
erishish uchun ichki istakdan turtki oladi. U har qanday tashqi rag'batlantirish, 
bosim, muddat va hokazo emas, balki muvaffaqiyat, qoniqish, yutuq 
hissiyotlaridan boshlanadi.Oddiy qilib aytganda, ma'lum bir xulq-atvorni qabul 
qilish motivatsiyasi ichkaridan kelib chiqadi, chunki bu tabiiy ravishda qoniqarli. 

---

Bu ko'ngilxushlik, qiyinchilik, qiziqish va hokazolardan kelib chiqadi. Motivatsiya 
manbai vazifaga xosdir va shu sababli odam o'z vazifasiga avtomatik ravishda 
qo'shiladi.Bundan tashqari, bu o'z-o'zini anglash holati bilan bog'liq bo'lib, unda 
bebaho narsaga erishish mamnuniyati odamni yana turtki beradi, shuning uchun 
motivatsiya avtogenerlanadi va bu moliyaviy mukofotlarga aloqasi yo'q.Ichki 
motivatsiya ishning yuqori sifatini, vazifalarni o'z vaqtida bajarishini, 
qiyinchiliklarni engib, vazifada yuqori darajaga erishishini ta'minlaydi.Tashqi 
motivatsiyaning ta'rifiTashqi motivatsiya motivatsiya turini anglatadi, unda 
motivatsiya tashqi kuchlarga bog'liq bo'lib, u sizni mukofot olish yoki salbiy 
oqibatlarga olib kelmaslik uchun biror narsa qilishga yoki erishishga undaydi. 
tomonga tortadigan ichki motivlar mavjud emas.Ichki va tashqi motivatsiyaning 
asosiy farqlari Ichki va tashqi motivatsiya o'rtasidagi farqni quyidagi asoslarga 
ko'ra aniq aniqlash mumkin Ichki motivatsiyada inson biron narsaga erishish uchun 
harakat qiladi, lekin har qanday tashqi mukofot uchun emas, balki jarayondan zavq 
olish yoki uni imkoniyat sifatida foydalanish, yangi narsalar g'oyalarni o'rganish va 
shuningdek, qobiliyatlarni amalga oshirish uchun. Aksincha, tashqi motivatsiyada 
odam mukofot olish yoki ba'zi bir jazodan qochish uchun muayyan xatti-
harakatlarni amalga oshiradi.Ichki motivatsiyada, u harakatni muhim deb biladi, 
uni shaxs boshqara oladi. Demak, bu odamlarni u olib keladigan mukofot uchun 
emas, balki o'z xohish-irodasi yoki qiziqishi uchun mashg'ulotlarda qatnashishga 
majbur qiladi.Qarama-qarshi bo'lib, tashqi motivatsiyada asosiy e'tibor vazifa 
bajarilgandan so'ng olinadigan natijaga qaratiladi. Bu shuni anglatadiki, bu 
odamlarni moddiy yoki nomoddiy mukofot olish uchun biror narsa qilishga majbur 
qiladi.Ichki motivatsiyada boshqaruv lokusi vazifani bajarishga qaror qilgan odam 
ichida yotadi. Aksincha, tashqi motivatsiyada boshqaruv lokusi vazifani bajarishi 
aytilgan shaxsga tashqi ta'sir qiladi.Ichki motivatsiya g'amxo'rlik qilish, rivojlanish 
va o'zini qondirish, shuningdek, potentsialni aniqlash va qobiliyatlarni o'rganishga 
qaratilgan. Boshqa tomondan, tashqi motivatsiyaning maqsadi mukofot olish yoki 
ma'lum bir salbiy oqibatlarga yo'l qo'ymaslikdir.Ichki motivatsiya insonning 
mustaqilligi, malakasi va boshqalar uchun asosiy psixologik ehtiyojlarini 
qondirishga qodir, aksincha, tashqi motivatsiya insonning asosiy psixologik 
ehtiyojlarini qondirmaydi, ammo u pul, kuch, shon-sharaf va h.k. kabi tashqi 
manfaatlarni qamrab oladi.Ichki motivatsiya, amalga oshirilgan vazifa faoliyat 
insonning qadriyatlari bilan qanday muvofiqlashishi bilan bog'liq Qarama-qarshi 
ravishda, tashqi motivatsiya bu faoliyat insonning hozirgi holatiga qanday ta'sir 
qilishi bilan bog'liqmi?Ichki motivatsiyada odam topshiriqdan zavqlansa, tashqi 
motivatsiyada odam vazifani bajarishda olingan mukofot va mukofotlarga ko'proq 
e'tibor beradi.Ichki motivatsiya insonning o'z xohish-istaklari va ehtiyojlari bilan 
boshqariladi. Qarama-qarshi bo'lib, tashqi motivatsiyani boshqa manbalar, odatda 
boshqa odam boshqaradi.
O`rganuvchining o`qish jarayoniga munosabatini hal qiluvchi omillardan biri – bu 
uning motivatsiyasi. Motivatsiyani 2 ga bo`lishimiz mumkin: ichki va tashqi. Ichki 
motivatsiyasi bor inson biror ishni shunchaki o`sha ish unga yoqqani uchun 
bajaradi. Tashqi motivatsiya esa shu ishdan biror manfaat bo`lganda yuzaga 
keladi.Masalan, matematikadan qaysidir masalani qiziquvchanligi sababli 

