O`zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o`rtа mахsus tа’lim vаzirligi tоshkеnt mоliya instituti

9.1- rasm. Kompleks ishlab chiqarishda xarajatlarning harakati

29.2. Kompleks xarajatlarni taqsimlash usullari

Birgalikda ishlab chiqariladigan mahsulot ajralish nuqtasida tayyor hisoblansa, va yana qayta ishlashni talab qilmasa, kompleks xarajatlarni taqsimlashning quyidagi usullaridan foydalaniladi:⁶²

1. 
   Sotishga asoslangan usul
   

2. Natural ko’rsatkichlar usuli
1) Sotishga asoslangan usul
Bu usul kompleks xarajatlarni ajralish nuqtasida mahsulotlarning bozor qiymati asosida taqsimlaydi, ya’ni bu usuldan foydalanilganda kompleks chiqimlar birgalikda ishlab chiqarilayotgan mahsulotga ularni sotish qiymatining baholariga mutanosib taqsimlanadi, bunda sotishning yuqori narxlariga ko’p xarajatlar muvofiq kelishi nazarda tutiladi.

Misol Kompleks xarajatlar 1000 sh.b.

Mahsulotlar	Birliklar miqdori	Birlikning ajralish nuqtasidagi bozor qiymati, sh.b.	Sotishning jami qiymati, sh.b.
A Mahsulot	100	20	2000
B Mahsulot	400	15	6000
Jami			8000

A mahsulotga 1000 sh.b. taqsimlangan x (2000 sh.b. / 8000 sh.b.) = 250 sh.b.
B mahsulotga 1000 sh.b. taqsimlangan x (6000 sh.b. / 8000 sh.b.) = 750 sh.b.
Taqsimlangan jami kompleks xarajatlar 1000 sh.b.
Sotish qiymatiga asoslangan usul natural ko’rsatkichlar usuli kamchiliklaridan holi bo’lsa-da, uning bitta nuqsoni bor: u oldingi xarajatlar sotishdan olingan daromadlar bilan aniqlanadi, degan tasavvurga asoslanadi.
Masalan, sotishdan kam daromad tushadigan foydasiz mahsulotga kompleks xarajatlar-ning kam qismi tasdiqlanadi va shu bilan u foyda beradi, degan taassurot hosil qilinadi.