O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti
Download 2.88 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Ikkinchidan, geoiqtisodiyotga geografiyaning bir bo‗lagi sifatida qarash
mumkin, ya'ni. transmilliy iqtisodiy geosistemalarning shakllanish xususiyatlarini, xalqaro ahamiyatga ega bo‗lgan fazoviy (geografik) omillarni o‗rganishni o‗z predmetiga ega bo‗lgan geografik subdistiplina sifatida 2 . Uchinchidan, geoiqtisodiyotga rivojlanishning global, mintaqaviy, iqtisodiy modellari, davlatlar, mamlakatlarning iqtisodiy ittifoqlari o‗rtasidagi munosabatlarnini, dunyoning siyosiy va iqtisodiy tuzilishini o‗rganadigan siyosiy iqtisod deb qarash mumkin. To„rtinchidan, geoiqtisodiyot – bu geografik, iqtisodiy va siyosiy yondashuvlar, strategiyalarning kombinatsiyasi, ma'lum bir sintezidir. Siyosiy va iqtisodiy jarayonlar nafaqat bitta geomakonda, bir vaqt bo‗yicha ham birlashtirilgan. Bu zamonaviy geograflar va iqtisodchilarga o‗z tadqiqotlarida dala yondashuvini qo‗llashga imkon beradi. Bu geoekonomik ta'sir doiralarini barpo etishdan iborat bo‗lib, ular har doim ham davlat chegaralariga to‗g‗ri kelmaydi. Bu shuni anglatadiki, geoiqtisodiyot sub'ektlari nafaqat bitta makon-zamonda mavjud bo‗lib, balki ma'lum ta'sir doiralarini shakllantiradi. Boshqa sub'ektlarning maydonlari bilan o‗zaro ta'sir qiladi, bir-birini kuchaytiradi yoki zaiflashtiradi. Beshinchidan, yuqorida aytib o‗tilganidek, geoiqtisodiyot geosiyosiy fanning tarkibiy elementidir. Biroq, ba'zi tadqiqotchilar geoiqtisodiyotni maxsus ilmiy soha sifatida joylashtiradilar. Ba'zi hollarda ―geoiqtisodiyot‖ atamasi boshqa yaqin tushunchalar bilan almashtiriladi. Shunday qilib, G.D. Gloveli "geosiyosiy iqtisod" atamasidan foydalanishni taklif qiladi. E.G.Kochetov geoiqtisodiyotni global tadqiqotlar bilan bog‗laydi 3 . Qo‗shma Shtatlardagi zamonaviy geoiqtisodiyot bosqichining asoschisi Edvard Lutvak taniqli amerikalik tarixchi va geosiyosatshunos, davlat 1 Гловели Г.Д. Геополитическая экономия как традиция российской экономической мыс-ли : автореф. дис. … д-ра экон. наук. М., 2009. 4с. 2 Борисова П.С. Эстония в европейском геоэкономическом пространстве : автореф. дис. ... канд. геогр. наук. СПб., 2005. 4 с. 3 Кочетов Э.Г. Геоэкономическая парадигма (основы высоких геоэкономических техно-логий по гармонизации мира и новое «поле» для межцивилизационного глобального договора /диалога/) [Электронный ресурс] // Безопасность Евразии. 2006. № 4. С. 560–578. Электрон. версия печат. публ. URL: http://rudocs.exdat.com/docs/index-272488.html (дата обращения: 21.04.2021). 300 to‗ntarishlari va harbiy mojarolar bo‗yicha mutaxassis hisoblanadi. Lutvak geosiyosatni iqtisodiy raqobatga asoslangan siyosat sifatida geoiqtisodiyotga qarama-qarshi qo‗yadi. Uning nuqtai nazaridan, bugungi kunda yetakchi kuchlarning xatti-harakatlari ―savdo grammatikasidagi ziddiyatlar mantig‗I‖ning mujassamlanishi sifatida amalga oshirilmoqda. Geoiqtisodiyot mudofaa va hujum usullarini ishlab chiqishni talab qiladi. Millatni birlashtirish uchun zarur bo‗lgan geosiyosiy