O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o’quv-metodik birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengash tomonidan 5340800 «Soliqlar va soliqqa tortish»

3.4. Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot ko’rsatkichlarining tavsifi

Iqtisodiyotning erkinlashuvi bilan sof foydaning tarkibi va shakllanish manba muhim ahamiyat kasb etmoqda. Korxona xo’jalik faoliyati sof foydasini shakllantirishda uning manba moliyaviy natijalarni ifodalovchi ko’rsatkichlar tarkibiga bog’liq bo’ladi. O’z navbatida moliyaviy natijalarni shakllantirish manbasi korxona faoliyatida sodir etilgan xo’jalik jaryonlari va ularning moliyaviy natijalari hisoblanadi. Ushbu jarayonlarning umumiy hajmidan kelib chiqqan holda, korxona xo’jalik faoliyatining moliyaviy natijalarini quyidagi qismlarga ajratgan holda aniqlash maqsadga muvofiqdir:

-asosiy faoliyatning moliyaviy natijalari;

-moliyaviy faoliyatning natijalari;

-umumxo’jalik faoliyatining moliyaviy natijalari;

-favqulodda foyda va zararlar;

-yakuniy moliyaviy natija ko’rastkichlari.

Har qanday xo’jalik yurituvchi su’yektning asosiy daromad manbai va foyda hajmi ularning asosiy faoliyatidan olinadi. Asosiy faoliyatning daromadlari mahsulot sotishdan ko’rilgan daromad va operatsion daromaddan tashkil topadi. Asosiy faoliyat xarajatlari sotilgan mahsulot tannarxi va davr xarajatlarining yig’indisidan iboratdir. Asosiy faoliyatning moliyaviy natijasini aniqlash ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda mahsulot sotishdan olingan daromad summasidan sotilgan mahsulot tannarxi ayiriladi va mahsulot sotishdan ko’rilgan yalpi foyda aniqlanadi. Yalpi foyda summasiga asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa daromadlar summasi qo’shiladi va davr xarajatlari summasi ayiriladi. Natijada asosiy faoliyat foydasi (zarari) aniqlanadi.

Asosiy faoliyatdan ko’rilgan moliyaviy natijani aniqlashda, ushbu faoliyat turi bo’yicha olingan boshqa daromad va qilingan boshqa xarajatlar alohida ahamiyatga ega.

Хo’jalik yurituvchi su’yektlarning asosiy faoliyatidan olingan boshqa daromadlarga quyidagilar kiradi:

boshqa korxonalar faoliyatida, ulushli ishtirokidan olingan daromadlar, aksiyalar bo’yicha dividentlar, obligatsiyalar va korxonaga tegishli boshqa qimmatbaho qog’ozlar bo’yicha daromadlar;

mulkni ijaraga berishdan olinadigan daromadlar;

ishlab chiqarish zaxiralarini yuqori baholashdan olingan daromadlar;

korxonaning qo’shma faoliyatdan olgan foydasi;

hisobot davrida aniqlangan o’tgan yillar foydasi;

inventarizatsiya natijasida aniqlangan korxona mulkining hisobga olinmagan ob’yektlari;

mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bilan bevosita bog’liq bo’lmagan operatsiyalardan olingan boshqa daromadlar.

Shu bilan birga, asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa zararlar ham mavjud. Ular quyidagi moddalardan iborat:

bekor qilingan ishlab chiqarish zaxiralari bo’yicha xarajatlar;

xo’jalik shartnoma shartlarini buzganlik uchun, belgilangan yoki e’tirof etilgan jarima, penya va vaqtida to’lanmagan to’lovlar hamda yetkazilgan zararlarni qoplash bo’yicha xarajatlar;

boshqa korxonalar bilan hisob-kitoblar bo’yicha dargumon qarzlar summalari;

da’vo muddati o’tgan debitorlik qarzlarini hisobdan chiqarish bo’yicha ko’rilgan zararlar;

hisobot yilida aniqlangan, o’tgan yillarning operatsiyalari bo’yicha zararlar;

va boshqa xarajatlar.

Asosiy faoliyat foydasi korxonaning kelgusi rivojlanish istiqbollarini belgilab beradi. Uning shakllanishi korxona ishlab chiqarish faoliyatining barcha jabhalarini ifodalovchi ko’rsatkichlar: ishlab chiqarish hajmi va xarajatlar tarkibi, asosiy vositalar va aylanma mablag’lardan foydalanish darajasi, ishlab chiqarish samaradorligi, mehnat unumdorligi kabilarga bog’liqdir.

Moliyaviy faoliyat natijasi. Bu ko’rsatkich korxonaning moliyaviy mablag’lari ishtirokidagi jarayonlardan olgan daromadlari va sarflagan xarajatlari o’rtasidagm farq sifatida aniqlanadi.

Bozor munosabatlari sharoitida korxona moliyaviy faoliyatining daromad moddalari ko’paydi. Yaqin yillargacha korxonalar moliyaviy daromadi asosan korxona mablag’laridan foydalanganlik uchun to’lanadigan foizlardan iborat edi. Endi qimmatli qog’ozlar emissiyasi, oldi-sotdi jarayonlari, boshqa korxonani tashkil qilishda ulishli qatnashiga, renta, lizing, dividend, diskont kabi daromad moddalari korxona yalpi daromadining salmoqli ulushini tashkil qilmoqda.

