O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus

Abu Nasr Muhammad ibn Uzlug’ ibn Tarxon al-Farobiy Toshkentning shimoli-g’arbida joylashgan Farobda harbiy xizmatchi oilasida dunyoga keldi. U qomusiy bilimlar sardori, o’z zamonasining yirik tibbiyot nazariyotchisi va shu sohada jahonshumul asarlar, yozgan alloma hamdir. Al-Farobiyning 160 dan ortiq astronomiya, matematika, falsafa, tarix, mantiq, psixologiya, tilshunoslik, adabiyot, musiqa, tabiatshunoslik, tibbiyot, kimyo sohalarni qamrab olgan asarlari mavjud.
Al-Farobiy o’zining tibbiyot asarlarida, inson organizmi, uning funksiyasi haqida yozar ekan, organizm bir butun yaxlit tizimdan iboratligini, turli o’zgarishlar va kasalliklar esa ovqatlanishning o’zgarishi bilan bog’liqligini ko’rsatib o’tadi. Farobiy, odam organizmi markaziy asab tizimi orqali boshqariladi, bosh miya organizmda o’zaro munosabatni yuzaga keltirib turadi deydi. Uning ta’kidlashicha, organizmda ikki xil boshqarish kuchi mavjud: bulardan biri hayvoniy boshqarilish, bu hayvonlarga xos xislat yoki noaql (Al-hayvon g’ayri itotiq) va fikrlovchi, aqlli (At-hayvon an notiq) nutqjy xususiyat deb ta’riflaydi. Shunday qilib, u hayvonlarda nutq o’smagan birlamchi signal tizimiga bo’ysunuvchilar deb ko’rsatgan bo’lsa, odamlarni nutqiy fazilati bo’lgan-ikkinchi signal tizimiga xos fazilatli deb ta’riflaydi. Bundan ko’rinib turibdiki, Farobiy hali Ovrupa olimlaricha qadar xususan rus fiziologiyasining otasi-I.M Sechenovgacha ming yil avval fiziologiya, fanining poydevori bo’lgan eng murakkab sohasi-oliy asab faoliyatining birlamchi va ikkilamchi signal tizimining rivojlanishiga ilmiy asos solgan.
Abu Sahl Masihiy Jurjoniy (970-1010) Jurjonda tug’ilgan, Xorazmda yashab, ijod etgan, o’sha vaqtda Xorazmda Aburayhon Beruniy, Ibn Sino, Abul Xayr, Ibn Iroq va boshqalar ham yashar edi. Masihiy zamonasining yirik tabiatshunosi, tabibi, astronomi va faylasufi bo’lgan va shu sohalarga oid asarlar yozgan. Bo’troq, fan tarixida Masihiy tabib sifatida mashhurdir. U Ibn Sinoning yaqin do’sti va tabobat sohasida uning ustozidan biri bo’lgan. Masihiy Ibn Sino bilan 8 tibbiy asar bizgacha yetib kelgan, ulardan biri qomusiy ahamiyatga ega, qolganlari tabobatning birgalikda Xorazmdan Xurosonga o’tib ketganda 40 yoshda 1010-yili vafot etgan. Masixiy yozgan ayrim masalalari: umumiy terapiyaga, odam a’zolarining fiziologiyasiga, chechakka, o’lat (chuma) ga, mijozga, tomir urushiga va badan tarbiyaga bag’ishlangan. Masihiyning asosiy va eng katta asari «Qulub al-mi’a fi-s-san’ai at tibiya» (Tabobat san’ati bo’yicha yuz kitob) deb nomlangan. Bu asar bizgacha ko’pgina nusxalarda yetib kelgan.
X-XI asrlarda o’rta Osiyo hulqlarining Ovrupada Avitsenna nomi bilan shuhrat qozongan ulug’ tabibi, mutafakkir va olim Abu Ali ibn Sino yashagan. Ibn Sino 980- yili Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog’ida tug’iladi. U 450 dan ortiq asarlar yozib qoldirgan bo’lsa ham bizgacha ularning 242 tasigina yetib kelgan. Shulardan 43 tasi tabobatga oid.
Bulardan barcha tibbiy sohalarni qamrab olgan asar Tib qonunlari hisoblanadi. Bu asar beshta katta kitobdan iborat. Birinchi kitob - tabobatning nazariy asoslari hamda amaliy tabobatning umumiy masalalari haqida ma’lumot beradi. Ikkinchi kitob- o’sha davr tabobatida qo’llaniladigan dori-darmonlar haqida zaruriy ma’lumotlar bayon qilingan mukammal majmuadir. Uchinchi kilob - inson tanasining a’zolarida yuz, beradigan «xususiy yoki mahalliy kasalliklari haqida ma’lumot beradi. To’rtinchi kitob - kishi a’zolarining birontasiga xos bo’lmagan umumiy kasalliklarga bag’ishlangan. Jumladan, turli isitmalar, kasallik davridagi buxronlar, shishlar, toshma-jarohatlanishi, bosh suyagi, ko’krak qafasi, umurtqa va qo’l-oyoqlarning shikastlanishi kiritilgan. Beshinchi kitob- farmokologiya bo’lib, unda murakkab tarkibli dori-darmonlarni tayyorlash va ulardan foydalanish usullari bayon qilingan.
Ibn Sinoning tib qonunlaridan tashqari «Tabobat haqidagi urjuza»si alohida ahamiyatga molikdir. Urjuza she’riy asar bo’lib, Ibn Sino qalamiga mansub she’riy asarlaming eng barkamoli va ulug’idir. Ibn Sino bundagi g’oyalarning xalqqa tezda yetib borishini istaganligi haqida shunday dedi: «Men bu «Urjuzaga» kamolot to’nini va husn saruposini kiygizdim, ufi o’rganish osonroq, mashaqqati kamroq bo’lsin deb, to’qilishini oson, vaznini yengil qildim». Buni natijasida, - deydi Ibn Sino, kimki unga idrok ko’zi bilan qarasa, bu hajmni kichik asar tufayli katta ilmga erisha olishi mumkin. "Tib qonunlari" asarlarida Ibn Sino sport tibbiyotiga talluqli ko’pgina fikrlami bayon etgan. U kishilarning sog’ligini mustahkamlashda va har xil kasalliklarning oldini olishda jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyatning ahamiyatini alohida takidlab o’tgan. Masalan, «Sog’liqni saqlashning asosiy tadbiri va uyqu ta’diri» yoki «Mo’tadil ravishda va o’z vaqtida badantarbiya bilan shug’ullanuvchi odara buzilgan xiltlar tufayli kelgan kasalliklarning va mijoz hamda ilgari o’tgan kasalliklar tufayli keluvchi kasalliklarning davosiga muhtoj bo’lmaydi».
Shunday qilib, Ibn Sinoning cheksiz ilmiy qarashlari, tibbiyotga kiritilgan yangiliklari o’rta asrlarda Sharq va G’arb olimlari dunyoqarashiga katta ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
XVI asrning o’rtalarida ijod qilgan va tibbiyotda ko’pgina yangiliklar yaratgan mashhur anatom A.Vezaliy Ibn Sino asarlarini o’rganib, uning anatomiya sohasidagi ma’lumotlari aniqligini tan olgan. A.Vezatiy dunyoda birinchi bo’lib hayvonlarda tajriba o’kazishga bag’ishlangan qo’llanmani yaratdi. Bu kitob olimlar o’rtasida tajribaga bolgan qiziqishni uyg’otdi, keyingi asrlar davomida bu qiziqish tobora orta bordi.
Eksperimental tadqiqot usulini talbiq etadigan fiziologiya fani ingliz. shifokori, anatom va fiziologi Uilyam Garvey ishlaridan boshlanadi.
Garyey hozirgi fiziologiyaning asoschisi hisoblanadi. Organizmda qon aylanishini ilk bor kashf etdi va odam fiziologiyasini fanga aylantirdi. Garvey «Hayvonlarda yurak va qon harakatini anatomik tekshirish” nomi bilan 1628 -yili nashr qilingan mashhur asarida ko’p kuzatishlarga va tajribalarga asoslanib, qon aylanishining katta va kichik doiralari haqida to’g’ri tasavvur bergan.
Qon aylanishining kashf etilishi fiziologiyaning rivojlanishi uchun kuchli turtki bo’ldi. Uni o’sha zamon g’oyalarida sodir bo’lgan to’ntarish va usha zamon ijtimoiy hayotidagi hodisalar yig’indisi taqozo qilgan edi.
XVII asaring yamida Farangiston faylasufi Rene Dekart refleksni kashf etganligi fiziologiyaning rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi.
Dekartning taxminicha sezgi a’zolari ta’sirlanganda bosh miyaga boruvchi asab tolalari taranglashadi va miyaning ichki yuzasida joylashgan teshiklar ochilib, ular orqali miya qorinchalaridagi hayvon ruxlari chiqadi. Alanga zarrachasiga o’xshash bu «ruxlar» asablar orqali mushaklarga kelib, ularning qisqarishiga sabab bo’ladi. Dekartning bu «dualistik» falsafasi haqiqatdan ancha uzoq edi, uning qarashlari ancha sodda bo’lib ko’rinsa ham, Dekart reflektor reaksiyasini va refleks vaqtida asab impulsi o’tadigan yo’lni tasvir etganligini tan olmay bo’lmaydi. “Refleks” iborasining o’ziga kelsak uni XVIII asr oxirida chex olimi G.Proxaska joriy qilgan.
Eraest Genri Starling mashhur ingliz fiziologi, London Universitetining professori, hazm va qon aylanish fiziologiyasi bo’yicha katta tadqiqotlar olib borgan. U ilk bor «gormon» iborasini ilmiy adabiyotga kiritgan, hamda yurak mushaki tolalarining qisqarish kuchi, ularning qisqara boshlashdan oldingi uzunasigiga bog’liq ekanligini aniqlab “yurak qononi” ga asos solgan. Uning fikricha, diastola vaqtida mushaklar qancha cho’zilsa yurakning qisqarish huddi shuncha ortiq bo’ladi.
XVIII asrning oxirlarida Italiya olimi L.Galvani “Hayvon elektri” haqidagi ta’limotni "Mushak harakatidagi elektr kuchlari to’g’risidagi harakat» degan mashhur asarida (1791) zamonaviy elektrofiziologiyaga asos soldi. Bu sohaning rivojlanishida K.Matteuchi, E.Dyubua-Raymon, E.Pf1yuger, V.Yu.Chagoves, Yu.Bernshteyn va A.Xakslilarning xizmati juda katta. XIX asrda asab faoliyatining reflektor nazariyasi yaratildi. XIX asr boshlarida miya reflekslari o’rganildi va refleks yoyi tahlil qilindi: Fransua Majandi bilan logans Myuller markazdan qochuvchi va markazga intiluvchi tolalarning orqa miya ildizlarida tarqatishini aniqlashdi (Majandi qonuni). XIX asrning oxirlarida M.Flurans o’z tadqiqotlarida qushlarning bosh miya katta yarim sharlarni olib tashlab, sezgi va ixliyoriy harakatlarning kelib chiqishida shu yarimsharlarning rolini eksperimentda isbotlab berdi.
1863 yillardan boshlab «Bosh miya reflekslari» degan yirik asarini nashr qilgan rus fiziologiyasining otasi Ivan Mixaylovich Sechenovning ishlari juda katta ahamiyatga ega bo’ldi, Ushbu kitobida I.M.Sechenov birinchi bo’lib oliy asab faoliyati fiziologiyasiga asos soldi.
Ulug’ rus fiziologi, butun jaxon fiziologlaridan biri Ivan Petrovich Pavlov fiziologiyaning rivojlanishi tarixida yangi davr ochdi. I.P.Pavlov organizmning fiziologik funksiyalarini uning tevarak-atrofidagi muhit sharoiti bilan bog’lab yaxlit holda o’rganish kerak deb talab qildi va shu fikrni ilgari surdi.
Odam va hayvon organizmining voqeylikni aks ettiruvchi oliy a’zo- bosh miya katta yarimsharlari po’stlog’ining haqiqiy fiziologiyasi, I.P.Pavlovning ta’rifi bilan aytganda, chinakam fiziologiyasi shu tariqa vujudga keldi.
I.P.Pavlovning oliy asab faoliyati to’g’risidagi ta’limoti hozirgi psixologiya, pedagogika va falsafaning tabiiy-ilmiy asridir. Bu ta’limot jismoniy tarbiya nazariyast uchun ham juda katta ahamiyatga egadir. Jismoniy tarbiya tadbirlari tizimi ta’siri bilan murakkab jarayonlar va funksiyalarning qayta ko’rilishini I.P.Pavlovning oliy asab faoliyati asosidagina to’g’ri tahlil qilish mumkin. I.P.Pavlov hayvonlar bilan odamning oliy asab faoliyatini tekshirib, organizm bilan tashqi muhit o’rtasidagi bog’lanishning yangi shaklini - Shartli reflekslarni kashf etdi.
I.P.Pavlov hayvonlar fiziologiyasi fani bilan shug’ullandi. Bu fan hayvon organizmidagi a’zolar faoliyatining asosiy qonunlarini o’rganadi. Ovqatlanish, nafas olish, qon aylanishi va shunga o’xshash tiriklikning alomatlaridir. Ammo fiziologiya butun organizm hayotini, uning tashqi muhitga munosabatini ham tekshiradiki, Pavlovni bu ham g’oyat qiziqtirar edi. Shu sababli bo’lsa kerak, daslabki vaqtlarda I.P.Pavlov qon aylanish a’zolari fiziologiyasi, jumladan yurak faoliyatini tekshirishga kirdi. Odamlar ustida qilib bo’lmaydigan jarrohliklarni hayvonlarda qilib ko’rdi, chunonchi: qon tomirlarini bo’g’ib bog’lash, asablariga elektr energiyasi bilan ta’sir etish, yangi dori moddalarining yurakka qanday ta’sir etishini tekshirish maqsadida qonga shu moddalarni yuborish va boshqalar bilan shug’ullandi. 1904- yilda maxsus qo’mita I.P.Pavlovga, uning tibbiyotga katta yordam ko’rsatgan ovqat hazm qilish sohasidagi kashfiyotlari uchun oliy halqaro ilmiy mukofotini A.Nobel mukofotini berishga qaror qildi. Haqiqatda, Pavlov ovqat hazm qilish qonunlari ustida ishlab, faqat tibbiyotni emas, balki tirik tabiatning rivojlanishiga xos umumiy qonunlar haqidagt fanni ham ilgari surdi, boshqacha aytganda, u faqat fiziologgina emas, balki biolog ham edi.
I.P.Pavlov erishgan yutuqlari bilangina qo’llanib qolmadi, u o’z ishlarining natijalari haqida ajoyib ma’ruzalar qildi va shu bilan birga fiziologiyaning bundan ham qiziqroq sohasi-oliy asab faoliyati haqidagi ta’limot borligini va o’zining kelgusi hayotini shu sohaga bag’ishlash niyatida ekanligini aytdi.
Ovqat hazm qilish fiziologiyasi sohasida jahonga mashhur bo’lgan rus olimi nima sababdan o’z ilmiy tekshirishlari yo’nalishini to’satdan o’zgartirayotganini ko’p olimlar tushunmaydilar. Ammo I.P.Pavlov ular o’ylagandan butunlay boshqacha odam edi. Uning fikrini yangi masalalar va ilmiy g’oyalar band qildi. U hamma vaqt chet el fiziologlardan oldinda turar va eksperimental ilmiy tekshirishlar qilish uchun yangi sohalar izlar edi.
Vatanimiz olimlar uchun keng yo’l ochib qo’ygan va shuni etirof etish kerakki, mamlakatimizdagi fan turmushga ayamasdan tatbiq etilmoqda. Bizdagi o’z-o’zidan ayonku. Yosh olimlardan hech narsa ayamaydi, lekin ko’p narsa talab qiladi. Biz uchun ham, yoshlar uchun ham sharafli masala. Vatanimizning fanga qo’ygan buyuk ishonchini oqlashdir.
Shunday qilib, I.P Pavlovning ishlari - qon aylanish fiziologiyasi, ovqat hazm qilish fiziologiyasi va miya fiziologiyasining eng sirli tomonlarini ochib tashlab, ularni tajribada tekshirish imkoniyatini tug’diradi va I.P.Pavlov bu masalalarnmg har birini to’la-to’kis va mukammal yoritib beradi. Alloma, tabiatshunos olim, rus fiziologiyasining iftixori va shon-shavkati I.P.Pavlovning nomi jahon fiziologlari xotirasida abadiy qoladi.
XX asrning o’rtalarida markaziy asab tizimi quyi qismlarining fiziologiyasini o’rganishga katta hissa qo’shildi: asab markazlari haqidagi ta’limot rivojlantirildi, funksiyalar uyg’unlashuvi, ya’ni koordinasiyaning umumiy qonuniyatlari, orqa miya, uzunchoq miya, o’rta miya, miyacha, po’stloq osti yadrolarida reflektor reaksiyalar o’tishining xususiyatlari o’rganildi (Angliyada Ch.S.Sherrington, Gollandiyada R.Magnus, Rassiyada N.Ye.Vvedenskiy, A.A,Uxlomskiy, P.K.Anoxin, E.A.Asratyan, Gurjistonda I.S Beritashvili, AQShda J.Dyuser de Bareni, J.Fulton, Avstraliyada J.Ekkls va boshqalarning tadqiqotlari).
O’zbekistonda dastlabki fiziologik tadqiqotlar Turkiston dorilfununining hayvonlar fiziologiyasi kafedrasining mudiri prof. E.F.Polyakov va shu oliygoh tibbiyot fakulteti qoshidagi me’yoriy fiziologiya kafedrasining mudiri prof. I.P. Mixaylovskiy rahbarlik qilishdi. Keyinchalik O’rta Osiy Universitetining fiziologiya kafedrasiga prof. A.I.lzrael va prof.
A.S.Shatalina rahbarlik qildilar. Toshkent (tibbiyot instituti me’yoriy fiziologiya kafedrasiga uzoq vaqt prof. A.V. Danilov rahbarlik qildi, Yuqorida nomlari keltirilgan olimlar rahbarligida o’zbekiston fanlar akademiyasining akademigi, professor Yunusov A.Yu., professorlar: l.G’.Azimov, K.T.Almatov, Sh.J.Allamuratov, R,N.Ahmedov, B.Z.Zaripov, E.S.Mahmudov, K.R.Rahimov. A.S.Sodiqov, Z.T.Tursunov, A.Q.Hamroqulov, A.H.Hoshimov, R.Jabborov va boshqalar yetuk olimlar bo’lib yetishdilar.
50-60 yillarda Rossiya akademiyasining akademigi A.M. Ugolev tomonidan ilk bor kashf etgan membrana (ichakka shilliq pardasida ovqatning so’rilishi, hazm) respublikamiz fiziologlari e’tiborini o’ziga jalb etdi. Akademik A.Yu.Yunusov tashabbusi bilan professorlar K.R.Rahimov, B.Z.Zaripov, Z.T.Tursunov, B.S Sodiqov va boshqalar bu sohada ilk bor o’tkazilgan tajribalar yuqori harorat ta’sirida membrana hazmi tezlashib, ichak bo’shlig’ida susaygan moddalar parchalanishining salbiy natijasini kamaytirishni ko’rsatdilar. Prof. X.Sh.Xayritdinov va prof. U.Z.Qodirov ham hazm tizimi fiziologiyasi ustida yirik izlanishlar olib borishdi.