O’zbekisтon respublikasi oliy va o’rтa maхsus тa’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlaт universiтeтi
Download 0.72 Mb. Pdf ko'rish
|
boburnomada bobur oilasi haqida-1
- Bu sahifa navigatsiya:
- Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Husayin Boyqaro
“Boburnoma” asari haqida
. “Boburnoma” Bobur kezgan yurtlar haqida o`ziga xos qomusdir. Lekin bu faqat sinchkov emas, badiiy zavqi ham baland bo`lgan ijodkor tomonidan yozilgan. Asarda turli fanlarga oid ma`lumotlar bilan bir qatorda go`zal ijodiy kuzatishlar, chiroyli badiiy lavhalar ham bor. Ayniqsa, Xuroson va Hindiston manzaralarini chizganda, xususan, o`zbek o`quvchisiga notanish urf-odatlar, o`simlik va hayvonlar haqida hikoya qilganda Boburning badiiy iste`dodi ish beradi. Masalan, u xurmoni shunday tushuntiradi: “Yana xurmodir. Agarchi xurmo Hindiston maxsusi emas. Chun ul viloyatlarda yo`q edi, mazkur bo`ldi. Xurmo daraxti Lamg`onda ham bordur, shoxlari daraxt kallasida bir yerda-o`q bo`lur. Barglari shoxlarining tubidin uchig`acha ikki tarafida bo`lur, tanasi nohamvor (notekis) va badrang (ko`rimsiz) dir. Mevasi uzumning xo`shasidek bo`lur, xo`shasidin xili ulug`roq bo`lur.
11 Derlarkim, nabotat orasida xurmo daraxtining ikki ishi hayvonotqa o`xshar: biri ulkim, nechukkim hayvonot boshini kesarlar-hayoti munqati` bo`lur (uzilur). Xurmo daraxtining ham boshi kesilsa, daraxti qurur. Yana biri ulkim, nechukkim hayvonottin benar natija hosil bo`lmas, xurmo daraxtig`a ham nar xurmo shoxini kelturub, tegurmasalar, yaxshi bar bermas. Bu so`zning haqiqati ma`lum ermas”. “Boburnoma” o`zbek nasri taraqqiyotiga juda katta ta`sir ko`rsatdi. Buning yorqin namunasi Abulg`ozi Bahodirxonning “Shajarai turk” va “Shajarai takorima” asarlaridir. “Boburnoma”ning tasvir va bayon usuli tarjimalar orqali boshqa adabiyotga ham o`tdi. G`arb va Sharqning fan va davlat arboblari Boburning tarix va madaniyat oldidagi xizmatlarini belgilashda bu kitobga asosiy manba sifatida qaradilar. Hindiston tarixini yoritishda esa, mutaxassislar fikricha, hali xam buyuk bobomiz Beruniyning “Hindiston” idan keyingi muhim asar “Boburnoma” bo`lib turibdi. “Boburnoma” XV–XVI asrning muhim voqealarini badiiy aks ettirgan prozaning qimmatli namunasidir. “Boburnoma” qomusiy xarakterdagi asar bo’lib, unda ilm – fan, urf – odat, ijtimoiy – siyosiy, tabiiy etnografik bilimlar mohirlik bilan ifodalangan. Shu bilan birga bu asar o’zbek klassik adabiyotida badiiy prozaning ham namunasi. “Boburnoma” fanning qator sohalari uchun nihoyat darajada muhim ahamiyatga ega bo’lishi bilan birga o’zbek adabiyoti tarixida badiiy prozaning eng birinchi buyuk namunasi ham hisoblanadi. Bu asar adabiyotimizda proza janrini rivojlantirishga uzoq vaqt ijobiy ta'sir etib keldi. “Boburnoma”da, aytish mumkinki, 5 yoshlarida Samarqandga borgan yosh Zahiriddinning umrining oxirgi yillarigacha o’z boshidan o’tgan voqealari, ko’rgan – kechirganlari, o’zi bilan jangu jadallarda birga bo’lgan kishilar, o’z ko’zi bilan ko’rgan shahar va qishloqlar, o’zi suhbatlasha olmagan, lekin madaniy – siyosiy hayotda katta iz qoldirgan Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Husayin Boyqaro va boshqalar, hamda qarindosh – urug’, oila a'zolari, o’zi haqidagi ma'lumotlar haqqoniyat bilan tasvirlangan.
