O‘zbекisтоn rеspubliкаsi оliy vа o‘rта махsus та’liм vаzir

II.BOB. ASTEKLAR DAVLATINING VUJUDGA KELISH TARIXI. DAVLATCHILIK AN’ANALARINING SHAKLLANISHI
Amerika qit’asi uzining territoriyasi bilan fakat Osiyodan bir oz kichikroq. Uning maydoni Grelandiya bilan 44,5 mln. kv. km.ni tashkil kiladi. Atlantik va Tinch okeanlari oraligida joylashgan shimoldan janubga 15,5 ming km uzunlikka cho‘zilgan bu kit’a aslida ikkita mustaqil kuruklikdan iborat. Uning 24,3 mln. kv.kmga ega bulgan shimoliy kismi trapesiya shaklida, janubiy kismi katta noteksi uchburchakka o‘xshaydi. Amerikaning shimoldagi eng keng qismi ekvatordan pastroqda 4,5 ming km.ga xam yetmaydi. XX asrda shu yerda qazilgan 80 km lik Panama kanali Tinch va Atlantik okeanlarini boglagan muxim xalqaro savdo yo‘liga aylangan edi.
Eski qadimiy dunyo hisoblangan Yevropa, Osiyo va Afrikaga nisbatan Yangi Dunyo deb atalgan Amerikaning tabiati va iqlimi nixoyatda rang-barang .Tinch okean soxillari bo‘ylab shimoldan janubga tomon butun ikki qit’aga cho‘zilgan Kordilyer nomli eng yirik tog‘ tizmalari Tinch okeanida ro‘y berayotgan tektonik jarayon bilan bog‘lik. Bu yerda eng baland tog‘liklar va xozirdan notinch xisoblanadi. Bu yerda eng baland togliklar va xozirgacha kaynab turgan vulkonlar mavjud. Kt’aning ichki kismidagi bepoyon tayga, tundra va tropik urmonlar, cheksiz dashti biyobon va preriylar, katta-kichik ko‘llar va daryolar inson uchun zarur maxsulotlar yetkazib beradi⁸.
Amerikaning xayvonot dunyosi Yevropa va Osiyoga nisbatan bir oz kamroq. Mustamlakachilar kelguncha bu yerda indeyslar tomonidan faqat alpaka, lama, kurka kabi jognivorlar kulga urgatilgan. Janubiy va Markaziy Amerikaning tropik urmonlarida burni keng maymunlar yashaydi, ammo odamsimon turlari uchramaydi. Demak, olimlarning fikricha yangi dunyo antropogenezga kirmaydi.
O‘simlik dunyosi ancha boy va rang-barang. Qit’aning Ko‘p madaniy o‘simliklari – makkajuxori yoki mais, kartofel, tomat, kakao kabilar uzining sifati va kishiga foydaliligi bilan Eski Dunyonikidan ustun turadi. Amerika ba’zi foydali usimliklarning vatani xam xisoblanadi. Uning bag‘ridagi xilma-xil kazilma boyliklar xozirgi ilmiy-texnika tarakkiyotiga juda kul keladi.
Yangi Dunyoning aholi soni 1980 yilda 600 millionga yetdi. Shundan 250 millionshga yaqini Shimoliy Amerikada, 350 millioni Lotin Amerikasida yashaydi. Yevropaliklar kelish arafasida qit’ada turli ijtimoiy taraqqiyot pog‘onasida o‘zaro yaqin qarindosh bo‘lgan indeys qabila, elat va xalqlari yashagan. Ularning ko‘pchiligi meksikaning Janubiy kismi, Markaziy Amerika va And tog‘larida joylashgan bulib, yuksak dexkonchilik madaniyati yaratgan, yuqori ijtimoiy-iqtisodiy darajada turgan xalqlarning juda katta territoriyasida tarqoq xolda joylashgan kam sonli mayda qabilalar terimchilik, ovchilik va balikchilik bilan shugullanib ibtidoiy-jamoa tuzumidan kutarilmagan. Amerikaning kashf etilishi arafasida uning tub axolisi taxminan 80-90 million kishiga yakin bulgan.
Indeyslarning kelib chiqishi uzoq davr fanda sir bo‘lib turli gipoteza va muloxazalarni yuzaga keltirgan. Ayrim olimlar Amerika axolisi avtoxton, ya’ni shu yerda paydo bulgan, degan fikrni ko‘tarib chiqqanlar. Lekin xozirgacha bu yerda na ibtidoiy paleantrop kishilar yashagan makonlar, na odamsimon maymunlarning izlari aniqlangan. Amerikaga odamlarning Osiyodan ko‘chib kelganligi, uning shimoldan janubga tomon asta-sekin ko‘chib tarqalganligi tasdiqlangan. Bu ko‘chish Bering bug‘ozi bo‘lmagan Osiyo va Amerika qit’asi kushilgan bir davrda ro;’y bergan.
So‘nggi 20 yil ichida qilingan kashfiyotlarga tayanib olimlarning ko‘pchiligi bu yerda odam 30-25 ming yillar muqaddam paydo bo‘lgan degan fikrga kelganlar. 50-100 ming yillar ilgari kela boshlagan, degan fikrni aytmoqda. Janubiy Amerikaga esa odamlar dastlab 17-11 ming yillar ilgari kelgan, deyiladi.
Tub amerikaliklarning ajdodlari butun qit’ada shimoliy Alyaskadan to janubdagi Olovli osiyoliklardan kelib chiqqanligini arxeologik dalillardan tashqari antropolik tuzilishdari ham tasdiklaydi. Ularning hammasi mongoloid irqiga oid bo‘lib, badanining nisbatan jigar rangligi, kallasida qattiq to‘g‘ri tukli sochlari, badanining kam tukliligi, qora ko‘zliligi, keng yalpoq yuzliligi va yonoq suyagining chikkanligi bilan umumiy o‘ziga xos tipni paydo qilgan. Ammo indeyslar Osiyo mongoloidlaridan baland, burgutsimon burni, epikantus (kuz kiyachigi) ning kamligi va uzunroq yuzi bilan ajralib turadi. Ular balki, ayrim olimlarning fikricha, o‘zlarining osiyolik ajdodlarining antropologik tuzilishini saklab qolgandir. Indeyslardan shimoliy Amerika va Grelandiyaga tarqalgan aleut eskimoslari ancha ajralib turadi. Ularda mongoloid belgilari juda kuchli va xozirgi Shimoliy-sharqiy osiyoliklarga ancha yaqin. Demak, aleut eskimoslari Amerikaga kelgan axolining oxirgi oqimi bilan bog‘lik.
Qolgan barcha indeyslar bir necha asrlar va xatto ming yillar davomida asta-sekin shimoldan janubga va keyin kit’aning ichki territoriyasiga tarkalgan va turli elat va xalklarning shakllanishiga asos bulgan. Ba’zi umumiy belgilariga karab ularni odatda uchkatta guruxga: shimoliy amerikalik, markaziy amerikalik va janubiy amerikaliklarga buladilar. Ular o‘zaro fakat buyi va badan terisining rangi bilan farklanadidar.Shimoliy amerika indeyslari buyining balandligi, kuzining tugri kiyigi va urgutsimon burni bilan ajralib turadi.
Markaziy va Janubiy amerikalik indeyslar eng kadimiy irkiy belgilarini saklab kolganlar, odatda ular past buyli, ochik jigar rang badanga ega. Badiiy adabiyotda, ayniksa F.Kuper asarlarida indeyslarni “kizil tanlilar” deb xam ataydilar⁹.
Amerika tub axolisining tillari kam o‘rganilgan. Ammo ular juda ko‘p mayda til guruxlariga bo‘linib ketgan. Olimlarning aniqlashiga qaraganda, bu yerda indeyslarning taxminan ikki mingdan ortiq tillari mavjud bo‘lib, ularni 110 til oilasiga bo‘lish mumkin. O‘z navbatida mazkur tillar oilasi beshta eng yirik til guruxlariga biriktirilgan: makrokarib, makroaravak, makrokechau, makromayya va bask-dene. Balki bu klassifikasiya indeyslarning ko‘chib kelish jarayoni, ya’ni migrasiontulkinni aks ettirishi ham mumkin. bulardan tashqari uziga xos xususiyatga ega bo‘lgan uchta til turkumiga birlashtirilgan tarqoq qabilalar borki, ular Janubiy Amerikada joylashgan bulib, eng dastlabki migrasiya bilan bog‘lik.
Asteklar Meksika vodiysining nisbatan kech aholisidir. Ular paydo bo‘lishidan ko‘p asrlar oldin bu erda dehqonchilik qilgan, mahobatli binolar qurgan, ajoyib san’at asarlarini yaratgan madaniy xalqlar yashagan. Mamlakatda ispan bosqinchilari paydo bo‘lgan vaqtga kelib, nafaqat bu xalqlarning o‘zlari, balki ular haqidagi xotiralar deyarli butunlay yo‘q bo‘lib ketgan edi.
Asteklar xalq emas, balki 1521 yilgacha Meksika vodiysida yashagan xalqlar jamoasidir. Bu qabilalar orasida, shubhasiz, tenoxlar asosiy bo‘lgan va ular ko‘pincha "Asteklar" deb ataladi. Bundan tashqari, Asteklar quyidagilar tomonidan yaratilgan uch tomonlama ittifoqni anglatadi:
Tenochtitlning soyalari
acolua texcoco
Tepanec Tlacopan
Savdo, urf-odatlar, din va til bilan bog‘langan xalqlar uchun atama sifatida "Astek" so‘zining zamonaviy qo‘llanilishi Aleksandr fon Gumboldt tomonidan taklif qilingan va 19-asrning meksikalik olimlari tomonidan zamonaviy meksikaliklarni mahalliy hindlardan ajratish vositasi sifatida olingan. aholi¹⁰.
Ularning shahar-davlatlari unumdor Mexiko vodiysida vujudga keldi va ulkan hududni o‘ziga bo‘ysundirib, cheksiz tabiiy resurslarga ega bo‘ldi.
Atstek sivilizatsiyasi (XIV-XVI asrlar) boy mifologiya va madaniy merosga ega edi. Asteklar imperiyasining poytaxti Texcoco ko‘lida joylashgan Tenochtitlan shahri (ispancha: Texcoco), hozirda Mexiko shahri joylashgan.
Asteklar Texcoco ko‘lidagi ikkita kichik orolga joylashdilar va 1325 yilda Tenochtitlan shahrini qurdilar. Vaqt o‘tishi bilan u katta sun’iy orolga aylandi, endi bu joy Mexiko shahrining markazi.
Astek madaniyati umumiy til tufayli Nahua deb nomlanuvchi madaniy majmua bilan bog‘liq. Afsonaga ko‘ra, keyinchalik Asteklarga aylangan turli guruhlar shimoldan Tekskoko ko‘li atrofidagi Anahuak vodiysiga kelishgan. Bu vodiylar va ko‘llarning joylashuvi aniq ma’lum - bu zamonaviy Mexiko shahrining yuragi, ammo Astek xalqi qayerdan kelganligi aniq noma’lum. Afsonaga ko‘ra, Asteklarning ajdodlari shimoldan, Aztlan degan joydan kelib chiqqan va yetti nauatlakning oxirgisiga ("nahuatl tilida so‘zlashuvchilar", "odam" degan ma’noni bildiruvchi "tlaca" so‘zidan) tegishli bo‘lgan.
Asteklar, ular aytganidek, bo‘sh joyga kelishmadi. Bora-bora bu yerlarda ilgari oʻrnashib qolgan qabilalarning bilim va madaniyatining bir qismini oʻzlashtirdilar. Afsonaga ko‘ra, Asteklar Anahuak vodiysiga kelganlarida, mahalliy aholi ularni eng madaniyatsiz guruh deb hisoblashgan, ammo Asteklar o‘rganishga qaror qilishgan; va ular qo‘llaridan kelgan barcha bilimlarni boshqa xalqlardan, asosan qadimgi Tolteklardan olganlar.
Asteklar ba’zi an’analarni o‘zlari bilan birlashtirgan va birlashtirgan. Ularning orasida har biri umumbashariy falokat bilan yakunlangan to‘rtta buyuk davrni tasvirlaydigan dunyoning yaratilishi haqidagi afsona bor.
Bizning davrimiz - Nahui Ollin, beshinchi davr (Blavatskiy ham beshta haqida yozgan), beshinchi quyosh yoki beshinchi yaratilish - "barchasi yarada" degan ma’noni anglatuvchi Nanahuatl xudosining fidoyiligi tufayli halokatdan qutulgan. Rus tilida odatda "hammasi bubolarda" deb tarjima qilinadi. Bu eng kichik va eng kamtar xudo, jiddiy kasallik tufayli og‘riqdan azob chekdi; u quyoshga aylandi.
Bu afsona qadimgi Tenochtitlan shahri (so‘zma-so‘z "xudoga aylanish joyi") bilan bog‘liq bo‘lib, u Atteklar zamonaviy Mexiko shahri vodiysiga kelgan paytda tashlab ketilgan va tashlab ketilgan.
Yana bir afsona Yerni ikkita egizak xudolar - Tezkatlipoka va Ketsalkoatlning yaratilishi sifatida tasvirlaydi. Tezcatlipoca dunyo yaratilishida oyog‘ini yo‘qotgan, shuning uchun u oyoqsiz va ochiq suyak bilan tasvirlangan. Kultning ba’zi navlarida Quetzalcoatl oq Tezcatlipoca deb ham ataladi.
Asteklar imperiyasi, aksariyat Evropa imperiyalari singari, etnik jihatdan juda xilma-xil edi. Bu yagona boshqaruv tizimidan ko‘ra o‘lpon yig‘ishning yagona tizimi edi. Asteklar hukmronligi ostidagi shaharlar og‘ir soliqlarga tortilgan bo‘lsa-da, qazishmalar bu shaharlar bo‘ysundirilgandan keyin oddiy aholining boyligi doimiy ravishda oshib borayotganini ko‘rsatadi. Savdo hatto dushman shaharlari bilan ham olib borildi. Asteklarni mag‘lub etgan yagona odamlar, Purepecha, mis boltalarning asosiy ishlab chiqaruvchisi edi. Asteklarning asosiy ma’muriy hissasi bosib olingan shaharlar o‘rtasidagi aloqa tizimi edi.
Mesoamerikada hayvonlar yoki g‘ildirakli transport vositalari yo‘q edi va yurish uchun yo‘llar qurilgan. Odatda yo‘llar qurilishi o‘lponning bir qismi edi. Hatto ayollar yolg‘iz sayohat qilishlari uchun yo‘llar doimiy ravishda kuzatilgan; sayohatchilar har 10-15 kilometrda dam olishlari, ovqatlanishlari va hatto hojatxonaga tashrif buyurishlari mumkin edi. Shuningdek, messenjerlar (Painani) doimiy ravishda bu yo‘llar bo‘ylab sayohat qilib, Asteklarni so‘nggi voqealardan xabardor qilishdi.
Atstek imperiyasining yaratilishi eng yirik aholi portlashlaridan biriga olib keldi - Mesoamerika aholisi 10 dan 15 million kishiga ko‘paydi va Konkista davrida Atstek davlati Meksika ko‘rfazidan Tinch okeanigacha bo‘lgan hududni egallab oldi. Balsas va Panukodo daryolarining og‘zidan Mayya erlarigacha. Gvatemala yerlarida alohida koloniyalar mavjud edi. Boshqa tomondan, Pueblo vodiysining shimolidagi Tlaxcala shahar-shtati Asteklarga bo‘ysunmadi.
Asteklar jangovar xalq edilar, lekin ular dehqonchilik bilan shug‘ullangan, ko‘mir, kumush, oltin qazib olgan, kulolchilik va qurol-yarog‘ hunarmandchiligi, metallni qayta ishlagan va kiyim tikish bilan shug‘ullangan. Yozuv va ilm-fanni rivojlantirishga katta e’tibor berildi.
Asteklarning qishloq xo‘jaligidagi yutuqlari "suzuvchi bog‘lar" ixtirosi - chinampa va sug‘orish tarmog‘ining ixtirosida namoyon bo‘ldi. Dehqonlar dukkakli ekinlarni, qovoqlarni o‘stirib, bosib olingan hududlar bo‘ylab shunday mahsulotni tarqatdilar, keyinchalik makkajo‘xori kabi juda muhim mahsulotga aylandi. Ular kakao loviyasidan xushbo‘y ichimlik tayyorlashni, agava sharbatidan esa alkogolli ichimliklar tayyorlashni o‘rgatishdi. Ular birinchi bo‘lib kakao va pomidor etishtirishni o‘rganishdi va ularga "pomidor" nomini berishdi.
Asteklar Meksika vodiysining nisbatan kech aholisidir. Ular paydo bo‘lishidan ko‘p asrlar oldin bu erda erni dehqonchilik qilgan, mahobatli binolar qurgan, ajoyib san’at asarlarini yaratgan madaniy xalqlar yashagan. Mamlakatda ispan bosqinchilari paydo bo‘lgan vaqtga kelib, nafaqat bu xalqlarning o‘zlari, balki ular haqidagi xotiralar deyarli butunlay yo‘q bo‘lib ketgan edi.
Asteklar ba’zi an’analarni o‘zlari bilan birlashtirgan va birlashtirgan. Ularning orasida har biri umumbashariy falokat bilan yakunlangan to‘rtta buyuk davrni tasvirlaydigan dunyoning yaratilishi haqidagi afsona bor.
Bizning davrimiz - Nahui Ollin, beshinchi davr (Blavatskiy ham beshta haqida yozgan), beshinchi quyosh yoki beshinchi yaratilish - "barchasi yarada" degan ma’noni anglatuvchi Nanahuatl xudosining fidoyiligi tufayli halokatdan qutulgan. Rus tilida odatda "hammasi bubolarda" deb tarjima qilinadi. Bu eng kichik va eng kamtar xudo, jiddiy kasallik tufayli og‘riqdan azob chekdi; u quyoshga aylandi.
Bu afsona qadimgi Tenochtitlan shahri (so‘zma-so‘z "xudoga aylanish joyi") bilan bog‘liq bo‘lib, u Atteklar zamonaviy Mexiko shahri vodiysiga kelgan paytda tashlab ketilgan va tashlab ketilgan.
Yana bir afsona Yerni ikkita egizak xudolar - Tezkatlipoka va Ketsalkoatlning yaratilishi sifatida tasvirlaydi. Tezcatlipoca dunyo yaratilishida oyog‘ini yo‘qotgan, shuning uchun u oyoqsiz va ochiq suyak bilan tasvirlangan. Kultning ba’zi navlarida Quetzalcoatl oq Tezcatlipoca deb ham ataladi.
Asteklar davlati XIV asrdan XVI asming boshlariga qadar Markaziy Meksikada hukm surib, uning poytaxti Tenochtitlan Teskokoko (hozirgi Mexiko o‘mi)dajoylashgan. Sbahar sohil bilan ko‘prik va to‘g‘onlar orqali bogiangan. Rivoyatga ko‘ra, asteklarga shahar bunyod etilgan joyni tumshugida ilon ushlab turgan burgut ko‘rsatgan. Bu ushbu orolda ezgulik doimo yovuzlikni yengishi ramzi sifatida qabul qilinib, unda boiajak poytaxtni qurishgan. Hozirgi Meksika bayrogidagi ilonni tishlab turgan burgut aynan rivoyatdan olingan ramziy tasvirdir.
Asteklar hukmdori Itskoatl XV asrning 20-yillarida uch shahar ittifoqi yo‘lboshchisiga aylanib, asteklarni qo‘shni shaharlar hukmidan ozod etadi. Uning vorislari, ayniqsa, Montesuma II davrida Asteklar podsholigi o‘z taraqqiyoti cho‘qqisiga erishadi. Asteklar oliv. hukm dori tlaltekutli («Erkaklar sardori») nomini olib, eng avval asteklar harbiy sardori, qolaversa, ularga bo‘ysunadigan qabilalaming yetakchisi ham boigan. Asteklar butun o‘rta Meksikani, unda yashaydigan qabilalami bo‘ysundirganlar.
Asteklar madaniyati Meksikada yashagan tolteklar, mishteklar boy an’analarini o‘zida birlashtirgan xo‘jalik, dehqonchiligi va hunarmandchilikka asoslangan edi. Makkajo‘xorining bir necha navini, dukkakli ekinlar, qovoq, qizil va yashil qalampir, pomidor, paxta, tamaki, texnik ekinlar yetishtirganlar. Agavaning bir turi magey ekib, uning tozalangan tolalaridan mato va qog‘oz, sharbatidan shirinliklar va alkogol ichimlik - pulke tayyorlaganlar. Dastlab tamaki chekish, pulke ichishga turli marosimlardagina ruxsat berilgan¹¹.
Asteklar sopoldan turli buyumlar yasashda, sangtaroshlikda, zargarlikda (kumush, oltin va misdan zeb-ziynatlar yasashda) yuksak mahoratlarga erishganlar. Ibodatxonalar va boshqa me’morchilik inshootlarini qurishda adobe - xom gishtdan foydalanganlar. Shaharlari to‘g‘ri burchakli reja bo‘yicha qurilgan. Erkin asteklarning oilalari kalpulyi deb nomlangan yigirmata o‘ziga xos jamoalarga birlashib, ular o‘z ibodatxonalari, zaxira yer maydonlariga va jamoa boshqaruviga ega boiishgan. Kalpulyi boshligi yerlami taqsimlagan, jamoa omborlari, oqsoqollar kengashini boshqargan. Asteklar hayoti urushlar bilan bogiiq boigan. G‘olibona urushlar ularni kuchli qabilalar ittifoqi tuzishlariga imkon bergan. Lekin bu ularning do‘stlari sonini oshirmagan. Ispan konkistadori Eman Kortes ushbu vaziyatdan foydalanib asteklarga qarshi qabilalarni ularga qarshi qo‘llab, Tenochtitlan va mamlakatni bosib olgan. Asteklar taqvimi mayyalarnikiga o‘xshash. Ularda yaxlit yozuv tizimi shakllanib ulgurmagan. Asteklar rasmli yozuvdan foydalanganlar - unda iyerogliflar va qisman fonetik belgilar bo‘lgan.