tahdid iqtisodiy tahdidga aylanib bormoqda. Ushbu munosabat va ushbu xatti-harakatlar, ayniqsa, Prezident Tramp rahbarligidagi AQShning zamonaviy tashqi siyosatida yaqqol namoyon bo‗ldi. Yevropada XX asrning 80-yillarida fransuz siyosatchisi va iqtisodchisi Jak Attali neomondialistik yondashuvning vakili, geoiqtisodiy kontseptsiyani qo‗llab- quvvatladi. Jak Attali ―geoiqtisodiyot‖ tamoyillari asosida tuzilgan geosiyosiy dualizmni, yagona dunyo hukmronligini bekor qilishni ta'kidlaydi. Dunyoning asosiy markazlari Amerika iqtisodiy makoni, Yevropa makoni va Tinch okeani mintaqasidir. «Ushbu uchta mondialist makon o‗rtasida, Attalining so‗zlariga ko‗ra, alohida tafovutlar va qarama-qarshiliklar bo‗lmaydi, chunki iqtisodiy va mafkuraviy turlar har qanday holatda ham bir xil bo‗ladi. Faqatgina farq eng keng rivojlangan markazlarning sof geografik joylashuvi bo‗ladi. Ular o‗zlarining atrofida makon jihatdan yaqinlikda joylashgan kam rivojlangan hududlarni kontsentratsion ravishda tuzadilar. Bunday konsentrik qayta qurish faqat "tarixni tugshida" yoki boshqacha qilib aytganda, geosiyosat buyurgan an'anaviy haqiqatlarni bekor qilish bilan amalga oshishi mumkin" 1 . Geoiqtisodiyot va neomondializm, ya'ni bu Atlantizmga qarama-qarshi qutb yo‗qligini anglatadi. Bu SSSR qulaganidan keyin mumkin bo‗ldi. «Neomondializm - bu so‗nggi modelda chap sotsialistik elementlar mavjudligini taxmin qilgan tarixiy mondializmning bevosita davomi emas. Bu mondializm va Atlantikizm o‗rtasidagi oraliq variantdir‖. Global qamrovning maxsus ilmiy yo‗nalishi sifatida geoiqtisodiyot zamonaviy fanlararo yondashuvlar – dunyoning tizimli tahlili, geosivilizatsiyalashgan modellashtirish, geostatik yondashuv va boshqalar bilan bog‗liq. Geoiqtisodiyot fan sifatida nazariy va empirik tarkibiy qismlarga ega. Nazariy geoiqtisodiyot geosiyosiy va iqtisodiy qonunlarning ishlashini o‗rganadi, o‗ziga xos nazariya va yondashuvlarni yaratadi. Global iqtisodiy rivojlanishning ko‗p o‗zgaruvchanligini o‗rganadi. Nazariy geoiqtisodiyotga misol sifatida olti burchakli geoiqtisodiy olam modelini rus geoiqtisodchisi A.I.Neklessa tomonidan asoslanib, global iqtisodiyotning kontseptual asosi sifatida keltiramiz. 1 Геоэкономика Жака Аттали [Электронный ресурс] // Дугин А. Основы геополитики. Кн. 1. Электрон. дан. URL: http://uchebnik-online.com/129/407.html (дата обращения: 21.04.2021). 301 Amaliy geoiqtisodiyot amaliy muammolarni echishga, geoiqtisodiy tushunchalar va nazariyalarning o‗ziga xos ko‗rinishini o‗rganishga, aniq qiymatlarni aniqlashga, masalan, davlatlarning geosiyosiy holatini, ularning YaIM ko‗rsatkichlarini, ularning geoiqtisodiy ta'sirining aniq chegaralarini, geoiqtisodiy strategiyalarini va ularning natijalarini aniqlashga ko‗proq e'tibor beradi Dunyoning geoiqtisodiy manzarasini maxsus tashkilotlar tomonidan taqdim etiladigan ko‗plab mezonlar asosida qurish mumkin. Bunday mezon sifatida mamlakatlarning turli reytinglari va tasniflari mavjud. Mana ulardan ba'zilari. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi bo‗yicha mamlakatlarning eng mashhur tasnifi Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan quyidagi mezonlarga muvofiq taklif qilingan: iqtisodiy rivojlanish ko‗rsatkichlari (aholi jon boshiga YaIM / YAIM, milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi, asosiy ishlab chiqarish jon boshiga to‗g‗ri keladigan mahsulotlar turlari, aholi turmush darajasi ko‗rsatkichlari, iqtisodiy samaradorlik ko‗rsatkichlari); iqtisodiy o‗sish turi (ekstensiv, intensiv, bilim talab qiladigan); tashqi iqtisodiy aloqalar darajasi va xususiyati (iqtisodiyotning ochiqligi darajasi bilan belgilanadi); mamlakatning iqtisodiy salohiyati hajmi. Geoiqtisodiyotning maqsadi turli davlarlarning raqobatlashishi dinamikasi, inqirozga olib boruvchi yoki oldini oluvchi usul va yo‗llarini o‗rganadi. Geopolitik raqobatning maqsadi jahondagi iqtisodiy liderlikni qoʼlga kiritishdan iboratligicha qolmoqda. Jahon iqtisodiyotida yetakchilik qilish uchun geopolitik kuchlar tomonidan turli iqtisodiy ittifoqlar, tashkilotlar, alyanslar tuzilmoqda 1 . Osiyo- Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi, Xalqaro savdo tashkiloti, Jahon banki, Xalqaro valyuta jamgʼarmasi, Yevraziya iqtisodiy ittifoqi, Yevropa iqtisodiy zonasi, Yevropa rekonstruktsiya va taraqqiyot banki, Shanxay hamkorlik tashkiloti va hokazolar shular jumlasidandir. Bu ittifoqlarning asosiy vazifasi u yoki bu geopolitik kuchlarning manfaatlariga mos boʼlgan iqtisodiy vaziyatni, iqtisodiy munosabatlarni yuzaga keltirishdan iborat. Moliyaviy-iqtisodiy inqiroz, biz taʼkidlab oʼtganimizdek, mamlakat-larning iqtisodiy imkoniyatlariga salbiy taʼsir koʼrsatdi, iqtisodiy retsessiyani boshlab berdi. Natijada geopolitik kuchlar oʼrtasida jahondagi iqtisodiy liderlik uchun kurash yangi pallaga kirdi. Jahon iqtisodiyotida yetakchilik qilish uchun iqtisodiy oʼsishni taʼminlashga qodir barcha manba-lardan unumli foydalanish kerak, albatta. Аna shunday manbalarning eng asosiysi tabiiy resurslar bilan bogʼliqligi bizga yaxshi maʼlum. Darhaqiqat, iqtisodiy taraqqiyot va farovonlikning asosiy manbai tabiiy resurslardir. Buning ustiga, tabiiy resurslarga ega boʼlgan davlat 1 Ushbu mavzu bo‘yicha Рустамов Р. Р. Геополитик рақобат шароитида маънавий тарғибот системасидаги атрибутив ўзгаришлар: муаммолар ва ечимлар nomli dissertasyasidan foydalanildi (Cамарқанд. 2019 54-60 бетлар) 302 jahon iqtisodiyotida ham mustahkam mavqega ega boʼladi. Shuning uchun moliyaviy-iqtisodiy inqirozdan keyingi davrda iqtisodiyotdagi geopolitik raqobat ayniqsa tabiiy resurslar - neft, gaz, suv, hosildor yer uchun kurashda yaqqol namoyon boʼldi. Tabiiy resurslarni qayta boʼlib olishga, ularni arzon-garovga xarid qilish imkonini beradigan mexanizmlarni joriy qilishga intilish, tabiiy resurslarga boy mamlakatlarni (Venesuela, Saudiya Аrabistoni, Eron, Iroq, Quvayt, Suriya, Liviya, Nigeriya va boshqalar) oʼz taʼsir doirasiga olishga urinish kuchaydi. Rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy taraqqiyot manbai deb qaralgan tabiiy resurs rivojlanayotgan mamlakatlar uchun tom maʼnoda ijtimoiy-siyosiy muammoga aylandi. Iqtisodiy liderlik uchun kurash tabiiy resurslarga egalik qilishga intilish bilan intiho topayotgani yoʼq. Tabiiy resurslar bozoridan muxolif kuchlarni siqib chiqarishga intilish ham jahon iqtisodiyotida yetakchilik qilish ilinjidan oʼzga narsa emas. Buning uchun turli mamlakatlarga nisbatan iqtisodiy sanktsiyalar qoʼllash tajribasi amalga oshirilmoqda. Masalan, keyingi 30 yilda Kuba, Venesuela, Eron, Rossiya, Shimoliy Koreya kabi koʼplab mamlakatlarga nisbatan iqtisodiy sanktsiyalar qoʼllanildi. Mazkur sanktsiyalar natijasida, bir tomondan jahon neft va gaz bozoridagi muvozanat tubdan oʼzgargan boʼlsa, ikkinchi tomondan mazkur mamlakatlarning iqtisodiy potentsialiga jiddiy zarar yetkazildi. Eng tashvishlanarlisi, jahon bozoridagi tabiiy resurslarning narxi u yoki bu geopolitik kuchning manfaatlariga monand ravishda tez oʼzgaruvchan xarakter kasb etdi. Bugungi kunda avj olib ketgan yangi bozorlar uchun kurashni ham iqtisodiyot sohasidagi geopolitik raqobatning oʼziga xos shakli sifatida baholamoq kerak. Maʼlumki, rivojlangan mamlakatlarda ayrim mahsulotlarning ichki bozor ehtiyojlaridan koʼproq ishlab chiqarilishi kuzatiladi. Koʼplab kompaniyalar oʼz mahsulotlarini bir necha toifaga (―rivojlangan mamlakatlar uchun‖, ―Osiyo mamlakatlari uchun‖, ―Аfrika mamlakatlari uchun‖ va hokazo) tasniflagan holda ishlab chiqaradilar. Mamlakat ichkarisida sotilmay qolgan yoxud sotilishi rejalashtirilmagan mahsulotni realizatsiya qilish uchun yangi bozorlarni egallash, undagi muxolif kuchlarni siqib chiqarish zarur boʼladi. Shu tariqa bozor sifatida baholangan ayrim mintaqalarda turli iqtisodiy manfaatlarga ega boʼlgan ikki geopolitik kuch oʼrtasida raqobat yuzaga keladi. Buni, masalan, Yevropa energetika bozoridagi jarayonlarda koʼrish mumkin. Rossiyaning bu bozorni egallash uchun barpo etayotgan ―Shimoliy oqim-2‖ gaz oʼtkazgichi boshqa geopolitik kuchlarning keskin qarshiligiga uchradi. Bu kuchlar mazkur gaz oʼtkazgichni hatto Yevropa energetik xavfsizligiga tahdid deya taʼkidladilar. 2018 yilda avj olgan АQSh va Yevropa Ittifoqi, АQSh va Xitoy, АQSh va Kanada, АQSh va Meksika oʼrtasidagi savdo urushi ham geopolitik kuchlarning 303 iqtisodiy liderlik uchun kurashi mahsulidir. Maʼlumki, davlatlar boshqa mamlakatlar bilan savdo-sotiq ishlarini amalga oshirayotganda eksport bilan import oʼrtasidagi muvozanatni saqlashga harakat qiladilar. Bunda maʼlum mamlakatdan import qilingan mahsulotlar miqdorining eksport hajmidan oshib ketishi xavfsizlikka tahdid sifatida, teskari balans esa iqtisodiy ustuvorlik manbai sifatida baholanadi. АQSh hukumati qator mamlakatlar bilan qilinayotgan savdodagi balansning mahalliy ishlab chiqaruvchilar manfaatlariga mos emasligini eʼtirof etar ekan, import qilinayotgan ayrim mahsulotlarga 25 foizlik boj toʼlovi joriy qildi. Tez orada Xitoyning javob choralari maʼlum qilindi. Natijada ikki mamlakat 800 dan ortiq mahsulotlarga 68 milliard dollarga teng boj toʼlovlari belgiladi 1 . Tez orada Yevropa Ittifoqining ayrim mamlakatlari, Kanada, Meksikada ham javob choralari ishlab