O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi urgаnch dаvlаt univеrsitеti

1.3. Inflyatsiyani hisoblash usullari. 
Inflyatsiya mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishini aks ettiruvchi juda muhim 
ko`rsatkichdir. Inflyatsiya hududning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga bevosita 
ta`sir qiladi. Shuning uchun, iqtisodiy ko`rsatkichlar yordamida inflyatsiya 
darajasini monitoring qilish va nazorat qilish zarur. Eng keng tarqalgan 
ko`rsatkich inflyatsiya darajasi hisoblanadi. 
Inflyatsiya darajasini hisoblashning asosiy bosqichlarini ko`rib chiqamiz. 
1.O`quv davrini tanlash; 
2.Manba ma`lumotlarini to`plash; 
3.Xulosa va guruhlash ma`lumotlari; 
4.O`sish sur`atlarinihisoblash; 
5.Inflyatsiya darajasini ko`zdan kechirish; 
6.Grafik vakolatxonani shakllantirish; 
7.Ma`lumotlar tahlili; 
8.Xulosa chiqarish. 
Inflyatsiya darajasi inflyatsiya darajasini aks ettiruvchi ko`rsatkichdir, bu 
inflyatsiya darajasi qanday o`zgargan (ko`tarilib yoki yiqilgan).
Shunday qilib, agar inflyatsiya darajasi yiliga 10 % dan yuqori bo`lsa(yoki oyiga 
0,8% )shundan so`ng bunday inflyatsiya sudraluvchi (yoki nisbatan normal ) deb 
ataladi. Agar inflyatsiya 20 %dan yuqori bo`lsa, unda inflyatsiya kuchaytiriladi va 
juda yuqri (1980 yillarda Lotin Americasi, Janubiy Osiyo mamlakatlarida bunday 
o`sish sur`atlari kuzatildi). Inflyatsiya, uning sur`atlari oyiga 50 % dan oshgan va 
undan yuqori bo`lgan, giperinflyatsiya deyiladi. Bunday vaziyatda, mamlakat 
moliyaviy tizimining standart va qulashi bilan tahdid qiladi.
Avvalam bor inflyatsiya qayerdan kelib chiqadi va qanday paydo bo`ladi, bu 
endi amaliy savol emas.Yangiliklardan ko`pincha inflyatsiya yil davomida juda 
ko`p fiozni tashkil etganini eshitamiz. Ammo inflyatsiya faqatgina davlatlarda 
emas balki har bir insonda, har bir oilada o`z inflyatsiyasi bor. Bundan 
tashqari,inflyatsiyani o`lchashda muayyan uslubiy muammolar mavjud. 

---

Inflatsiya narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan
aniqlanadi.
Narx indeksi – bu joriy davrdagi narxlarning (Rj) bazis davrdagi
narxlarga (Rb) nisbatidir.
P
i
= 
𝑅𝑖− 𝑅𝑏
𝑅𝑏
∗ 100 
Masalan, iste’molchilik tovarlariga narx indeksi 2019-yil 113,0;
2020-yil - 114,3 ga teng bo‘lsa, inflatsiya sur’ati quyidagicha
bo‘ladi:
Inflatsiya sur’ati 
=
114,3−113,0
113,0
* 100 = 1.15 
Iqtisodiy fanda va amaliy hayotda iste’mol va investitsion tovarlar, YaIM, eksport
va import tovarlari narx indekslaridan foydalaniladi.
Iste’mol tovarlari narx indeksi 
‒ iste’mol savatiga kirgan tovarlarning joriy va
bazis davrdagi narxlarini taqqoslash yo‘li bilan aniqlanadi.
Investitsion tovarlar narxlari indeksi
‒ korxonalar tomonidan an’anaviy
ravishda sotib olinadigan investitsion tovarlar to‘plami narxlar bo‘yicha 
aniqlanadi. 
Iste`mol narxlari indeksi (CPI) bu iste`mol savatining hajmiga asoslanadi. Savat 
ma`lum bir nisbatda o`rtacha oziq – ovqat, kiyim – kechak, elektr energiyasini 
iste`mol qilish, uy-joylar va transport vositalarini saqlash, tibbiy yordam, dam 
olish vat a`limni o`z ichiga oladi. 
Inflyatsiyani o`lchashning yana bir usuli YaIMga kiritilganyakuniy tovarlar v 
xizmatlarni ham o`z ichiga oladi. CPIni hisoblashda import qilinadigan tovarlar, 
deflyatorni hisoblashda esa faqat muayyan davlatda ishlab chiqarilganlar hisobga 
olinadi. Deflyator yangi tovarlar va xizmatlar narxlarining o`zgarishini o`z ichiga 
oladi, ammo CPI buni o`z ichiga olmaydi. 
YaIM deflyatori indeksi 
‒ nominal va real YaIM hajmining ikki davrdagi 
nisbatlari bilan aniqlanadi.
Eksport va import tovarlar narxi indeksi
‒ asosiy eksport va import 
tovarlari narxlarining o‘zgarishini aks ettiradi. 

