O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

Ultimatum o’yin 
Osterbeek turli madaniy kelib chiqishga ega bo’lgan ko’plab 
mamlakatlarda ultimatum o’yini bo’yicha eksperimental tadqiqotlarning meta-

---

116 
tahlilini o’tkazdi. Ultimatum o’yin tajribalaridan 75 ta natijaga ega 37 ta 
maqolani tahlil qildi. Ular taklif qiluvchilar tomonidan taklif qilingan foiz 
ulushining o’rtacha qiymati 40,41 %, standart og’ish 5,85 % ni tashkil etdi. 
Turli mamlakatlar bo’yicha taklif qilingan o’rtacha ulushni solishtirganda, 
Peru eng past (26 %) va Paragvay eng yuqori (51 %) ulushga ega. O’rtacha rad 
etish darajasi 16,2 % ni tashkil etdi, standart og’ish 10,74 % ni tashkil etdi. 
Mamlakatlararo taqqoslash shuni ko’rsatdiki, Boliviya va Paragvayda rad etish 
darajasi eng past (0 %), Frantsiyada esa eng yuqori (39,78 %). Shunday qilib, 
mamlakatlar bo’ylab o’rtacha taklif va o’rtacha rad etish ulushida keng 
diapazon mavjud edi, farq o’rtacha rad etish darajasida eng aniq bo’ldi. 
Meta-tahlilning afzalligi shundaki, u ko’plab turli eksperimental 
natijalarni solishtirish imkonini beradi; ammo, turli mamlakatlar uchun turli 
natijalar olinganida, madaniy va/yoki mintaqaviy farqlardan tashqari, tajribalar 
natijalarini sezilarli darajada o’zgartirishi mumkin bo’lgan ba’zi potentsial 
omillar mavjud: 
1. Eksperimenter effekti: eksperimentator bilmagan omillar, masalan, 
nozik og’zaki (masalan, ovoz ohangi) va og’zaki bo’lmagan belgilar, imo-
ishoralar, eksperimentator va ishtirokchilar o’rtasidagi ijtimoiy masofa hamda 
boshqalar. 
2. Til effekti: turli madaniyatlarga ega bo’lgan mamlakatlarda ko’pincha 
turli tillar mavjud. Shuning uchun bir xil ko’rsatma uchun nuanslarda nozik farq 
bo’lar edi. 
3. Valyuta effekti: turli madaniyatlarga ega mamlakatlar ko’pincha turli 
valyutalardan foydalanadilar. 
4. Eksperimental protsedura effekti: eksperimental protseduralardagi 
kichik va nozik farq. 
Eksperimental natijalardagi farq madaniy farqlardan kelib chiqishiga 
ishonch hosil qilish uchun yuqorida tavsiflangan ushbu ta’sirlarni imkon qadar 

---

117 
yo’q qilish kerak. Ultimatum o’yinidan foydalanib, Isroil, Yaponiya va 
Yugoslaviya (sobiq Sharqiy Evropa davlati, 1929 va 2003 yillar oralig’ida 
mavjud bo’lgan) madaniy farqini sinab ko’rdi. Eksperimenter effektini nazorat 
qilish uchun to’rtta eksperimentchining hammasi Pitsburgda (AQSh) 
eksperimental jarayonning har bir detali bir xil ekanligiga ishonch hosil qilib, 
tajriba o’tkazdilar.