O`zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt mоliya instituti

Ustama xarajatlar
Sotilgan mahsulot tannarxi
Haqiqiy IUX	320 000		330 000			IUXni taqsimlash	10 000
	1 0 000		qol. 10 000			IUX ortiqchasiga o’tkazilgan

26.4. Ustama xarajatlarni taqsimlashning to’g’ri (bevosita) usuli

Korxonada mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog’liq bo’lgan ishlab chiqarish bo’linmalaridan tashqari ishlab chiqarish bo’linmalariga va bir-biriga xizmat qiladigan bo’linmalar mavjud.

Xizmat ko’rsatuvchi bo’linmalarning xarajatlarini taqsimlashning eng ko’p tarqalgan usuli to’g’ri (bevosita) taqsimlash usulidir. Bu usulga muvofiq xizmat ko’rsatuvchi bo’linmalarning xarajatlari bevosita ishlab chiqarish bo’linmalariga o’tkaziladi. Bunda bir bo’linmaning ikkinchisiga qilgan xizmati hisobga olinmaydi, barcha xizmatlar asosiy (ishlab chiqarish) tsexlariga o’tkazilib, hisobdan chiqariladi.
Bo’linmalar

Xizmat ko’rsatuvchi	Ishlab chiqarish
Texnik xizmat Moddiy-texnik ta’minot	Mashina tsexi Yig’uv tsexi

Xizmat ko’rsatuvchi bo’linmalar xarajatlarini taqsimlash uchun axborot

Ko’rsatkichlar	Ishlab chiqarish bo’linmalari		Xizmat ko’rsatish bo’linmalari		Jami
	Mashina tsexi	Yig’uv tsexi	Texnik xizmat ko’rsatish	Moddiy texnik ta’minot
IUX smetasi	400000	200000	600000	116000	1316000
Ko’rsatilgan xizmatlar:
Texnik xizmat Rejadagi mehnat -soat	24000	40000	-	16000	80000
Moddiy texnik xizmat rejadagi mehnat- soati	16000	2000	2000	-	20000

Xizmat ko’rsatuvchi bo’linmalar xarajatlarini to’g’ri taqsimlash usuli

To’g’ri taqsimlash usuli	Ishlab chiqarish bo’linmalari		Xizmat ko’rsatish bo’linmalari		Jami
	Mashina tsexi	Yig’uv tsexi	Texnik xizmat ko’rsatish	Moddiy-texnik ta’minot
IUX smetasi
Ko’rsatilgan xizmatlar
Texnik xizmatning taqsimlash bazasi, Reja mehnat-soat:
Texnik xizmat bo’limi xizmatini qayta taqsimlash
Moddiy texnik ta’minot qayta taqsimlash bazasi
Moddiy texnik ta’minot xizmatini qayta taqsimlash
Reja xarajatlar jami

Ishlab chiqarish ustama xarajatlarini taqsimlashga misol⁴⁵
Uchta ishlab chiqarish bo’linmasi (ikkita stanok tsexi va bitta yig’uv tsexi), ikkita xizmat ko’rsatuvchi bo’linmasi (ombor va texnik xizmat ko’rsatish bo’limi) bo’lgan korxonaga bir yilda umumzavod ustama xarajatlari.

Yordamchi ishlab chiqarish ishchilari ish haqi va nazorat:
Stanok tsexi X	100000
Stanok tsexi U	99500
Yig’uv tsexi	92500
Ombor	10000
Texnik xizmat ko’rsatish bo’limi	60000
Jami:	362000
Yordamchi materiallarga xarajatlar:
Stanok tsexi X	100000
Stanok tsexi U	100000
Yig’uv tsexi	40000
Ombor	4000
Texnik xizmat ko’rsatish bo’limi	9000
Jami:	253000
Yoritish va isitish	50000
Ijara haqi va to’lovlar	100000
Sug’urta va uskuna	15000
Uskunalar amortizatsiyasi	150000
Bino sug’urtasi	25000
Ishlab chiqarish boshqaruv xodimlari ish haqi	80000
Jami:	1035000

Shu bilan birga yana quyidagi axborotlar mavjud:

