О‘zbekistоn respublikаsi оliy vа о‘rtа mахsus tа’lim vаzirligi qаrshi muhаndislik

Makroiqtisodiyota umumiy iqtisodiy muvozanat tushunchasi .

Makroiqtisodiy muvozanat - bu milliy iqtisodiyotning shunday holatiki, tovarlar va xizmatlar yaratish uchun cheklangan iqtisodiy resurslardan foydalanish va ularni jamiyatning turli a'zolari o'rtasida taqsimlash muvozanatli, ya'ni. resurslar va ulardan foydalanish o'rtasida umumiy mutanosiblik mavjud; ishlab chiqarish omillari va ulardan foydalanish natijalari; ishlab chiqarish va iste'mol qilish; talab va taklif; moddiy va moliyaviy oqimlar. To'liq muvozanatga erishish iqtisodiy idealdir, chunki real hayotda iqtisodiy inqirozlar, resurslardan to'liq yoki samarasiz foydalanish muqarrar. Iqtisodiyot nazariyasida makroiqtisodiy ideal iqtisodiy tizimning umumiy muvozanat modellarini qurishdir.
Makroiqtisodiy modellar turli iqtisodiy hodisa va jarayonlarni ular orasidagi funksional munosabatlarni aniqlash maqsadida ularning chizmaiylashtirilgan (mantiqiy, grafik) tavsifidir. Amalda bunday model talablarining turli xil buzilishlari mavjudligiga qaramay, makroiqtisodiy muvozanatning nazariy modellarini bilish real jarayonlarning ideallardan chetga chiqishlarining o'ziga xos omillarini aniqlashga, eng maqbul holatni amalga oshirish yo'llarini topishga imkon beradi. iqtisodiyotning.
Iqtisodiyotda ushbu muammo bo'yicha iqtisodiy fikrning turli sohalarining qarashlarini aks ettiruvchi makroiqtisodiy muvozanatning bir nechta modellari mavjud:
• XVIII asrdagi Fransiya iqtisodiyoti misolida F.Kesnening oddiy takror ishlab chiqarish modeli;
• makroiqtisodiy muvozanatning klassik modeli;
• mukammal raqobat sharoitida umumiy iqtisodiy muvozanat modeli L. Valras;
• kapitalistik ijtimoiy takror ishlab chiqarish sxemalari (K. Marks modeli);
• J.Keynsning qisqa muddatli iqtisodiy muvozanat modeli;
• V.V.Leontievning kiritish-chiqarish modeli.
Yalpi talab va yalpi taklif
Makroiqtisodiy muvozanat modellarini ishlab chiqishda bozor tuzilmasi modellarini (L. Valras modeli) qurish bilan bir qatorda muhim rivojlanish milliy iqtisodiyotda yalpi talab va yalpi taklif o'rtasidagi tenglikni ta'minlash shartlarini tahlil qiluvchi yondashuv bilan qabul qilindi. Makroiqtisodiy muvozanatning qonuniyatlarini ochib berish uchun birinchi navbatda yalpi talab va yalpi taklif tushunchalarini shakllantirish kerak, chunki milliy iqtisodiyotdagi barcha o'zgarishlar ularning o'zgarishi bilan bog'liq.
Yalpi talab deganda tovar bozorida taklif etilayotgan yakuniy tovarlar va xizmatlarga bo'lgan barcha individual talablar yig'indisi tushuniladi. Yalpi talab iste'mol xarajatlaridan (uy xo'jaliklarining yalpi talabi), korxonalar tomonidan investitsiya xarajatlaridan, davlat xarajatlaridan va sof eksport xarajatlaridan iborat. Yalpi talabning ayrim elementlari nisbatan barqaror, masalan, iste’mol xarajatlari; boshqalari, xususan, investitsion xarajatlar yanada dinamik. Yalpi talab egri chizig'i (1-chizma) tegishli narx darajasida iste'molchilar sotib olishga tayyor bo'lgan tovar va xizmatlar miqdorini ko'rsatadi. U tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish hajmini va iqtisodiyotdagi narxlarning umumiy darajasini birlashtirishning shunday variantlarini beradi,

