O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus

Idеntiv o’quv mаqsаdlаri.  
1.1. Taktil va bosim reseptorlarining odam organizmida joylashgan joyini izohlab bera oladi.
1.2. Taktil va bosim resepsiyasining aniqlash usulini tushuntirib bera oladi.
Yettinchi sаvоl bаyоni. 
Taktil (tegish, tarqalish) va bosim retsepsiyasi 
Tegish va bosimni sezish taktil sezgi deb ataladi. Terida tegish va bosimni sezadigan 
maxsus retseptorlar bor. Butun badanimizga tegishni va bosimni sezadigan 500000 tacha retseptor 
bor: o‘rta hisob bilan olganda 1 sm
2
 teriga 25 ta retseptor to‘g‘ri keladi. Ammo bu retseptorlar butun 
badanga bir tekis tarqalgan emas; terining ayrtim qismlarida retseptorlar ko‘proq bo‘ladi. Taqqoslab 
ko‘rsatish uchun quyidagi misolni keltirish mumkin; boldirning I sm
2
terisida 9-10 retseptor bo‘lsa, 
boshning 1 sm
2 
terisida 165-300 ta retseptor bor. 
Teri so‘rg‘ichlaridagi Meysner tanachalari barmoqlarning uchlarida va labda ayniqsa ko‘p 
bo‘ladigan Merkel disklari tegish retseplorlari deb ataladi. Tukli teridagi soch (jun) tegishga ayniqsa 
sezgir bo‘ladi. Buning sababi shuki, soch (jun) ildizi asab chigali bilan o‘raladi va junga tegish 
o‘sha chigalga o‘tib, uni qo‘zg‘atadi. Junni qirish natijasida terining tegishga sezuvchanligi juda 
ham kamayadi. Pachini tanachalari bosim retseptorlari deb hisoblanadi. 
Taktil retseptorlar uzoq vaqt turli ta‘sirlovchilarga moslashadi -adaptatsiyalanadi, shu 
sababli bosimning o‘zi emas, balki faqat o‘zgarishi seziladi. 
Mushuk oyoq kaftining yastiqchasiga yuk qo‘yilsa, retseptorda asab jmpulstari vujudga 
keladi, ularning tezligi 250-300 impuls/soniyaga teng bo‘ladi. Bu impulsatsiya bir necha soniyaga 
cho‘ziladi va adaptatsiya boshlanishi tufayli to‘xtaydi. Odamda impulslar tezligi kamayishi bilan 
sezgi kuchi ham kamayadi. 
Teridagi har xil retseptorlarning adaptasiya tezligi har xil. Soch (jun) ildizi atrofidagi 
retseptorlar va Pachini tanachalari tezroq adaptatsiyalanadi. Adaptatsiya tufayli odam kiyimini faqat 
kiygan vaqtda yoki yurganda terisiga kiyim ishqalangan vaqtda uning bosimini sezadi. 
Terining tegishiga va bosimga hammadan ko‘p sezgir joylari til uchi bilan barmoqlardir; 
bo‘yin bilan orqaning sezgirligi hammadan kam bo‘ladi. 
Tegishni va bosimni sezadigan retseptorlar yordami bilan kelib chiqadigan sezgilar ancha 
aniq bo‘ladi, ammo bu ma‘lumotlar hamisha boshqa sezgi a‘zolari (ko‘z) bilan tekshiriladi. Boshqa 
sczgi a‘zolari yetarlicha nazorat qilinmayotgan bo‘lsa, ba‘zan noto‘g‘ri tasavvur tug‘ilishi mumkin. 
Bunga Aristotelning tajribasi misol bo‘la oladi. Bir-biriga chalishtirilgan ikki barmoq (II va III 
barmoqlar) orasiga shar yumalatilsa yoki shu barmoqlar bilan buruning uchiga tegilsa, shar ham 
ikkita bo‘lib tuyiladi. Bunday taassurotning kelib chiqishiga sabab shuki, II barmoqning tashqi 
tomoni va III barmoqning ichki tomoni bilan odatdagi sharoitda hamisha ikki narsaga tegamiz. 
Barmoqlar holatining o‘zgarishi bir narsaning ikki narsa bo‘lib sezilishiga sabab bo‘ladi. Taktil 
sezgini aniqlash usuli esteziometriya deyiladi.