O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxs us
Download 1.33 Mb. Pdf ko'rish
|
Amatjon bbbb
|
k
to`lqinlar soni. B - nuqtadagi natijaviy g`alayonlanishni topish uchun b tirqish eni kengligidagi butun kichik elementar g`alayonlanishlar yig`indisini olish kerak, ya‟ni (3.12) ni integrallash kerak: 19 Bu ifodadagi B - nuqtadagiamplitudani beradi. Agar = 0 bo`lsa, bo`lganligi uchun (3.3)dan E E 0 bo`ladi. Birinchi minimum shartini qanoatlantiruvchi burchak hosil bo`ladi. I(maksimumlar intensivligi markaziy maksimum I intensivligiga nisbatan ancha kichikdir. Agar I 0 I deb olib ikkilamchi maksimumlar intensivligini I 1 , I 2 , I 3 ….deb olsak ular o`zaro quyidagi nisbatda bo`ladi. I 0 : I 1 : I 2 : I 3 :=1:0,45:0,016:0,008 Maksimum va minimumlar holati to`lqin uzunligi ga bog`liq. Shuning uchun bu keltirilgan mulohazalar monoxramatik rangdagi to`lqin uzunliklari uchun o`rinlidir. Agar tushuvchi yorug`lik oq bo`lsa, u holda difraksion manzara markazida oq, atrofi esa rangli bo`ladi. (binafsha rang markazga yaqin, qizil rang uzoqda joylashadi)[9]. Difraksion panjara Bir-biridan baravar uzoqlikda joylashgan va bir xil kenglikdagi parallel tirqishlar sistemasiga difraksion panjara deyiladi. Panjara yorug`likni o`tkazadigan b, o`tkazmaydigan a kengliklardan iborat bo`lib, d=a+b ga difraksion panjara doimiysi (dagvri) deyiladi. Doimiysi d gat eng bo`lgan N ta tirqishli difraksion panjaraga normal ravishda yassi monoxramatik to„lqin tushayotgan bo'lsin. U vaqtda qo'shni tirqishlardan burchak ostida difraksiyalanayotgan nurlar orasidagi yoilar farqi =dsin teng bo'ladi. Shu farq m ga teng bo'lgan 20 yo'nalishlarda bosh maksimumlar va (mn=1) N qo'shimcha minimumlar deb ataluvchi N+1 ta minimum hosil bo'ladi. Shunday qilib bosh maksimumlar sharti: Difraksiya tartibi: m=0,±l, ±2, ±3.. qo'shimcha minimumlar sharti: Qo'shimcha minimumlar oralig'ida intensivligi juda kichik bo'lgan ikkilamchi maksimumlari ham hosil bo'ladi. qo'shni bosh maksimumlar orasidagi bu ikkilamchi maksimumlar soni N-2 ga teng bo‟ladi. Difraksion panjaralar nurlanishning spektral sostavini o'rganishda juda keng qo'llaniladi. Ularning ajrata olish qobiliyati ancha Yuqori (~10 5 ). SHuni ta‟kidlash kerakki, dsin qm sharti bajarilganda N ta tirqishdan iborat difraksion panjaradagi difraksiyalangan nurlar intensivligi yakka tirqish holdagidan N marta ortiq bo'lmasdan N2 marta katta bo'ladi. Bu esa ko'p tirqishdan difraksiyalangan nurlar interferensiyasining natijasidir: Bu yerda I - esa tushuvchi nurlaming intensivligi. Reley shartiga asosan ikki spektral chiziqni to'la ajratib ko'rish faqat shu vaqtda mumkin, agar bir chiziq intensivligining maksimumi ikkinchi chiziq intensivligining minimumiga to'g'ri kelsa I 1 =I 2 bo'lsa, ikki chiziq intensivligining egri chizig„idagi chuqurga qo„shni maksimumlar baiandiigining kamida 20 % ga 21 teng bo‟lish sharti ajrata olish chegarasi boiadi. Agar bu chuqurcha 20 % dan kichik bo„lsa, qo„shilib ketadi. 1. Difraksion panjaraning ajrata olish kuchi (qobiliyati) quyidagi formuladan aniqlanadi. 