chiqildi. Shu tariqa turli geopolitik kuchlarning manfaatlari toʼqnashgan keng koʼlamli savdo urushi boshlanib ketdi. Koʼrinib turibdiki, iqtisodiyotdagi geopolitik raqobat nihoyatda murakkab xarakterga ega. Bu jarayonda targʼibot sistemasi imkoniyatlaridan samarali foydalanilayotgani esa vaziyatni yanada chigallashtirmoqda. Yangi asr boshlariga kelib, iqtisodiyot va targʼibot uygʼunlashib ketdi. Targʼibot geopolitik kuchlarning jahon iqtisodiy sahnidagi pozitsiyalarini asoslab berishga, ular uchun maqbul boʼlgan iqtisodiy munosabatlarni ulugʼlashga xizmat qiluvchi vositaga aylandi. Buni postindustrial iqtisodiy munosabatlar targʼibotida yaqqol koʼrish mumkin. Neoliberalizm nazariyotchisi, Nobel mukofoti laureati Milton Fridman oʼzining 1962 yildayoq yozilgan ―Kapitalizm va erkinlik‖ nomli asarida postindustrial iqtisodiy munosabatlar nazariy asoslarini ifodalab bergandi. Uning fikricha, mamlakat alohida, erkin individuumlarning yigʼindisidan tashkil topadi. Bu individuumlar turli shaxsiy maqsadlar konsensusi boʼlgan milliy maqsadlarnigina tan oladi, turli shaxsiy vazifalar konsensusi boʼlgan milliy vazifanigina qoʼllab- quvvatlaydi. Boshqacha aytganda, Fridman nazdida xalq emas, alohida individuumlar yigʼindisi, milliy gʼoya emas, manfaatlar konsensusi mavjud, xolos.Korporatsiya (yoxud davlat) esa oʼz hissadorlari (yoxud ana shu erkin shaxslar) manfaatlarini himoya qiluvchi vositaga aylanmogʼi kerak. Uning atigi bir masʼuliyati bor: hissadorlari uchun imkon qadar koʼproq pul topish; har qanday boshqa ijtimoiy masʼuliyat erkin jamiyat asoslarini yemirishga xizmat qiladi. M. Fridman gʼoyalarining tarafdorlari (masalan, yangi formatsiya siyo- satdonlari nomini olgan R. Reygan, M. Tetcher, R. Xouk, B. Malrouni va bosh- qalar) hokimiyat tepasiga kelganlaridan soʼng eski jahon iqtisodiy sistemasi tubdan demontaj qilindi. Xususan, dollar butun jahon mamlakatlarining asosiy rezerv valyutasiga aylantirildi, BMT, Xalqaro Valyuta jamgʼarmasi, jahon Banki va shu 1 Каткова Е. ―Крупнейшая в истории‖: Трамп развязал войну. https:// m.gazeta.ru. 304 kabi xalqaro tashkilotlarning nufuzi oshirildi. Bu tashkilotlar esa global iqtisodiy modelni targʼib qilishda bosh-qosh boʼldilar. Dunyoning barcha rivojlanayotgan va qoloq mamlakatlari АQSh va Gʼarbiy Yevropaga muxolif boʼlgan iqtisodiyot sifatida emas, mahsulotlarni sotish uchun bozor va xom ashyo donori sifatida eʼtirof etiladigan boʼldi. Mamlakatlar АQShda ishlab chiqilgan standartlar asosida toifalarga ajratildi, ular oʼrtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qoidalar, normativlar joriy qilindi 1 . Eng qizigʼi, ushbu yangi jahon iqtisodiy sistemasi, uning huquqiy asoslarini ifodalovchi normativ hujjatlar ommaviy kommunikatsiya vositalari orqali keng targʼib qilinmoqda. Bunday vaziyatga xilof boʼlgan har qanday holatni yuzaga keltirgan, mavjud qoidalarni shubha ostiga olgan davlatlarning iqtisodiy imkoniyatlari toʼgʼrisida notoʼgʼri maʼlumotlar tarqatish tendentsiyaviy tus olmoqda. Download 2.88 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|