---

yechishga intilish bu ichki motivatsiya. O`sha masalani yaxshi baho olish yoki 
o`qituvchidan dakki eshitmaslik uchun yechish – bu tashqi motivatsiya.Ayrim 
o`qituvchilarning xatosi shuki, ular ta`lim jarayonida asosan tashqi motivatsiyaga 
suyanib qolishadi. Turli sovga`lar, stikerlar, maqtovlar ko`rinishidagi mukofotlash 
va jarima, qattiq tanbeh va hatto jismoniy choralar ko`rinishidagi jazolar asosiga 
o`qish jarayoni taskil etiladi. Ko`p sonli tadqiqotlar natijasiga ko`ra, tashqi 
motivatsiya shundoq ham ichki motivatsiyasi bor insonning ana shu ichki 
motivatsiyasini yo`qotishiga olib kelishi mumkin.Bir hazilomuz hikoyada 
aytilishicha, bir cholning uyi yonida yosh bolalar muntazam beysbol o`ynashni 
odat qilishibdi. Shovqin va to`polondan charchagan chol ajoyib yo`l tutibdi. U 
bolalarni chaqirib, «uyimning yonida besybol o`ynasanglar, 5 dollardan har 
biringga beraman» debdi. Shundoq ham har kuni bu yerga kelib, beysbol o`ynab 
yurgan bolalar cholni tentakka chiqarishsa-da, bunga xursandchilik bilan rozi 
bo`lishibdi. Bir muddat bolalarga 5 dollardan berib yurgan chol, bir kuni bolalarni 
chaqirib, endi 5 emas, 1 dollardan berishini aytibdi. Bolalar biroz hafalik bilan buni 
ham qabul qilishibdi. Yana ozroq vaqtdan so`ng esa, chol bolalarga «endi sizlarga 
pul bermayman, lekin shu yerga kelib, beysbol o`ynab tursanglar xursand 
bo`laman» debdi. Bu safar bolalar «agar pul berilmasa, bu sassiq joyda beysbol 
o`ynamaymiz» deb taklifni rad etishibdi.Tashqi motivatsiyaga urg`u berilgan 
darslarda o`quvchi fanga oid ma`lumotni emas, unga berilgan mukofot yoki jazoni 
eslab qolishi osonroq bo`ladi. Masalan, tarix fani o`qituvchisi dars payti har bir 
to`g`ri javob uchun bittadan konfet bergan bo`lsa, bir necha kun o`tib o`quvchilar 
konfet yeganini eslaydi-yu, to`g`ri bergan javoblarini unutib qo`yadi. Yoki xuddi 
o`sha darsda, noto`g`ri javob uchun, o`quvchilarni turg`izib qo`yib, so`kilsa, bola 
ma`lumotlarni emas, turib, so`kish eshitganini yaxshiroq eslab qoladi. 
Qolaversa, mukofot va jazo tizimi vaqt o`tgan sari o`z ta`sirini yo`qotadi, va 
o`quvchilarda motivatsiya saqlash uchun mukofot va jazolar darajasini tobora 
oshirib borishga to`g`ri keladi. Mukofot va jazolar berilmay qo`yganda esa, 
motivatsiya butkul yo`qolish xavfi bor.Shu sababdan, asosiy e`tibor jazo va 
mukofotlarga, baho va imtihonlarga emas, fanning o`ziga qaratilishi lozim. 
O`qituvchi iloji boricha darsga va topshiriqlarga qiziqish uyg`otishi, o`quvchilar 
bilan yaqindan muloqot o`rnatib, ularning hayotiy sharoitlari, maqsadlari va ularni 
ruhlantiruvchi omillarni o`rganishi talab etiladi.Ichki motivatsiyaning kamchilik 
tomoni shundaki, uni shakllantirish k`oproq vaqt talab etadi. Bundan tashqari, ichki 
motivatsiyani uyg`otish har bir o`quvchiga alohida yondashuv talab qiladi va 
o`quvchilar shaxsiyatini yaxshi bilishni taqozo etadi. Garchi qiyin tuyulsa ham, 
odatda inson o`rganishga bo`lgan tabiiy ichki motivatsiyaga ega bo`ladi.Faqat ana 
shu motivatsiyani dars mazmunini boyitish, o`rganuvchilarning qiziqish va 
kechinmalarini hisobga olish orqali chaqirilsa, bas. Ichki motivatsiyaga ega 
insonlar yaxshiroq natijalarni ko`rsatishadi, o`rganishlari osonroq kechadi va ichki 
motivatsiya uzoqroq muddat yo`qolmay turadi. Va yana bir muhim jihat, ichki 
motivatsiya insonning ruhiy holati hamda salomatligi yaxshiroq bo`lishiga ham 
xizmat qiladi. Ichki motivatsiyaning kuchli bo`lishi ko`plab ruhiy muammolar, 
hayotdan bezish, zo`ravonlik va hatto narkomaniyaning ham oldini olib, o`quv 
muassasa hududidagi tartib-intizom va ma`naviy muhit yaxshilanishiga xizmat 

