O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus

Katta yarim sharlar po’stlog’ining hujayra tuzilishi (sitoarxitektonikasi)
Po’stloqning molekular tuzilish xususiyati shuki, asab hujayralari ustma-ust bir necha qavat bo’lib yotadi.
Miya po’stlog’idagi hujayralar joylashishi va shakliga qarab 6 qavat, ba’zi qismlarda undan ham ko’p (ensada 9 qavat) bo’ladi.
Miya po’stlogi mikroskopda tekshirilganda, undagi asab hujayralari quyidagi tartibda joylashganligi aniqlangan.
Molekular qavat degan 1 qavatda asab hujayralari kam bo’lib, u asosan asab tolalarning chigalidan tashkil topgan.
II qavat - mikroskopik preparatlarda yumaloq, uchburchag va ko‘p burchak donalar shaklidagi mayda (diametri 4-8 mk) hujayralar qalin joylashganidan tashqi donador qavat deb ataladi.
III qavat - dasllabki ikki qavatga nisbatan qalinroq bo’lib, unda katta-kichik piramidasimon neyronlar mavjud.
IV qavat - ichki donador qavat deb ataladi. Ikkinchi qavat kabi, qavat ham mayda hujayralardan tuzilgan. Voyaga yetgan organizm katta yarim sharlar po’stlog’ining ba’zi qismlarida bu qavat bo’lmasligi mumkin, masalan, yarim sharlar po’stlog’ining motor (harakat) zonasida bu qavat yo’q.
V qavat - boshning katta piramidal hujayralaridan iborat. Bu hujayralarning yuqori qismidan yo’g’on o’siq-dendrit chiqib, po’stloqning yuza qavatlarida ko’p marta shoxlaydi. Ikkinchi uzun o’siq-akson kalta piramidal hujayralardan oq modda ichiga kirib, po’stloq ostidagi yadrolarga yoki orqa miyaga yo’l oladi.
VI qavat - multiform qavat bo’lib, uchburchak va dugsimon hujayralardan iborat.
Katta yarim sharlar po’stlog’ining neyronlari va mintaqalari. Miya po’stlog’ining turli qismlarida joylashgan neyronlaniing funksiyasiga ko’ra, po’stloq sathi uchta mintaqaga bo’linadi: sensor (sezish), motor (harakat) va assotsiativ mintaqalar.
Afferent yo’llarning uchinchi neyronlaridan chiqadigan aksonlar qaysi neyronlarda tugasa, o’sha neyronlar birinchi guruhga kiradi. Bu neyronlar ko’ruv do’mboqlarining yadrolaridan katta yarim sharlar po’stlog’iga keluvchi afferent impulslarni qabul qilgani uchun sensor neyronlar deb ataladi. Sezish (sensor) miyachalarda joylashgan neyronlar to’plami odam tanasining barcha sezish a’zolarining oliy markazi hisoblanadi. Bu markazlar teri, ko’rish, eshitish, hid va ta’m bilish kabi sezgi a’zolarining retseptorlaridan impulslar qabul qiladi. Asosan yulduzsimon neyronlar shunday funksiyani o’taydi, bunday neyronlar po’stloq sensor sohalarining III va IV qavatlartda ayniqsa ko’p.
Afferent neyronlaming uchinchi neyronlari talamus yadrolari va unga taqalib turgan tuzilmalar orqali po’stloqga o’tib ketadi. Yarim sharlar po’stlog’ining asosan afferent impulslar ketadigan qismlarini l.P.Pavtov analizatorlarning markaziy bo’limlari deb atagan. Ko’pgina analizatorlarning, masalan, teri, bo’g’im-mushak (kinestetik), vissaral analizatorlarning markaziy bo’lirnlari, ya’ni miya po’stlog’idagi vakilligi bir-birini qoplaydi. Analizatorlarning markaziy bo’limlari joylashgan po’stloq sohalarini katta yarim sharlar po’stloqning sensor mintaqalari deb atash rasm bo’lgan. Bu mintaqalar periferik retseptor maydonlarning yarim sharlar po’stlog’idagi funksiyasidan iborat. Shu sababli ularni proyeksion mintaqalar ham deyitadi.
Bosh miya katta yarim sharlari po’stlog’ini juda ko’p olimlar tekshirib, miya po’stlog’ida ta’sirni qabul qilib olish, harakat va asosiativ funksiyalar bajarilishini aniqlanganlar. Hayvonlarda bosh miya po’stlog’i ayrim qismlarini olib tashlash va Shartli refleks usuli bilan olingan ilmiy ma’lumotlar natijasida miya po’stlog’ida tashqi dunyodagi ta’sirotlami qabul qilnvchi va organizmdagi turli funksiyalarning asab markazlari joylashganligi isbotlangan.
Miya po’stlog’ida asab markazlari juda ko’p bo’lib, ular morfologik, fiziologik jihatdan bir-biridan farq qiladi. Masalan, uning ensa qismida (17, 18, 19, 20, 21, 22 maydonlar) ko’rish ta’sirlarini qabul qiladigan ko’rish markazi joylashgan. Chakka mintaqasida (41, 42 maydonlar) Kortiyev a’zodan kelayotgan ta’sirni qabul qiluvchi eshitish markazi, oldingi markaziy pushtada harakat asab markazlari (4, 6 maydonlar), keyingi markaziy pushtada sezishning oliy markazi joylashgan. Bulardan tashqari, miya yarim sharlarining 44, 45, 6, 39, 41, 42 maydonlari bilan bog’langan nutq-eshitish, nutq-harakat, nutq-ko’rish va boshqa analizatorlarning og’zaki va yozma nutq bilan bog’liq bo’lgan asab markazlari joylashgan.
Miyaning pastroqdagi bo’limlariga-po’stloq ostidagi yadrolarga, miya ustuniga va orqa miyaga impuls yuboruvchi neyronlar ikkinchi guruhiga kiradi. Bu katta piramidal neyronlar bo’lib, ularni birinchi marta morfolog V.A.Bes 1874-yilda tasvir etgan. Ular yarim sharlar po’stlog’idagi motor (harakat) mintaqasinmg V qavatida to’plangan. Bu neyronlarni motor yoki efferent neyronlar deb hisoblashadi. Motor neyronlar odamning yurish, yugurish, tikka turish va boshqa murakkab harakatlarning shakllanishida muhim rol o’ynaydi.