O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

 
7.3. Zamonaviy geosiyosatning tuzilishi va undagi geoiqtisodiyotning o„rni
 
Agar eski geosiyosat davlatlarni, aniqrog‗i, eng ta'sirchan davlatlar - 
derjavalarni uning sub'ekt sohasi deb hisoblagan bo‗lsa, yangi geosiyosat davlatlar, 
transmilliy korporatsiyalar, jahon tashkilotlari, global miqyosdagi barcha 
zamonaviy sub'ektlar ta'sirini ham o‗rganadi. Bundan kelib chiqadiki, bugungi 
kunda geosiyosat asoslari tuzilmasining o‗zi muhim o‗zgarishlarni boshdan 
kechirmoqda. 
Geosiyosiy bilim sohalari bo‗yicha zamonaviy Yevropa siyosatini quyidagi 
tarkibiy qismlarga bo‗lish mumkin: 
1. Olimlarning geosiyosiy konstruktsiyalari va davlatlarning uzoq yoki unchalik 
uzoq bo‗lmagan o‗tmishdagi harakatlari yoki dunyo tuzilishidagi tarixiy 
o‗zgarishlarni o‗rganadigan geoxronosiyosat; 
1
https://www.grandars.ru/college/sociologiya/mirovaya-sistema.html 

---

296 
2. Geosiyosiy doktrinalar va harakatlarni iqtisodiy nuqtai nazardan o‗rganadigan, 
iqtisodiy aloqalarni va kuchlarning iqtisodiy holatini dunyoni taqsimlash 
(birlashtirish) uchun asos qilib beradigan geoiqtisodiyot; 
3. Geosiyosatni turli xil etnik guruhlarning o‗zaro ta'siri, ularning yer yuziga 
joylashishi va ularning ko‗chishi sifatida o‗rganadigan geoetnosiyosat; 
4. Geokonfessiologiya, dunyoni u yoki bu diniy ta'limot hukmronlik qiladigan 
hududlarga ajratish, davlatlarning o‗zaro ta'sirining barcha turlarini 
(hamkorlik, integratsiya, mojarolar, urushlar va boshqalar) birinchi navbatda 
konfessional omil orqali tushuntirish; 
5. Siyosatning konfliktologik tarkibiy qismini birinchi o‗ringa qo‗yadigan, 
dunyoni mojaro zonalariga ajratadigan, iloji bo‗lsa (yoki imkonsiz) xalqaro 
mojarolarni hal qiladigan geografik konfliktologiya; 
6. Dunyoni qayta qurish bo‗yicha ba'zi bir senariylarni, vaziyatlarni, nazariy 
jihatdan asoslangan farazlarni bashorat qiladigan geofuturologiya
1
. 
Shubhasiz, yaqinda geopolitikaning boshqa tuzilmalari paydo bo‗lishi 
mumkin. Ushbu barcha tuzilmalar orasida iqtisodiyotni, aniqrog‗i, geoiqtisodiyotni 
- dunyoda kuchlar ta'sirining iqtisodiy tarkibiy qismini, uning ta'sir doiralariga 
bo‗linishini, dunyodagi davlatlarning iqtisodiy manfaatlari to‗qnashuvini 
o‗rganadigan geosiyosatning subdistiplinasini ajratib ko‗rsatish kerak. Maydon, 
geosiyosiy maqomga bog‗liqlik va kuchlarning iqtisodiy mavqeini va umuman 
olganda, dunyoning siyosiy va iqtisodiy tuzilishini taqsimlash yoki qayta 
taqsimlashni o‗z vazifasi qilib oladi.
Geosiyosatning tarkibiy elementi sifatida geoiqtisodiyot geografik 
joylashuvi va xalqaro omillar ta'siridan kelib chiqqan holda jahon bozori, 
transchegaraviy iqtisodiy makon, turli mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishi va 
o‗zaro ta'sirini o‗rganadi. U mamlakatning global geoiqtisodiy makon ichidagi 
o‗rnini belgilaydigan davlatning geoiqtisodiy strategiyasini yaratish uchun hududiy 
tashkiliy vosita sifatida ishlaydi. 
―Geoiqtisodiyot‖ atamasini birinchi bor qoʼllagan odam XX asrning 80-
yillarida АQShning Davlat departamenti va Milliy xavfsizlik kengashida 
maslahatchi boʼlib ishlagan Edvard Lyuttvak hisoblanadi. U oʼzining mazkur 
tashkilotlar uchun tayyorlagan axborotlarida: ―Geoiqtisodiyot – bu xalqaro 
raqobatda davlatlar oʼrtasida boʼladigan raqobat boʼlib, unda davlat ―oʼzining‖ 
kompaniya va boshqa xoʼjalik birlashmalari uchun jahondagi ―oʼzga‖ 
kompaniyalarga nisbatan maksimal ustunlikni taʼminlaydi‖, – degan fikrni 
bildiradi.
1
Исаев Б.А. Геополитика : учебник для вузов. СПб. : Питер. 2016. 494 с. 

---

297 
Tadqiqotchi R.Qobilovning fikricha ―Geoiqtisodiyot – bu muayyan bir elat, 
millat, xalq va davlatlarning qoʼlay geografik oʼrni, hududiy joylashuvi, ishlab 
chiqarish salohiyati, tadbirkorlik darajasi va kommunikatsion imkoniyatlari qarab 
oʼzga elat, millat, xalq va davlatlar bilan integratsiyalashuvi asosida raqobat 
maydonida ustunlikni qoʼlga kiritib koʼproq daromad topish, foyda koʼrish 
maqsadida olib borayotgan ijtimoiy - iqtisodiy faoliyatidir‖
1
.
Demak, geoiqtisodiyot ijtimoiy-iqtisodiy borliq sifatida elat, millat, xalq va 
davlatlar tomonidan olib borilayotgan geoiqtisodiy siyosatning substratini1 tashkil 
etadi. XX asrning oxiri va XXI asrning boshlariga kelib elat, millat, xalq va 
davlatlarning iqtisodiy faoliyatida geoiqtisodiy siyosatning vujudga kelishi, 
shakllanishi va rivojlanishiga asosiy sabablar quyidagilardan iborat:
1. XX asrning 80-yillari oxiriga kelib SSSRning parchalanib ketishi 
natijasida dunyoning ikki qutbga boʼlinishiga barham berilishi oqibatida yangi 
geoiqtisodiy makonlarning paydo boʼlishi;
2. Ilm-fan, texnika rivojining shiddatli tus olishi, axborot texnologiyalari 
oqimining tezlashuvi dunyoda yashayotgan xalqlar va davlatlararo oʼzaro 
bogʼlanishning kuchayishiga, xalqaro aloqa tarmoqlarining kundan-kunga 
kengayishiga, davlatlararo iqtisodiy aloqalarning chegara bilmas darajada rivoj 
topishi natijasida eski iqtisodiy makonlar oʼrniga yangi optimal lokallashgan 
geoiqtisodiy makonlarning vujudga kelishi;
3. Jahonning siyosiy xaritasida bir qancha mustaqil davlatlarning paydo 
boʼlishi va ularning oʼzga davlatlarning iqtisodiyoti bilan integratsiyaga 
kirishishlari natijasida yangicha lokal geoiqtisodiy oʼchoqlarning qaror topishi;
4. Jahonda yuz berayotgan iqtisodiy jarayonlarning yoʼnalishini 
kutilmaganda oʼzgartirib yuboruvchi yangidan paydo boʼlayotgan iqtisodiy 
jihatdan mustaqil subʼektlar gammasining paydo boʼlishi va ularning foyda 
orqasidan quvib chegara bilmas darajada faol harakat qilishi. 
Italiya olimlari J. Karlo va P. Savona tomonidan tuzilgan geoiqtisodiyot va 
geosiyosat o‗rtasidagi asosiy farqlar quyidagicha: 
1. Geosiyosat amaliy siyosiy faoliyat sifatida davlatning rivojlanishiga hissa 
qo‗shishi mumkin bo‗lgan hududlarga hokimiyat va ta'sirni tarqatishning asosiy 
maqsadini belgilaydi - bular "hayotiy manfaatlar zonalari" deb nomlanadi. 
2. Geosiyosatda davlat o‗z imkoniyatlarini to‗liq nazorat qiladi, ularning 
kuchli va kuchsiz tomonlarini biladi. Geoiqtisodiyotda davlat iqtisodiy jarayonni 
qisman nazorat qiladi. Davlat faqat davlat maqsadlariga erishishda o‗z hissasini 
qo‗shishi mumkin, chunki iqtisodiy tizimda qaror qabul qilish markazlari ko‗p. 
1
Қобилов Р.Р. Ўзбекистон геоиқтисодий сиѐсатининг ижтимоий-фалсафий таҳлили. фалсафа фанлари 
бўйича фалсафа доктори (PhD) илмий даражасини олиш учун ѐзилган диссертацияси. Самарқанд. 2021 56-
бет. 

---

298 
3. Davlat milliy iqtisodiyotning global miqyosda raqobatbardoshligini 
ta'minlaydi. Davlat o‗z iqtisodiyotini jahon miqyosida qo‗llab-quvvatlashi, 
innovatsion rivojlanish darajasini, infratuzilmani va boshqalarni rag‗batlantirishi 
mumkin. Geoiqtisodiy raqobat siyosiy va strategik raqobat kabi berilgan
1
. 
Geoiqtisodiyot tuzilmasining o‗zi siyosatshunoslik tuzilishi singari, statik va 
dinamik asoslarni ham o‗z ichiga oladi
2
. Geoiqtisodiyot statikasiga quyidagilar 
kiradi. 
- dunyoning eng ta'sirli kuchlari o‗rtasida ishlab chiqarish va iqtisodiy taqsimot; 
- dunyoning moliyaviy-iqtisodiy bo‗linishi dollarning, yevroning, rivojlanayotgan 
yuan zonasining, milliy valyutalar zonalarining ustunlik qiladigan zonalariga 
bo‗linishi; 
- ishlab chiqaruvchi va iste'mol qiluvchi mamlakatlar o‗rtasida dunyoning xom 
ashyo va ishlab chiqarish taqsimoti; 
- energiya bilan ta'minlaydigan va energiya iste'mol qiladigan mamlakatlar 
o‗rtasida dunyoning energetik bo‗linishi; 
- qurol-yarog va harbiy texnikani ishlab chiqaruvchi, iste'mol qiluvchi mamlakatlar 
o‗rtasida dunyoni taqsimlash; 
- qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini ishlab chiqaradigan mamlakatlar va 
mahsulotlarni iste'mol qiladigan mamlakatlar o‗rtasida dunyoning bo‗linishi; 
- qulay iqlimi va rivojlangan turizm infratuzilmasi bo‗lgan mamlakatlar o‗rtasida 
dunyoning bo‗linishi
3
, asosan sayyohlarni qabul qiladi va mamlakatlar, asosan, 
turistik oqimlarni boshqaradi. 
Geoiqtisodiyot dinamikasiga dunyoning geoiqtisodiy tarkibida o‗zgarishlarni 
amalga oshiradigan barcha jahon iqtisodiy jarayonlari kiradi, shu jumladan: 
- tovarlar oqimi; 
- ishchi kuchi oqimlari; 
- moliyaviy oqimlar; 
- turistik oqimlar; 
- sportchilar oqimlari va ularning muxlislari va boshqalar
4
. 
Agar geoiqtisodiyotning fanlar tarkibidagi o‗rni va geosiyosat bilan 
geoiqtisodiyotning o‗zaro bog‗liqligi haqida gapiradigan bo‗lsak, unda shuni 
ta'kidlashimiz 
kerakki, 
bugungi 
kunda 
geoiqtisodiyot 
geosiyosatning 
subdistiplinasi vazifasini bajaradi va siyosiy, iqtisodiy fanlarning tutashgan joyida 
joy egallaydi.
1
Карло Ж., Паоло С. Геоэкономика. М.: Ad Marginem, 1997. 
2
Исаев Б.А. Политология. СПб. : Питер, 2005. 5-е изд. 7 с. (Краткий курс). 
3
Игнатьева И.Ф. Туристская деятельность: организация, экономика, политика. СПб. : Д.А.Р.К., 2014. 136-
153 с. 
4
Игнатьева И.Ф. Пространство потоков: экономический и геополитический анализ туризма // Общество. 
Среда. Развитие. 2013. № 1 (26). С. 111–115. 

---

299 
Geoiqtisodiyot geosiyosatning muhim tarkibiy qismlaridan biridir. Biroq, 
uning mohiyati nafaqat bu bilan belgilanadi, balki geoiqtisodiyot iqtisodiyot, 
siyosatshunoslik, geografiya, tarix va boshqalar kabi zamonaviy ilmiy sohalar 
orasida alohida o‗rin tutadi. Geoiqtisodiyotga turli nuqtai nazardan qarash 
mumkin. Birinchidan, iqtisodiy fan tomonidan Geoiqtisodiyot iqtisodiy bo‗lim, 
iqtisodiy jarayonlarni o‗rganish usuli sifatida qaraladi
1
. Shu bilan birga, iqtisodiy 
fanning o‗zi doirasida, geoiqtisodiyotning o‗rni to‗g‗risida yakdil fikr mavjud 
emas.