	Uskunalar qiymati	Ulu-shi	Maydoni	Ulushi	Band ishchilar soni	Ulu-shi	Asosiy xodimlarning mehnat vaqti	Stanoklarning ish vaqti
Stanok tsexi X	800000		10000		30		200000	100000
Stanok tsexi U	500000		5000		20		150000	50000
Yig’uv tsexi	100000		15000		30		200000
Ombor	50000		15000		10
Texnik xizmat bo’limi	50000		5000		10
Jami	1500000		50000		100

Texnik xizmat ko’rsatish bo’limi hisob yozuvlaridan ma’lum bo’lishicha boshqa bo’linmalarda o’tkazilgan texnik xizmat ko’rsatish ishlari vaqti quyidagicha, soat

Bo’linmalar__Summasi,_$__Ulushi'>Bo’linmalar__Vaqt,_soat__Ulushi'>Bo’linmalar	Vaqt, soat	Ulushi
Stanok tsexi X	12000
Stanok tsexi U	8000
Yig’uv tsexi	5000
Ombor	1000
Jami:__26000'>Jami:	26000

Ishlab chiqarish tsexlariga berilgan materiallar (asosiy va yordamchi)ning qiymati quyidagicha, $:

Bo’linmalar	Summasi, $	Ulushi
Stanok tsexi X	400000
Stanok tsexi U	300000
Yig’uv tsexi	100000
Texnik xizmat bo’limi	100000
Jami:	900000

Misolda keltirilgan ustama xarajatlar moddalarini ishlab chiqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchi bo’linmalar o’rtasida taqsimlash uchun ustama xarajatlar tahlili vedomostini tayyorlash zarur.
Aytaylik, korxona A mahsulot ishlab chiqarmoqda, ishlab chiqarilayotgan bu mahsulotni X stanok tsexida ishlov beriladi, so’ngra U stanok tsexiga o’tkaziladi, oxirgi bosqichda yig’uv tsexida yig’iladi, shundan so’ng tayyor mahsulotlar omboriga beriladi.

Bo’linmalar	Mahsulot birligiga ishlov berishga ketgan vaqt, soat
Stanok tsexi X	3 st/s
Stanok tsexi U	2 st/s
Yig’uv tsexi	1 meh/s

Topshiriq 6-1. «O’rta-g’arb ishlanmalari» kompaniyasining barcha ishlab chiqarish bo’linmalariga xizmat qiluvchi Chikago elektrostantsiyasi kelgusi yilda energiya hosil qilish byudjetini ko’rib chiqmoqda. Byudjet bir oylik asosda quyidagi atamalarda ifodalangan:

Ishlab chiqarish bo’linmasi	Amaliy ishlab chiqarish quvvatida zarur*		Bir oyda iste’mol qilish kutilayotgan energiya
Rokford	10000	kvt/s.	8000	kvt/s.
Peoriya	20000		9000
Xammond	12000		7000
Kankaki	8000		6000
Jami	50000	kvt/s.	30 000	kvt./s

Bu elektrostantsiya kattaligini rejalashtirish chog’ida eng muhim omil edi. Byudjet yili davomida elektrostantsiyalarga xizmat qilishga kutilgan oylik xarajatlar 15 000 sh.b. ni tashkil qiladi. 6 000 sh.b. o’zgaruvchi xarajatlar va 9 000 sh.b. – doimiy sarflar.
Talab qilinadi:
1. Elektrostantsiya xarajatlari uchun sarflarning yagona guruhidan (single-cost pool). foydalaniladi deylik. Ishlab chiqarish bo’linmalarining har biriga harajatlarning qanday miqdori taqsimlanishi lozim?
Taqsimlash bazasi sifatida: a) haqiqatdagi ishlab chiqarish hajmini va b) bir oyda sarf qilinishi kutilayotgan elektr energiyasi sarfi ko’rsatkichlaridan foydalaning.
2. Endi o’zgaruvchi va doimiy xarajatlar uchun (variable-cost pool i fixed-cost pool). xarajatlarning guruhlaridan foydalanib turli stavkalar bo’yicha taqsimlash usulidan foydalanilmoqda, deylik. O’zgaruvchi xarajatlar kutilayotgan bir oylik energiya iste’moli bazasida taqsimlanadi. Doimiy xarajatlar quvvat bazasida taqsimlanadi. Har bir ishlab chiqarish bo’linmasiga qancha pul miqdori tasdiqlanadi? Nima uchun Siz taqsimlashning qo’sh stavkasi usuli bo’yicha taqsimlashni afzal ko’rardingiz? Umumiy xarajatlarni xarajatlarning ikki guruhi - doimiy va o’zgaruvchi xarajatlarning kombinatsiyasi deb qarash chog’ida dualizm paydo bo’ladi).
6-2. «Meva sharbati» korporatsiyasi Sharqiy Mayamidagi zavodida (bu zavod «Apelsin sharbati» bo’linmasiga kiradi) apelsin sharbati, G’arbiy Mayamidagi zavodda esa («Greypfrukt sharbati» bo’linmasi) greypfrukt sharbati ishlab chiqaradi. Korporatsiya apelsin va greypfruktni Orlando viloyatidagi bog’bonlar shirkatlaridan sotib oladi. Uning o’z yuk avtomobillari bor. Mayamidagi har ikki zavod Orlandodan bir xil masofada joylashgan. Yuk mashinalari saroyi korporatsiyaning xarajatlar markazi sifatida ishlaydi. Har bir zavodga meva tashish uchun har galgi borish va kelish bilan bog’liq to’g’ri va bilvosita xarajatlarni qoplash uchun schet beriladi.
Yuk mashinalari saroyining xarajatlari to’g’ri (asosiy xarajatlarni) (shoferlarning mehnat haqi yonilg’i va yo’l to’lovlari) va bilvosita xarajatlarni o’z ichiga oladi. Bilvosita xarajatlar shinalar va yuk mashinalarining eskirishini, sug’urta va davlat ro’yxatidan o’tish xarajatlaridan iborat.
«Apelsin sharbati» bo’linmasi yil boshi byudjetida Orlandodan Sharqiy Mayamiga va orqaga 150 marta qatnashni rejalashtirdi. «Greypfrukt sharbati» bo’linmasi esa byudjetga Orlandodan G’arbiy Mayamiga va orqaga 100 marta qatnashni kiritdi. Rejalashtirilgan ana shu 250 qatnov asosida yuk saroyining byudjetdagi bilvosita xarajatlari575 000 sh.b.ni tashkil qildi. 1 yilda amaldagi natijalar quyidagilarni ko’rsatdi:

Yuk mashinalari saroyining bilvosita xarajatlari	645 000 sh.b.
Orlando - Sharqiy Mayami - Orlando qatnovi soni	200
Orlando - G’arbiy Mayami – Orlando qatnovi soni	100

Yuk mashinalari saroyining rahbariyati yuk tashishga bilvosita sarflarni taqsimlashning yagona stavkasi usulidan foydalanadi.

Talab qilinadi:
1. Byudjet sarflari va byudjet aylanma qatnovidan foydalanilsa, b) amalda bo’lgan sarflardan va amalda bo’lgan qatnov sonidan foydalanilsa, bitta aylanib qatnashga bilvosita sarflar stavkasi nimaga teng?
2. «Apelsin sharbati» bo’linmasi nuqtai nazaridan amaldagi sarflar /amalda bo’lgan qatnov soni o’rniga byudjet sarflari/ qatnovning byudjet sonidan foydalanish samarasi qanday bo’ladi?
6-3. (6-2 topshiriqning davomi). «Meva sharbati» korporatsiyasi bilvosita transport xarajatlarini (sarflarning ikki guruhidan foydalanib) har bir qatnovga taqsimlashning yangi usulidan foydalanish samaraligini o’rganishga qaror qiladi. Yil boshida byudjet bo’yicha bilvosita xarajatlari quyidagicha:

Qatnashga o’zgaruvchi bilvosita xarajatlar	1 500		sh.b.
Umumiy doimiy xarajatlar	200000		sh.b.
1 yilda qilingan 300 qatnov bo’yicha haqiqiy natijalar quyidagicha:
O’zgaruvchi bilvosita xarajatlar		465 000	sh.b.
Doimiy bilvosita xarajatlar		180 000