12 “Boburnoma” ning umumiy mazmuni va unda aks ettirilgan voqealar haqida ingliz olimi Elfiniston quyidagi samimiy so’zlarini yozadi: “Bu memuarlarda buyuk turk podshosining hayoti batafsil tasvirlangan, uning shaxsiy his – tuyg’ulari har qanday mubolag’adan, pardadan holi, uning uslubi oddiy va mardona, shuningdek, jonli va obrazli, o’z zamondoshlarining qiyofalarini, intilishlarini, qiliqlarini oynadek ravshan tasvirlaydi. Bu jihatdan u, Osiyoda yagona, chinakam tarixiy tasvir namunasidir. Bobir har bir odamning tashqi ko’rinishini, kiyimini, ta'bini va odatini ifoda qiladi va mamlakatlarni, ularning iqlimini, tabiatini, xo’jaligini, san'at va hunarmandchilik asarlarini tasvirlab beradi. Lekin asarga muallifning xarakteri eng ko’p joziba bag’ishlaydi”. “Boburnoma”da Zahiriddin Boburning uzoq yillik kuzatishlari memuar – xotira ko’rinishida izchillik bilan tasvirlanadi. Shu bilan birga ayrim yillarning voqealari noma'lum sabablarga ko’ra “Boburnoma” da berilmagan. Shunday bo’lishiga qaramasdan “Boburnoma” da 12 yoshdan taxtga chiqib, Andijon, Samarqand, Afg’oniston, Hindistonda o’z boshidan kechirgan, o’z ko’zi bilan ko’rgan minglab voqea – hodisalarning eng muhimlari haqida qiziqarli ma'lumot bergan. “Boburnoma”dagi bayon tartib bilan, avvalo u yoki bu shaharning tabiiy – geografik tasviri, o’sha yerning hukmdori, uning tashqi qiyofasi, ma'naviy dunyosi, avlod – ajdodlari, ziyolilari, amir – beklari haqida ma'lumot berish yo’li bilan boradi. So’ngra o’sha joyning urug’ – elatlari, til, urf – odat va boshqa xususiyatlarini tasvirlaydi. Shu jihatdan “Boburnoma” dagi ma'lumotlar O’rta asrdagi bir qator o’lka, shahar va mamlakatlar tarixini o’rganishda ham qimmatli manba bo’lib xizmat qiladi. Chunonchi, Bobur 1497 – 1498 yillarda Samarqand shahri va viloyati muyassar va musaxxar bo’ldi deb, shahar va uning tabiiy – geografik holatini shunday tasvirlaydi: “Rub'i maskunda Samarqandcha latif shahr kamroqdur. Shahri Samarqanddur, viloyatini Movarounnahr derlar. Samarqandni Iskandar bino qilg’ondur. Mo’g’ul va turk ulusi Semirkand derlar. Temurbek poytaxt qilib edi. Temurbekdin burun Temurbekdek ulug’ podshoh Samarqandni poytaxt qilg’on emastur. Eli tamom sunniy...Ko’hak suyi bila ma'mur va
13 mazru'dur. Uzumi va qovuni va olmasi va anori, balki jami' mevasi xo’b bo’lur. Qishi mahkam sovuqtur...yozlar yaxshi havosi bor... Temurbek va Ulug’bek Mirzoning imorati va bog’oti Samarqand mahallotida ko’ptur. Samarqand arkida Temurbek bir ulug’ ko’shk solibtur, to’rt oshyonliq, Ko’k saroyga mavsum va mashhur va bisyor oliy imorattur. Samarqandning sharqida ikki bog’ solibtur, birikim yiroqroqtur, bog’i Bo’ldudur, yovuqrog’i Bog’i Dilkushodur. Andin Feruza darvozasig’acha xiyobon qilib, ikki tarafida terak yig’ochlari ekturubtur. Dilkushodda ham ulug’ ko’shk soldurubtur, ul ko’shkta Temurbekning Hindiston urushini tasvir qilibturlar. Yana Pushtai Ko’xakning domanasida Kongilning qora suyining ustidakim, bu suvni Obirahmat derlar, bir bog’ solibtur. Naqshi jahong’a mavsum”...