---

qiladi.Tashqi motivatsiyadan butunlay voz kechish ham shart emas. U ham 
muayyan turtkiga sabab bo`ladi. Ayniqsa, dastlabki davrda, hali ichki motivatsiya 
shakllanib ulgurmagan paytda u ham qo`l kelishi mumkin. Lekin, bolada ichki 
motivatsiya shakllangan sari, tashqi motivatsiya omillarini asta-sekin kamaytirib 
borish maqsadga muvofiq.Ichki motivatsiyaning asosiy shartlaridan biri bu – 
ixtiyoriylik. Har ikki tomon, o`quvchi ham, o`qituvchi ham darsga xohlab, o`z 
ixtiyori bilan kelayotgan bo`lishi juda muhim. Shu bois, o`rganuvchi va 
o`rgatuvchilarning xohish-istaklarini yaxshi aniqlash, ularga nima kerag-u, nima 
kerak emasligidan ogoh bo`lish zarurdir. O`quv muassasa rahbariyati 
o`qituvchilarning kayfiyati, ishga bo`lgan intilishini ijobiy bo`lishi uchun mehnat 
sharoitlari hamda muassasadagi psixologik muhitni yaxshi holatda saqlashi ham 
juda muhim. Zero, o`qituvchidagi intilish va qiziqish o`quvchiga ham o`tadi, va 
aksincha, o`qituvchi ham faqat tashqi motivatsiya asosida ishlayotgan bo`lsa, 
darsda u o`quvchilardagi ichki motivatsiyani so`ndirib qo`yishi ham hech gap 
emas.Motivatsiya masalasi nafaqat ta`lim, balki deyarli hamma sohalarga tegishli. 
Buni anglagan ish beruvchilar tobora ko`proq ish joyini xursandchilik joyiga 
aylantirishga, har bir xodim o`z mehnatidan chinakamiga rohatlanishiga e`tibor 
qaratishmoqda. Oddiy misol sifatida, Google kompaniyasini olishimiz mumkin. U 
yerda ishchilar uchun o`yin maydonlari, massaj kursilari, alohida shinam xonalar, 
tekin taom va shirinliklar kabi qulayliklar yaratilgan. Maqsad shuki, xodimlar bu 
yerda o`zini erkin va yoqimli his qilsin.
Natija qanday bo`layotgani ma`lum – Google dunyodagi eng muvaffaqyatli 
kompaniyalardan bo`lib kelmoqda. Albatta, bunday darajadagi sharoitlarni hosil 
qilish katta mablag`ni talab etadi. Hamma ham bunga qodir emas. Lekin, ba`zi bir 
arzimas ko`ringan holatlarni yaxshilash, hech bo`lmasa behuda uzundan-uzoq 
majlis yoki hujjatbozliklarni kamaytirish, xodimlarni bir-biri bilan 
taqqoslayverishni bas qilishning o`zi ham muhitga va ish sifatiga ijobiy ta`sir 
o`tkazadi. Motivatsiyani o‘rganish psixologlar, sotsiologlar, o‘qituvchilarni 
o‘rganishning dolzarb masalalaridan biri bo‘lishiga qaramay, hozirgi kunga qadar 
bu hodisaning yagona ta’rifi yo‘q. Motivatsiya hodisasini tushuntirishga, 
savollarga javob berishga ilmiy asosda harakat qiladigan, bir -biriga zid bo‘lgan 
juda ko‘p farazlar mavjud. nima uchun va nima uchun odam harakat qiladi; 
shaxsning faoliyati nimaga qaratilgan? nima uchun va qanday qilib odam muayyan 
harakat strategiyasini tanlaydi; shaxs qanday natijalarni kutadi, ularning inson 
uchun sub’yektiv ahamiyati; nima uchun boshqalarga qaraganda ko‘proq g‘ayratli 
odamlar, xuddi shunday qobiliyatga ega bo‘lgan va bir xil imkoniyatlarga ega 
bo‘lgan sohalarda muvaffaqiyat qozonishadi. Bir guruh psixologlar ichki 
motivatsiyaning asosiy roli haqidagi nazariyani - insonning xatti -harakatlarini 
boshqaruvchi tug‘ma, orttirilgan mexanizmlarni himoya qiladi. Boshqa olimlarning 
fikricha, motivatsiyaning asosiy sababi odamga tashqi muhitdan ta'sir etuvchi 
muhim tashqi omillardir. Uchinchi guruhning diqqat -e'tibori asosiy sabablarni 
o‘rganishga va ularni tug‘ma va orttirilgan omillarga tizimlashtirishga qaratilgan. 
Tadqiqotning to‘rtinchi yo‘nalishi - motivatsiyaning mohiyati haqidagi savolni 
o‘rganish: ma'lum bir maqsadga erishish uchun odamning xatti -harakatlariga 
yo‘naltirishning asosiy sababi yoki boshqa omillar tomonidan boshqariladigan 

---

faoliyat uchun energiya manbai sifatida. Ko‘pgina olimlar motivatsiya 
tushunchasini insonning xulq -atvorini belgilaydigan ichki omillar va tashqi 
stimullarning birligiga asoslangan tizim sifatida ta'riflaydilar: harakat yo‘nalishi 
vektori; xotirjamlik, maqsadga muvofiqlik, izchillik, harakatlar; faollik va 
qat'iyatlilik; tanlangan maqsadlarning barqarorligi.Sobiq sovet psixologiyasida 
inson xulq-atvorini harakatlantiruvchi kuchi hisoblangan motivlar chuqur va yetarli 
darajada tadqiq qilinmagan. Ularning psixologik mexanizmlari, uzluksizligini 
ta’minlovchi omillar, zarur shart-sharoitlar mohiyati, vujudga kelish imkoniyatlari 
toʻgʻrisida juda yuzaki ma’lumotlargina muayyan darajada tartibga keltirilgan, tub 
ma’nodagi motivlar tabiati izchil ravishda, pedagogik va yosh psixologiyasi fanlari 
qonuniyatlariga asoslangan holda tadqiq qilinmagan. Bu esa respublikamizda 
ularning keng koʻlamda oʻrganishga salbiy ta’sir koʻrsatmoqda. Motivlarning 
falsafiy-metodologik ahamiyati shundan iboratki, ular sabab-oqibat, ichki 
murakkab bogʻlanishlar tuzilishini yuksak darajada rivojlangan tizim sifatida talqin 
qilinadi. Bunday yondashuv esa oʻz navbatida materiya rivojlanishining oliy 
mahsuli ekanligi toʻgʻrisidagi xulosaga olib keladi. Chunonchi, maqsadga 
yoʻnaltirilgan va maqsadga muvofiqlashtirilgan har xil mazmundagi savollar, 
axborotlar, ma’lumotlar, xabarlar kishilar faoliyatining ongli xususiyati ta’kidlab 
oʻtilgan mulohazalar mohiyati tarkibiga kiradi. Motivlar tuzilishini amaliy 
(tatbiqiy) yoʻnalishga qaratish-inson shaxsiga motivatsion, irodaviy, axloqiy, 
hissiy, kognitiv, regulyativ ta’sir oʻtkazishning omilkor shakllarining ilmiy asosi 
yuzaga kelishiga muhim imkon va zarur shart-sharoitlar yaratadi. Insonning 
mehnat faoliyati tizimining murakkablashuvi ishlab chiqarishda axloqiy, ma’naviy, 
nafosat, ruhiy tarbiya jabhalari hamda radio, televideniye va targʻibot-tashviqot 
ta’sirini samarali olib borishi, kasbiy tayyorgarlikning ekstremal va stress 
holatlarning sharoitlari barqarorlashuvi, takomillashuvi, yaxshilanuvi, maqsadga 
muvofiqlashuvi kabi omillarning barchasi shaxs motiv doirasining oʻzgarishiga 
bogʻliq. Shaxsning motiv doirasi uning ehtiyojlarida, irodaviy sifatlarida 
(aktlarida) va funksional imkoniyatlarida oʻz aksini topadi.Motiv va motivatsiya 
muammosi jahon psixologiyasida turli tuman nuqtai nazardan yondashish orqali 
tadqiq qilib kelinmoqda. Uzoq va yaqin chet ellarda oʻziga xos psixologik 