---

Iste`mol savati standart to`plamdir. Shu bilan birga,har bir inson va oilaning o`ziga 
xos xizmatlari va mahsulotlari mavjud, bu standartdan ozmi-ko`pmi farq qiladi. 
Binobarin, bizning real inflyatsiya rasmiy inflyatsiyadan farq qiladi. 
Bizning inflyatsiyamizga eng ko`p pul sarflagan narsangiz ta`sir qiladi. Agar 
xarajatlarning katta qismi oziq – ovqat bo`lsa oziq – ovqat narxlarining o`sishi 
ham shaxsiy inflyatsiyaga eng katta ta`sir qiladi. Agar biror kishi professional 
sportchi bo`lsa va uning xarajatlarining katta qismi qimmat sport ozuqalar, 
qo`shimchalar, vitaminlar bo`lsa unda uning inflyatsiyasiga ushbu tovarlarning 
narxlari o`zgarishi eng katta ta`sir ko`rsatadi. 
Narx indeksning boshqa bir qator turlari ham mavjud.
Laspeyres indeksi. Unda o‘zgarmaydigan tovarlar to‘plami uchun narxlarning 
o‘sish sur’ati aniqlanadi. n =(Pt * Qt) = (Pb * Qb)bunda
Rt – joriy yildagi narxlar
Pb – bazis davrdagi narxlar
Qt va Qb – joriy va bazis davrda ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi.
Кamchiligi: ancha qimmat tovarlarni arzonroq tovarlar bilan
almashtirish imkoniyatini hisobga olmaydi.
Paashe indeksi. Unda narxlar indeksi tovarlarning bir-birining o‘rnini bosish 
imkoniyati hisobga olib aniqlanadi.
Ip=(Pt * Qt) / (Pb * Qt)
Кamchiligi: farovonlik darajasining pasayishida ro‘y beradigan
o‘zgarishlarni aks ettirmaydi.
Fisher indeksi. If=Ii * Ip Unda yuqoridagi har ikkala formulaningkamchiliklari 
bartaraf qilinadi.
Bir qator makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblashda inflatsiya
sur’ati ko‘rsatkichidan foydalaniladi.
Inflatsiya sur’ati ko‘rsatkichi;
n=(It-It-1)*100
bu yerda, It – bazis davrdagi narx indeksi; It -1 – bazis va joriy
davrlardagi narx indeksidagi farq.

---

Inflatsiyaning kelib chiqish sabablari.
Inflatsiya beqarorlikning ko‘p qirrali shakli bo‘lganligi sababli, uni keltirib
chiqaradigan sabablar ham har xil bo‘lishi mumkin.
Ayni vaqtda narx o‘sishini keltirib chiqaradigan barcha omillar ham inflatsion 
hisoblanavermaydi. Jumladan, konyunkturaning siklli tebranishi, tabiiy ofatlar 
(suv toshqini, yong‘in, zilzila va h.k.) natijasida narx o‘sishini inflatsion
deb hisoblash mumkin emas.
Inflatsiya yalpi talab va yalpi taklif o‘rtasidagi nomutanosiblik natijasi
hisoblanishi sababli, bu ko‘pchilik bozorlarda uzoq vaqt talab foydasiga
muvozanatlikning buzilishi tufayli vujudga keladigan narxlar umumiy
darajasi o‘sishiga olib keluvchi omillardir. Bularning asosiylari quyidagilar:
Pul emissiyasining asossiz ko‘paytirilishi;
Davlat budjeti taqchilligi; Agar taqchillik mamlakat banki tizimi qarzlari
hisobiga moliyalashtirilsa, bu muomaladagi pul massasi o‘sishiga olib keladi.
Investitsiyalarni moliyalashtirish ham xuddi shu usulda amalga oshirilsa
narxlarning inflatsion o‘sishi ro‘y berishi mumkin.
Iqtisodiyotning harbiylashtirilishi:
Iqtisodiyotni harbiylashtirilish bilan bog‘liq investitsiyalar alo-hida inflatsion
xavfli hisoblanadi. Milliy daromadni harbiy maqsadlarda ishlatilish nafaqat
milliy boylik yo‘qotilishini bildiradi, balki harbiy sohaga qo‘yilgan
mablag‘lar bir vaqtda qo‘shimcha to‘lovga layoqatli talabni vujudga keltirib, 
pul massasining tegishli tovarlar bilan qoplanmagan o‘sishiga olib keladi.
Bozorning holati, unda raqobat mexanizmining amal qilish darajasi; hozirgi 
davrda bozor holati, uning tuzilishidagi o‘zgarishlar ko‘proq erkin raqobat 
sharoitlari buzilishini, oligopolistik tuzilmalar vujudga kelishini anglatadi.

---