(“Boburnoma”) Bobur Samarqand haqida yozar ekan, bu yerda shuhrat topgan Shayx Abu Mansur, Sahihi Buxoriy “Xoja Ismoil Xartanak, sohibi “Xidoya” kim Imom Abu Xanifa mazhabida “Hidoya” din mo’'tabarroq kitobi fiqh kam bo’lg’oy, Farg’onaning Marg’inon otliq viloyatindur”, deb bir qator olim, din arboblari, huquq ilmining namoyandalari, Ulug’bek Mirzoning Ko’hakdagi rasadxonasi va u tuzgan “Ziji Ko’ragoniy”, Xoja Nasr Tusiy tomonidan Marog’a rasadxonasida bitilgan “Zichi Elxoniy”, Samarqandning olamga mashhur yaxshi qog’ozlari haqida atroflicha ma'lumot beradi. “Boburnoma” ning yana bir muhim fazilati tarixiy fakt va xodisalarni beg’araz, xolisona izchillik bilan tasvirlashda ko’rinadi. “Boburnoma”da Boburning o’zi asarning markazida turishiga qaramasdan, uning xatti – harakatlari asosan haqqoniy tasvirlanganligini ko’ramiz. Ko’pchilik tarixiy-memuar xarakterdagi asarlar tumtaroq, jimjimador uslubda yozilgan bo’lsa, Bobur sodda, ravon yozish namunasini ko’rsatdi. Bu jihatdan o’g’li Humoyun mirzoga yozgan nasihatomuz maktubi xarakterlidir. Hatto Bobur o’zining poetik asarlarida ham qisqa va sodda uslubda fikr bayon qilishga intilgan. Jumladan, masnaviylardan birida bunday yozadi:
14 Uzatma muncha ham Bobur so’zingni, Bu so’zlar birla xor etma o’zingni. Agarchi ko’p so’zing bor muxtasar qil, Ul oyg’a so’zing aslidin xabar qil. “Boburnoma”ning qimmatli tomonlaridan biri unda o’z davrining juda ko’p tarixiy shaxslarning xatti – harakatlari, ijtimoiy – siyosiy qiyofalarini yorqin tasvirlashda ko’rinadi. Bu tarixiy shaxslarning aksariyat ko’pchiligi temuriylar xonadoniga mansub amir-beklar, shayboniylar, shu davrda ijtimoiy-siyosiy hayotda katta mavqega ega bo’lgan sarkarda va ruhoniylar hamda juda ko’p san'at va adabiyot namoyandalaridir “Boburnoma”da Umarshayx mirzo, Husayn Boyqaro kabilarning qiyofasi, nasl- nasabi, amir-umarolari, shajarasi batafsil tasvirlangan. Bobir tasviriy vositalar orqali bu tarixiy siymolarning yaxlit qiyofalarini aniq tasavvur qilish, hatto mukammal portretlarni chizish mumkin. “Boburnoma” 1526- yil voqealari bayon etiladi. Chunki shun yili Bobur Ponipat degan yerda Hind sultoni Ibrohim Lo’diy bilan to’qnashib uni yengadi. Ibrohim shu urushda o’ldiriladi. Hindning bosh shahri Dehli Boburshoh qo’liga o’tadi. Hindning turli o’lkalarini boshqarib turgan hind roylari va rojalari birin- ketin Boburga bo’ysunib , uning hokimyatini tan ola boshlaydilar. Boburga bo’ysunishni istamaganlar esa Chetur o’lkasining Ronosi Sango tevaragida uyushadilar. Boburning shundan keying kurashi ana su yerda bo’lib o’tadi. Bobur o’z asarida Rono bilan bo’lgan jangni alohida ta’riflar bilan ba’yon etadi. U urush oldidan urush qatnashchilarining katfiyati qanday holatda bo’lganligini yetarlicha tasvirlaydi. Bu urushda Bobur kuchli to’qnashuvga duch keladi. “Boburnoma”da muallifning boshidan kechirgan jangu- jadallari birin ketin xronotop tarzida bayon etiladi. Bobur asarni yozishdan avval urushlarning yillarini alohida bitiklar tarzida yozib boravergan va ulardan foydalangan holda asarni to’liq matnini yozgan. Ammo asarni nashr ettirgan ba’zi olimlar Boburning yozishga ulgurmay qolgan
15 asar qismi deb tushunganlar. “Boburnoma” asari yuzasida hali- hamon tortishuvlar davom etmoqda. 1
Download 0.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling