O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus t a ’lim vazirligi

Ozuqalarga qo‘yilgan talab. 
Barcha turdagi ozuqalar umumiy talabga 
javob berishi lozim, ya’ni:
- tark ib id a hazm b o 'la d ig a n oziq m o d d alarn in g m iqdori yuqori 
bo'lishi;
zaharli va zararli m oddalar m e’yoridan oshmasligi; 
ozuqaning rangi, hidi har bir ozuqa turiga mos bo'lishi;
- ozuqaning sifati va hazmlanishi yuqori bo'lishi;
- uzoq m uddat saqlanish xususiyatiga ega bo'lish kabi talablarga javob 
berishi lozim.
O/.iiqalariiiiiK sifati. Qisliloq xo'jalik hayvonlari har xil azotli moddali 
o z u q a la r bilan b o q ila d i. Y u q o rid a o zu qa tu rla ri b ilan tan ish d ik . 
O/.uqulurning sifati, to'yim liligi uning kimyoviy tarkibiga bog'liqdir. 
Ozuqa tarkibi suv va quruq m oddada iborat. Quruq m odda organik va 
m ineral m o d d ala rd a n tash k il to p g an . O rganik m o d d ala rd a n azotli 
m o d d ala r (oqsil, am id lar), azotsiz m o d d alar (кагЬоп suvlar, yog'), 
v ita m in la r (А ,В ,С ,Д ,Е ), m in e ra l m o d d a la r, m a k r o u n s u rla rd a n
(C o .M g .N a .S .P .F ), m ik ro u n su r-la rd an (D, M n, So, Su, Al) tashkil 
to p g a n .O z u q a ta rk ib id a m in e ral m o d d a la r y e tish m a sa h a y v o n la r 
m ahsuldorligining kam ayishiga olib keladi. H ayvonlar uchun kalsiy, 
fosfor, magniy, natriy, tcmir zarurdir. Ozuqalarning tarkibida bu unsurlar 
yetishmasa ular qo'shim cha ravishda bcriladi. Yem-xashak ekinlarining 
tark ibida kul o 'rta c h a 5 foiz b o 'lad i. Ildizmeva va tuganak m evalar 
turkibida kalsiy va fosfor kam b o 'lad i, kaliy k o 'p ro q bo 'ladi. Azotli 
im>ddalai yoki xom protein oqsil va oqsilsiz am idlardan tashkil topgan. 
O/.uqa turlai igu qarab oqsil miqdori har xil bo'ladi. Dukkakli ekinlardan 
tayyorlangan ozuqalar tarkibida oqsil k o 'p bo'ladi, donning tarkibida 
25-30 foiz go'sht, qon va baliq unida 50-80 foiz oqsil bo'ladi. Oqsilning 
.Hil'ali uning tarkibidagi tengi y o 'q am inokislotalar turiga bog'liq bo'ladi. 
Almashish mumkin bo'lm agan tengi yo 'q am inokislotalar guruhiga lizin,
69

---

trip to fa n , leytsin va b o sh q a la r k ira d i. Bu a m in o k islo ta la r hayvon 
organizm ida b o 'lm ayd i, shuning uchun bu m o d dalar yem -xashakda 
b o 'lish i k erak , aks h o ld a m odda alm ash in u v i buziladi, m o llarn ing
mahsuldorligi pasayadi. H ayvonlam ing oqsilga bo 'lg an talabini har doim 
t o i a qondirish zarur. Barcha hayotiy jaray o n lar oqsil almashinuvi bilan 
bevosita b o g 'lan g an . A m idlar - oqsilning parch alanish i yoki sintez 
b o 'lish id a v u ju d g a k elad ig an o ra liq m a h su lo td ir. K o 'k a t, silos va 
ozuqabop ildizmevalar amidlarga boy. Yem-xashak ekinlarning tarkibida
0,1-6 foiz b o 'la d i. H ay v o n o rg an iz m id a y o 'g 'l a r q u v v a t m an b a i 
hisoblanadi. Karbon suvlari oziq turlarida h ar xil bo'ladi. Oson hazm 
b o 'lad ig an Karbon suvlari - Kraxmal, q an d hisoblanadi. Kam hazm
bo'ladigan va sifatini pasaytiradigan karbon suvlaridan to'qim ani misol 
ta riq a sid a k eltirish m um kin. O zuqa ta rk ib id a to 'q im a k o 'p b o 'ls a
ozuqaning sifati pasayadi. T o 'q im a som onda, d a g 'a l oziqalarda k o 'p
bo'ladi. V itam inlar oz bo'lsada hayvon uchun ju d a zarurdir.Vitam inlar 
yetish m asa h a y v o n la rn in g m a h su ld o rlig i p a sa y a d i, su t, g o 's h t va 
tuxum ning sifati yom onlashadi. V itam inlar ayniqsa, k o 'k a t tarkibida 
k o 'p bo'ladi.
Yem -xashak ekinlarning kimyoviy tarkibi turli faktorlarga bog'liq. 
M asalan, o'sim likning o'sish va rivojlanish davriga, organik va mineral 
o 'g 'i t l a r g a , e k in n a v ig a , ek ish m u d d a tig a , s a q la s h s h a ro itig a
b o ’g 'liq d ir.Y e M -x a s h a k e k in la ri ilm iy a s o s la n g a n z a m o n a v iy
texnologiyada yetishtirilsa va vaqtida yig'ib olinsa, uning to 'g 'ri saqlansa 
to'yimliligi yaxshi bo'ladi.
O z u q a la rn in g to 'y im lilig i h a r xil u s u ld a a n iq la n is h i m u m k in . 
O zuqalam ing sifati hozirgi vaqtda ozuqa birligi bilan baholanadi. Ozuqa 
birligi M D H h ud ud id a 1922-yili qabul qilinib shu davrgacha ishlab 
chiqarishga va ayrim vaqtda ilmiy ishlarda ham qo'llanadi. Bir ozuqa 
b irligi 1 kg q u ru q suli d o n in in g to 'y im lig ig a te n g la sh tirilg a n . Bu 
k o 'rsatk ich bilan h a r xil ekinlardan olingan hosilni ozuqa birligiga 
aylantirib hisoblash m umkin, ratsion tuzishda qo'llaniladi, yem-xashak 
tayyorlash rejasini tuzishda foydalaniladi. H a r xil ekinlarning tarkibidagi 
ozuqa birligi maxsus m a ’lum otnom alarda mavjud. Ammo suli to'yimligi 
bo'yicha barcha ozuqalarning to'yim liligini aniqlash usuli bilan to 'la
m a ’lum otga ega bo'lish mumkin emas. Shuning uchun kimyoviy tahlil 
qilish lozim . K im yoviy tah lild a a lb a tta , oqsil, y o 'g , k a rb o n suvlari 
aniqlanadi. Zam onaviy ozuqa birligi - bu quvvat birligidir. Buni aniqlash
70

---

uchun oqsil, yo‘g ‘, karbon suvlari quvvati aniqlanadi va shunga qarab 
o zuqa q u v v ati a n iq la n a d i. O z u q a la rn in g kim y oviy ta rk ib i yuqori 
bo'lsada, hazm bo‘lishi har xil b o ‘ladi. O zuqalarning hazm bo‘lishini 
va to'yimliligini oshirish uchun bir nechta tadbirlam i o'tkazish lozim: