O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

Dunyoning yangi geosiyosiy tuzilishi, bizning fikrimizcha, ba'zi rus va 
g‗arb tadqiqotchilar ta'kidlaganidek, 2001 yil 11 sentyabr voqealaridan keyin emas, 
balki ancha oldin, haqiqiy geosiyosiy falokat - SSSRning qulashi paytida shakllana 
boshladi. Ushbu falokat shuni ko‗rsatdiki, global jarayonlarni faqat davlatlar orqali 
o‗tkazish va ularni ko‗oqutublilik yoki markaziylik nuqtai nazaridan tushuntirish 
mumkin emas. Garchi geosiyosat fanida klassik dominantlarni va yangi geosiyosiy 
koordinatalar tizimini birlashtirishga urinish mavjud bo‗lsa ham. Ushbu holatga 
alohida e'tibor qaratish lozim, chunki globallashuv geosiyosiy ilm uchun jiddiy 
muammolarni keltirib chiqarmoqda. Shuning uchun ushbu muammoni muhokama 
qilish xalqaro munosabatlarning barcha sub'ektlari uchun katta ahamiyatga ega.

---

285 
Zamonaviy geosiyosiy maktablar globallashib borayotgan dunyoni turli 
modellarini taklif qilmoqdalar
1
. Biz shularni ba‘zilarini tahlil qilib ko‗ramiz. 
Bularnni birinchisi markazlashtiruvchi maktab bo‗lib, u I.Uallerstayn va J. 
Modelski tomonidan ishlab chiqilgan ―markaz – atrof-muhit‖ g‗oyasiga asoslanadi. 
G‗arbiy (dunyo shahri) sub'ektlaridan tashkil topgan jahon siyosiy va iqtisodiy 
yadrosi asosan g‗arbiy bo‗lmagan mamlakatlar tomonidan namoyish etiladigan 
dunyo periferiyasida (dunyo qishlog‗arida) hukmronlik qiladi va ekspluatatsiya 
qiladi. Yarim periferiya (kam rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar) 
tarkibiga Sharqiy Yevropa, MDH davlatlari, O‗rta yer dengizi va Yaqin Sharq 
kiradi.
G‗arbning ustun mavqei xalqaro kapital ustidan nazorat, texnologik ustunlik 
va shu kabi ta'sirning davom etishini ta'minlaydigan majburiy ijtimoiy-iqtisodiy 
tuzulmalar bilan qo‗llab-quvvatlanadi. Ushbu tuzilma asosan shtab-kvartirasi 
G‗arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikada joylashgan transmilliy korporatsiyalar 
(TMK)ni o‗z ichiga oladi. Markazlashgan geosiyosiy modelning rasm 
diagrammasi 1-shakda.
Yana bir model zonal geosiyosiy model deyiladi, uning namoyondalari 
jahon qudratining tabiiy markazlarini Shimoliy yarim sharning mo‗tadil va 
subtropik kamarlariga joylashtiradilar. Bunda ular iqlimga dunyodagi geosiyosiy 
tuzilmalarni belgilashda hal qiluvchi rol o‗ynashi aniq. Shimoliy Amerika va 
Yevropa davlatlari, shuningdek, MDH (Rossiya) va Yaponiya eng muhim subyekt 
sifatida kiradi.
J.Feyrgrevning fikricha, Osiyodagi musson zonasi ham Shimoliy yarim 
sharning energiya tizimining bir qismi bo‗lishi mumkin. Birlashgan Millatlar 
Tashkilotining hujjatlari, bir tomondan, shimoliy mo‗'tadil mintaqa (Shimoliy) 
mamlakatlari boyligi bilan boshqa tomondan, tropik va ekvatorial yerlarning 
(Janubiy) boyliklari o‗rtasidagi XXI asrdagi katta farq haqida gapiradi. Bu 
zamonaviy dunyoning eng asosiy va xavfli bo‗linishini ta'kidlaydigan taniqli 
Shimol-Janub konseptsiyasini keltirib chiqardi. Siyosiy va iqtisodiy falokatlarning 
oldini olish zudlik bilan chora ko‗rishni talab qiladi. 
Ushbu g‗oyalarning barchasi yangi geosiyosiy xaritalarni tuzishda 
ishlatilgan bo‗lib, ulardan eng mashhurlari R.Piters tomonidan ishlab chiqilgan. 
Shimoliy kuchlarga Xitoyni qo‗shish G. Kissinger tomonidan "Diplomatiya" 
asarida tahlil qilingan ―beshburchak‖ning shakllanishiga olib keladi. 
Beshburchakni ichki ziddiyatlar bilan parchalanib ketgan, ammo baribir dunyoga 
nisbatan ustun mavqeni saqlab qolgan ulkan kuch to‗plami sifatida qarash 
1
Геополитика : учеб.-метод. пособие / Л. М. Гайдукевич [и др.]. —2-е изд., перераб. и доп. — Минск : БГУ, 
2011.C.60-62

---

286 
mumkin. Hozirda u barqaror holatda bo‗lib, u ham birdaniga portlashi, yoki 
barqarorlashishi mumkin. 
Zamonaviy binaristik modelda (3-rasm) 
dunyo o‗z navbatida avvalgidek kuch va ta'sirning 
ikkita asosiy qutblari o‗rtasida bo‗linishi e‘tirof 
etiladi. Binaristlar ta'kidlashlaricha, bu xalqaro 
munosabatlar tarixida har doim bo‗lgan: Ispaniya - 
Portugaliya, Buyuk Britaniya - Frantsiya, AQSh - 
Germaniya, AQSh - SSSR.
Binarizm tarafdorlarining fikriga ko‗ra, 
muhim "tushuntirish" nazariyasi bo‗lib qoladi. Shu 
bilan birga, uning jozibadorligi sharoitga qarab 
kamayishi yoki ko‗payishi mumkin. Ularning fikriga ko‗ra, bunday holat XXI 
asrda Xitoyning kuchayishi bo‗lishi mumkin. Masalan, AQSh Milliy razvedka 
kengashining 2008 yil 20-noyabrdagi hisobotida shunday deyilgan: «Xitoy yaqin 
20 yil ichida dunyoga eng katta ta'sir ko‗rsatishi mumkin. Agar hozirgi 
tendentsiyalar davom etsa, unda 2025 yilga kelib Xitoy o‗zining iqtisodiy qudrati 
bo‗yicha dunyoda ikkinchi o‗rinda turadi va yetakchi harbiy kuchga aylanadi " 
Yana bir model zamonaviy marginal nazariyadir. U dunyo geosiyosatining 
haqiqiy markazi zamonaviy Yevrosiyo hududi bilan chegaradosh ulkan yoyning 
chetida joylashgan deb hisoblaydi (4-rasm). Marginalistlar ―quruqlik va dengiz‖ 
dunyosini ikkilamchiligini, uni mavhum va amalga oshirishga qodir emas deb 
hisoblashadi. Uzoq muddatli istiqbolda, ikkala dunyo ham asosan yoyda 
joylashgan 
markazga 
periferik 
joylashgan 
bo‗lib, 
zamonaviy 
xalqaro 
mojarolarning aksariyati butun yoyni (yoki uning bir qismini) o‗zining ulkan 
aholisi va resurslari bilan boshqarish istagi, shuningdek markaziy geostrategik 
pozitsiyani egallab keldi. 

---

287 
Yana bir model trinaristik maktabi vakillarini yondoshuvi bo‗lib, dunyodagi 
geosiyosiy makon, hech bo‗lmaganda potentsial jihatdan, ikkita yirik kuch 
markazlari o‗rtasida emas, uchtasi o‗rtasida bo‗lingan deb hisoblaydilar (5-rasm). 
Bu marginalistik maktabga ma'lum darajada o‗xshashdir. Maktabning farqi 
shundaki, u strategik muvozanatning bir muncha vaqt saqlanib qolgan makrogenlar 
o‗rtasida mavjudligini tasdiqlaydi. Uch omilli vaziyatning paydo bo‗lishi, ikkilik 
kontseptsiya taxmin qiladigan global bo‗linishga reaktsiya sifatida juftlangan 
kuchlar harakati sahnasida "uchinchi kuch" paydo bo‗lishiga olib keladi.
Trinaristlar dunyoni ikkiga bo‗linishini oldini olish uchun unga muqobil 
alternativani taqdim etishadi. Uchinchi markaz kuch bazasini mustahkamlashga 
muvaffaq bo‗lgan taqdirda, raqib tomonlardan biriga xavf tug‗dirishi va, ehtimol, 
asosiy kuch markazi sifatida o‗z o‗rnini egallashi mumkin. Binobarin, trinarist 
konseptsiyasini nafaqat uchta kuch markazlari o‗rtasida muvozanatni o‗rnatishga 
urinish, balki ikkilik tizimni o‗zgaruvchan kuchlarni siljishlarga moslashtirish usuli 
sifatida ham ko‗rish mumkin. Bu esa yangi hayotni boshlashga imkon beradi.
Zamonaviy xalqaro munosabatlar fanida ular bunday modelning ishlashiga misol 
sifatida uchburchakni - XXR, Hindiston va Yaponiyada asosiy rol o‗ynaydigan 
AQSh, Yevropa Ittifoqi va APEC
1
ni keltirishadi