Korxonalarning moliyaviy faoliyat bo’yicha oladigan daromadlari asosan quyidagilardan tashkil topadi:

-respublikamiz hududida va uning tashqarisidagi boshqa korxonalar faoliyatiga ulush qo’shgan holda qatnashishdan olingan daromad, aksiya bo’yicha dividentlar va obligatsiyalar hamda korxonaga tegishli qimmatli qog’ozlar bo’yicha daromadlar;

-mol-mulkni uzoq muddatli ijaraga berishdan olingan daromadlar;

-valuta schyotlari, shuningdek chet el valutalaridagi operatsiyalar bo’yicha ijobiy kurs tafovutlari;

-sarflangan mablag’larni qayta baholashdan olingan daromadlar;

-yuqorida sanab o’tilgan moddalarga kiritilmagan, moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar.

Moliyaviy faoliyat turi bo’yicha qilinadigan xarajatlarga quyidagi moddalar kiritiladi:

-chet el valutasi bilan operatsiyalar bo’yicha salbiy kurs tafovutlari va zararlar;

sarflangan (qimmatli qog’ozlarga, shuba korxonalarga va hokazolarga) mablag’larni qayta baholashdan ko’rilgan zararlar;

-o’z qimmatli qog’ozlarini chiqarish va tarqatish bilan bog’liq xarajatlar;

-moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar.

Umumxo’jalik faoliyatining moliyaviy natijalarini aniqlash uchun asosiy va moliyaviy faoliyat natijalaridan tashkil topadi. Asosiy faoliyat foydasi (zarari)ga moliyaviy faoliyatdan olingan foyda (zarar) summasi qo’shiladi va moliyaviy faoliyatning xarajatlari ayirib tashlanadi.

Umumxo’jalik faoliyati bo’yicha ko’rilgan moliyaviy natija ma’lum bo’lganidan so’ng soliq to’langungacha olingan foyda (zarar) aniqlanadi.

Soliq to’langungacha olingan foyda, korxonaning ishlab chiqarish va moliyaviy-xo’jalik faoliyati natijasida ko’rilgan sof daromadining umumiy qiymatini ifodalaydi. Ushbu ko’rsatkichni hisoblashda, favqulodda vaziyatlardan olingan foyda yoki ko’rilgan zarar, hal qiluvchi o’rinni egallaydi. Ular soliq to’langunga qadar foyda yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi.

Favqulodda holatlar bo’yicha foyda va zararlar - korxona xo’jalik faoliyatida juda ham kam sodir bo’ladigan, u uchun odatiy va korxonada qabul qilinadigan, boshqaruv qarorlari natijasiga bog’liq bo’lmaydigan, foyda va zarardir.

Ushbu bo’limga tegishli modda bir vaqtning o’zida, ham odatiy emaslilik, ham ko’zda tutilmaganlik, ham takrorlanmaslik kabi talablarga javob berishi kerak. Shuningdek, korxona xo’jalik faoliyati davomida, faqat odatiy bo’lmagan yoki faqat ko’zda tutilmagan moddalar ham yuzaga kelishi mumkin.

Хorij mamlakatlar tajribasida, favqulodda zararlarga jumladan quyidagilarni kiritishadi: tabiiy ofatlardan ko’rilgan yo’qotishlarni, urush, revolyutsiya kabi siyosiy o’zgarishlar tufayli ko’rilgan yo’qotishlarni, qaralayotgan davlat qonunchiligidagi o’zgarishlar natijasidagi yo’qotishlarni, masalan, milliylashtirish yoki o’sha faoliyat turini man etish bo’yicha qarorlar qabul qilinishi va hokazolar.

Yana shuni ta’kidlash joizki, tegishli moddalarni favqulodda foyda va zararlar, jumlasiga kiritish yoki kiritmaslik masalalarini hal etilishiga, korxona joylashgan yerning tashqi muhiti katta ta’sir ko’rsatadi. Agar korxona, tez-tez va qattiq sovuq bo’lib turadigan joyda joylashgan bo’lsa, unda hosilning sovuq urib ketishi natijasidagi yo’qotishlar, favqulodda zararlar jumlasiga kiritilmaydi, chunki ushbu modda «bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak» degan mezonga javob bermaydi.

Keltirilgan asosiy foyda turlari aniqlangandan so’ng, yakuniy jarayon, sof foyda (zarar)ni aniqlash hisoblanadi. Korxonaning sof foydasi taqsimlab bo’lingandan so’ng, buxgalteriya balansida, korxonaning taqsimlanmagan foydasi ko’rinishida ifodalanadi hamda soliq to’langungacha bo’lgan foyda bilan to’langan soliq va to’lovlar orasidagi farq sifatida aniqlanadi.

Bu ko’rsatkichni aniqlashda, daromaddan to’lanadigan soliq va boshqa to’lovlar haqida hamda soliqqa tortiladigan foyda haqida tushunchaga ega bo’lish kerak.

Foydadan to’lanadigan soliq va boshqa to’lovlar O’zbekiston Respublikasi «Soliq kodeksi» hamda boshqa shu kabi qonun va me’yoriy hujjatlarda belgilangan tartibda aniqlanadi va to’lanadi.

Soliqqa tortiladigan foyda esa, soliq to’langungacha bo’lgan foydadan shunisi bilan farq qiladiki, uni aniqlash uchun soliq to’langungacha bo’lgan foydaga Nizomning 1-chi va 2-chi Ilovalarida keltirilgan tafovutlarni, mos ravishda qo’shish yoki ayirish va qonunchilikka muvofiq, soliq bo’yicha imtiyozlarni chiqarib tashlash yo’li bilan aniqlanadi.