O’sish surati 2-chizma Yalpi talab egri chizig'i (DD) tovar va pul bozorlari muvozanatda. Makroiqtisodiyotda YaIM elementlariga yalpi pul talabi sifatidagi yalpi talab darajasiga ikkita asosiy omil ta'sir qiladi: iqtisodiyotdagi pul miqdori (M) va ularning aylanish tezligi (V). Talabning barcha boshqa omillarining muayyan tovarga ta'siri pirovardida shu omillarning o'zgarishiga kamayadi. Yalpi talab egri chizig'ining manfiy qiyaligini quyidagicha tushuntirish mumkin: zanjirlar darajasi (P) qanchalik baland bo'lsa, real pul zaxiralari (M / P) shunchalik past bo'ladi va demak, tovarlar va xizmatlar miqdori shunchalik kichik bo'laditalab taqdim etiladi (Q). Yalpi talab va narx darajasi o'rtasidagi teskari bog'liqlik, shuningdek, foiz stavkasi effekti, boylik effekti va import xaridlari ta'siri bilan bog'liq. Shunday qilib, narxlar ko'tarilganda, pulga talab va foiz stavkasi ortadi.
Kreditning oshishi iste'mol va investitsiya xarajatlarining kamayishiga va shunga mos ravishda yalpi talab hajmining kamayishiga olib keladi. Narxlarning o'sishi, shuningdek, to'plangan barqaror qiymatli moliyaviy aktivlarning (obligatsiyalar, muddatli hisobvaraqlar) real sotib olish qobiliyatini pasaytiradi va ularning egalarini xarajatlarni kamaytirishga undaydi. Import narxlarining o‘zgarmagan holda o‘sib borishi talabning bir qismini mahalliy tovarlardan import tovarlarga o‘tkazib, eksportni qisqartiradi, bu ham iqtisodiyotda yalpi talabning pasayishiga olib keladi.
Umumiy iqtisodiy muvozanatni tahlil qilishda milliy mahsulot va yalpi talabning asosiy tarkibiy qismlari o'rtasidagi munosabatlarni hisobga olish muhim rol o'ynaydi. Yalpi talab omili bo‘lgan aholining pul daromadlari o‘sishi bilan jamg‘armalar paydo bo‘ladi va o‘sib boradi. Ular daromad va iste'mol (iste'mol xarajatlari) o'rtasidagi farq sifatida ifodalanishi mumkin. Iqtisodiyot nazariyasiga makroiqtisodiy muvozanatni ta'minlashda iste'mol va jamg'armalarning rolini tahlil qilish uchun iste'mol va jamg'arma funktsiyalari tushunchalari kiritildi. Iste'mol funktsiyasi vaqt bo'yicha iste'mol xarajatlarining daromadga nisbatini ko'rsatadi. Xuddi shunday, biz jamg'arma funktsiyasini ko'rib chiqamiz, bu oilaning jamg'armalarining uning daromadlariga nisbatini ularning dinamikasida ko'rsatadi. Aholining daromadlari o'sishi bilan iste'mol miqdorining o'zgarishi tendentsiyasi iste'molga marjinal moyillik bilan tavsiflanadi: bu qo'shimcha daromadning qaysi qismi iste'molni oshirishga ketishini ko'rsatadi. Analogiya bo'yicha jamg'armaga marjinal moyillik daromad miqdori o'zgarganda aholi qo'shimcha daromadning qaysi qismidan qo'shimcha jamg'armalarga foydalanishini ko'rsatadi. Shubhasiz, iste'mol va jamg'armalar darajasiga ta'sir qiluvchi asosiy omil daromad hisoblanadi. Bundan tashqari, iste'mol va jamg'armaga soliqlar, tovar va xizmatlar narxi, bozordagi taklif hajmi ham ta'sir qiladi. Bu barcha individual takliflarning yig'indisidir. Yalpi taklif sotishga taklif etilayotgan barcha yakuniy mahsulot va xizmatlarning umumiy summasining puldagi qiymatini ifodalaydi. U ish haqi, renta, foiz va foydadan iborat. Yalpi taklif egri chizig'i iqtisodiyotdagi umumiy narx darajasining ma'lum qiymatlarida ishlab chiqaruvchilar tomonidan bozorga qancha yalpi mahsulot taklif qilinishi mumkinligini ko'rsatadi (3-chizma). Yalpi taklif egri chizig'ining shakli klassik va Keyns maktablari tomonidan turlicha talqin qilinadi.

3-chizma Yalpi taklif egri chizig'i
I segment to'liq bo'lmagan ish vaqti sharoitida taklifni tavsiflaydi, III segment to'liq bandlik holatidagi yalpi taklifni,
II segment esa to'liq bandlikka yaqinlashib qolgan sharoitdagi taklifni tavsiflaydi.
Yalpi taklifga ma'lum bir mahsulot bozorida o'zgarishlarni keltirib chiqaradigan bir xil omillar (ishlab chiqarishning texnik va texnologik bazasi, ishlab chiqarish xarajatlari) ta'sir qiladi.
Makroiqtisodiy muvozanat yalpi talab va yalpi taklif hajmining tengligini nazarda tutadi. Aslida, yalpi talab va yalpi taklifning o'zgarishi uchun juda ko'p variantlar mavjud. Demak, yalpi talabning ortishi bilan narxlarning, ishlab chiqarish hajmining, milliy daromadning ortishi kuzatiladi. Yalpi talabning pasayishi narxlarning, ishlab chiqarish hajmining va milliy daromadning pasayishi bilan kechadi. Yalpi taklifning o'sishi ishlab chiqarish hajmining o'sishiga va narxlarning pasayishiga olib keladi.
Taklifning qisqarishi, shuningdek, ishlab chiqarish hajmining oshishi narxlarning oshishi bilan birga keladi. Shunday qilib, yalpi talab va yalpi taklifning doimiy tebranishlari natijasida makrodarajadagi muvozanat juda kamdan-kam hollarda erishiladi. Milliy iqtisodiyot tomonidan makroiqtisodiy muvozanatga erishish muammosi, yuqorida aytib o'tilganidek, iqtisodiy fanning turli sohalari vakillari tomonidan turli yo'llar bilan ko'rib chiqiladi.
Iqtisodiyot fanida 20-asr boshlarigacha hukmronlik qilgan. makroiqtisodiy muvozanatning klassik nazariyasi (D.Rikardo, J.Mill, A.Marshall) toʻliq bandlik sharoitida yaratilgan mahsulotlarni xarid qilish uchun har doim sarf-xarajatlar darajasi yetarli, degan pozitsiyaga asoslanadi. Klassiklarning bu pozitsiyasi Say qonuni deb ataladigan qonunga asoslanadi unga ko'ra mahsulot ishlab chiqarish jarayonining o'zi ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga to'liq teng keladigan daromadni yaratadi, ya'ni. taklif o'z talabini hosil qiladi (