maktablar vujudga kelgan boʻlib, ularning negizida ilmiy pozitsiyalar va 
konsepsiyalar mohiyati jihatdan farqlanuvchi gʻoyalar va yoʻnalishlar 
mujassamlashdi.Rus va sobiq sovet psixologiyasi namoyandalari K.D.Ushinskiy, 
I.M.Sechenov, I.P.Pavlov, V.M.Bexterev, A.F.Lazurskiy, V.N.Myasishev, 
A.A.Uxtomskiy, D.N.Uznadze, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontyev, P.M.Yakobson, 
V.S.Merlin, L.I.Bojovich, V.I.Selivanov, V.G.Aseyev va boshqalar mazkur 
muammo yuzasidan tadqiqot ishlarini olib borganlar. Rus va sobiq sovet 
psixologiyasi vakillaridan tashqari Yevropa va Amerika mamlakatlarida 
motivatsiyaga oid 30 (oʻttiz)dan ortiq ilmiy konsepsiyalar mavjuddir. Ana shu 
psixologik maktablarning ayrim namoyandalarining tadqiqotlari yuzasidan 
mulohaza yuritishga harakat qilamiz: interospektiv psixologiya, bixeviorizm, 
geshtaltpsixologiya, psixoanaliz, strukturaviy psixologiya, assotsianistik 
psixologiya, empirik psixologiya, analitik psixologiya, gumanistik psixologiya, 
antropologik psixologiya va hokazolar.Motivning tadqiqot tarixidan kelib, unga 

---

yondashsak, bu holda u insonlar (goho hayvonlar xatti-harakati) hayoti va 
faoliyatining ruhiy jihatdan boshqaruvchisi sifatidagi talqinidan iborat oʻziga xos 
turidir. Motiv tushunchasi, asosan, sut emizuvchi hayvonlarga taalluqli ekanligi 
ilmiy manbalarda ta’kidlab oʻtiladi. Insonlarga aloqador motivlar tushunchasi 
qoʻzgʻatuvchilar va qoʻzgʻovchilarning barcha turlari (koʻrinishlari, modalliklari, 
shakllari) ni oʻz ichiga oladi (chunonchi, motivlar, ehtiyojlar, qiziqishlar, 
maqsadlar, intilishlar, motivlashgan ustanovkalar va boshqalar.Motiv keng 
ma’noda xulq-atvor determinatsiyasi belgilanishiga qaramay, koʻpgina chet el 
tadqiqotchilari shaxs motivlarini juda tor ma’noda talqin qilib, uni ilmiy jihatdan 
tekshiradilar, hattoki ular shartsiz reflektor aktlarining miqdorini, affektiv, stress va 
ekspressiv reaksiyalarni motiv tizimiga kiritmaydilar. Bir qator psixologlar motivni 
energetik, ma’noviy va ma’naviy tomonlarini oʻzaro solishtiradilar, ular motivni 
sof ma’nodagi energetik bioquvvat faolligining manbai sifatida talqin qilib, uning 
ma’noviy va ma’naviy jabhalarini hisobga olmay turib, oʻziga xos ravishda 
tushuntirishga intiladilar. Jumladan, Z.Freyd (856-1939) motivning qonun -
qoidalarini faqat dinamik energetik holat tariqasida talqin qiladi. Bir guruh chet el 
psixologlarining fikriga qaraganda, motiv – bu tajriba va reaksiyalarning energetik 
jabhasidan iboratdir.