2. Kichik difraksiya - burchaklarda bosh maksimumlar burchak kengligi (shtrixlar soni N oshsa, chiziq torayadi) quyidagicha 3. Difraksion panjaraning dispertsion sohasi 3.5-rasm. Difraksion panjaraning dispertsion sohasi 4. Difraksion panjaraning burchak dispersiyasi: 5. Panjaraning chiziqli dispersiyasi Bu yerda F-ob„ektiv fokus masofasi. Ikki o'lchamli difraksion panjara. Agar ikkita bir o„lchamli difraksion panjara o„zaro perpendikulyar holda ustma-ust joylashtirilsa, ikki o„lchamli difraksion panjara hosil boMadi. 22 3.6-rasm. Ikki o‟lchamli difraksion panjara. Panjaraning X va Y o„qlari bo„yicha doimiylari d 1 va d 2 bir xil bo‟lishi yoki bo„lmasligi ham mumkin[10]. Uch o„lchamli difraksion panjara. Fazoviy tuzilishga ega bo„lgan difraksion panjarani qaraylik. Eng oddiy fazoviy uch o„lchamli panjara sifatida osh tuzi NaCl ning tuzilishini misol keltirish mumkin. Uning yacheykasi kub kristallik tuzilishga ega bo„lib, davri d OX OY va OZ o„qlariga paralleldir. Shunday qilib, agar bir o„lchamli difraksion panjarani oq yorug„lik bilan yoritsak har bir to„lqin uzunlikdagi nurlar uchun alohida maksimumlar paydo bo„ladi, ya‟ni spektrga ajratiladi. Agar shunday nurlar ikki o„lchamli panjaraga tashlansa, turli to„lqin uzunlikdagi nurlar uchun ma‟lum tartib bilan joylashgan rangli dog„lar hosil bo„ladi. Kristall panjaralar orasidagi tuguni orasidagi masofa 10 -10 м 3.7-rasm. Uch o‟lchamli difraksion panjara. 23 XULOSA Shunday qilib, muhitning bir jinsli va ikkilamchi to'lqinlarning kogerent bo'lishi yorug'lik sochilmasligining zaruriy va yetarli shartidir. Haqiqatda esa ideal bir jinsli muhitlar bo'lmaydi. Real muhitlarda turli sababdan paydo bo'lgan optik bir jinslimasliklar hamisha bo'ladi; bu esa yorug'likning ba‟zi hollarda juda intensiv, ba‟zi hollarda juda zaif sochilishini bildiradi. Ikkilamchi to'lqinlarning interferensiyasi to'g'risida yuqorida keltirilgan mulohazalar Frenelning yorug'likning to'g'ri chiziqli tarqalishi nazariyasida yuritilgan mulohazalarga o'xshaydi. Agar Frenel nazariyasidagi ikkilamchi to'lqinlar mavhum manbalardan chiqqan bo'lsa, sochilishda nurlantirgichlar real bo'lib, muhitning atom va molekulalaridan iborat. Biroq muhit bir jinsli bo'lishi uchun juda kichik teng hajmlarda bir xil nav nurlantirgichlar soni teng bo'lishi kerak. Biroq «qotib qolgan» bunday manzarani haqiqatda yaratib bo'lmaydi, shuning uchun bir jinslilik turli sabablarga ko'ra hamisha buziladi. Frenelning mulohazalari birjinslilikning buzilishi bu fazoviy birjinslimasliklarda yuz beradigan difraksiya hodisalariga sabab bo'Iishini ko'rsatadi. Agar birjinslimasliklarning o'lchamlari katta bo'lmasa (ya‟ni to'lqin uzunligiga nisbatan juda kichik bo'lsa), u holda difraksion manzarada vorug'lik hamma yo'nalishlarda ancha tekis taqsimlanadi. Yuqorida aytib o'tilganidek, bunday mayda birjinslimasliklar tufayli bo'ladigan difraksiya yorug‟likning diffuziyasi yoki sochilishi deyiladi. Agar muhitning birjinslimasliklari qo'pol bo'lsa, ya‟ni muhitning bir-biriga yaqin bo'lgan teng hajmli juda kichik qismlari intensivliklari sezilarli darajada farq qiladigan ikkilamchi toiqinlaming manbalari bo'lsa, u holda yorug'likning sochilishi juda aniq ko'rinadi. Muhitning bir jinsliligi salgina buzilgan hollarda chetga sochib yuborilgan yorug'lik dastlabki dastaning juda oz ulushini tashkil etadi va uni maxsus sharoitlardagina kuzatish mumkin. Tajriba yorug'likning sochilish hodisasi uchun muhitning ikkilamchi to'lqinlar berish qobiliyatining o'zi emas, balki muhitning bir jinsliligi buzilishi muhim ekanligini ko'rsatadi[11]. |
