O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o’quv-metodik birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengash tomonidan 5340800 «Soliqlar va soliqqa tortish»

5.8. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot ko’rsatkichlarini izoh va tushuntirish xatlarida yoritish

Хo’jalik yurituvchi su’yektlar moliyaviy hisobotlarining izohlari va tushuntirishlarida quyidagi ma’lumotlarni ko’rsatishi lozim:

-xo’jalik yurituvchi su’yektning moliyaviy hisoboti va hisob siyosati asoslari uchun turli asosiy muomalalar va hodisalarni tanlagani va qo’llanilgani to’g’risida ma’lumot taqdim etish;

-BHMA talab qilgan hech bir moliyaviy hisobotda aks ettirilmagan axborotni yoritish;

-moliyaviy hisobotlarda aks ettirilmagan, lekin moliyaviy hisobotni aniq va haqqoniy taqdim etish uchun qo’shimcha tahlil axborotlarini taqdim etish.

Yuqorida aytib o’tilgan axborotlardan tashqari, moliyaviy hisobotda batafsilroq ma’lumotlar ham beriladi. 1-BHMAga asosan, moliyaviy hisobotlar foydalanuvchilarga pul mablag’lari harakati oqimini taxmin qilishga yordam beradigan, korxonaning mulki va ixtiyoridagi resurslari to’g’risida quyidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olishi lozim:

-korxonaning nazorati ostida bo’lgan aktivlar haqida;

-korxonaning passivlari haqida;

-korxonaning taqsimlanmagan daromadi, korxonaning bir davrdan boshqa davrga o’tishdagi iqtisodiy imkoniyatlari va majburiyatlaridagi o’zgarishlar haqida;

-pul mablag’larining harakati haqida.

Foizlar va dividendlarni to’lash va olish bilan bog’liq pul oqimlari. Foizlar va dividendlar to’lash va olish bilan bog’liq bo’lgan pul mablag’larining harakati alohida ochib beriladi. Ular su’yektning xo’jalik faoliyati turiga bir hisobot davridan keyingisiga bir maromda operatsion, investitsion yoki moliyaviy faoliyat kabi tasniflanadi. Hisobot davri davomida to’lanadigan foizlarning umumiy summasi ularni xarajat sifatida moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda tan olinishi yoki olinmasligiga qaramasdan pul oqimlari to’g’risidagi hisobotda ochib beriladi. Moliyaviy muassasalarda to’lanadigan va olinadigan foizlar hamda dividendlar pul mablag’larining harakati sifatida klassifikatsiyalanadi.

Boshqa korxonalar uchun esa to’lanadigan va olinadigan foizlar hamda dividendlarni operatsion faoliyatdan pul oqimlari sifatida tasniflash mumkin, chunki ular sof foyda yoki zararni aniqlashda ishtirok etadilar. Lekin ular moliyaviy va investitsion faoliyatdan pul oqimlari sifatida ham tasniflanishi mumkin. Bunga sabab, ular olingan moliyaviy resurslar uchun to’lov yoki investitsiyalardan daromad hisoblanadi.

Shubalar va boshqa kompaniyalarni sotish va sotib olish. Shubalarni va boshqa kompaniyalarni sotish va sotib olishdan vujudga kelgan pul oqimlari investitsion faoliyat kabi klassifikatsiyalanadilar va alohida ochib beriladi.

5.9. Pul oqimlarini bashoratlash va uni amalga oshirish bosqichlari

Korxonalarda pul mablag’lari oqimini ratsional boshqarish uchun korxonaning kelgusidagi pul mablag’lari oqimini bashoratlash muhim hisoblanadi. Bunda korxonaning moliyaviy menejeri tomonidan pul mablag’larining kirimi va chiqimiga oid manbalari yig’ilishi hamda o’rganilishi lozim. Odatda ko’pchilik ko’rsatkichlarni katta aniqlik darajasida bashoratlash birmuncha murakkab jarayondir. Ayrim hollarda rejalashtirilgan davrdagi pul mablag’lari byudjetini tashkil topishi, bashorat qilingan pul mablag’lari oqimiga mos keladi.

Korxonalar kelgusida foydasini maksimal darajaga yetkazib o’z faoliyatini ratsional ravishda yuritish uchun har qanday sharoitda ham pul oqimini bashorat qilishning optimal usullarini tanlashi lozim. Pul oqimlari bashorati mavjud tushumlar manbalari va pul vositalarining sarflashning yo’nalishlarini aniqlashdan iboratdir. Shundan kelib chiqib ko’plab ko’rsatkichlarni yuqori aniqlik bilan oldindan aytib berish juda mushkul. Pul oqimlarini rejalashtirish mavjud naqd pul vositalarining bashorat qilinayotgan davrdagi byudjetini tashkil qilishga, oqimning eng muhim parametrlarini hisobga olishga, xususan, sotish hajmi, tushumdagi naqd pulga sotilgan mahsulotlar ulushi, kreditorlik qarzlar bashorati va boshqalarni o’rganishga imkon beradi. Bashorat qilish aniq bir davrga qarab, ya’ni yillik, choraklik va oylik ko’rinishida amalga oshiriladi. Bunda korxona moliyaviy menejeridan iqtisodiy strategiyani to’g’ri tanlay bilishni, pul oqimlari hisobini aniq va to’g’ri yuritishni talab etadi. Korxonaning moliyaviy menejeri korxona pul oqimlarini bashorat qilishda quyidagi uslubdan foydalanishi maqsadga muvofiq.

Pul oqimlarini bashorat qilish uslubi quyidagi operatsiyalarni o’z ichiga oladi:

-hisobot davriga pul tushumlarining bashorati;

-pul mablag’larining chiqib ketishini bashorat qilish;

-sof pul oqimlarining hisob–kitobi (pul mablag’larining yetishmasligi va ortiqchaligi);

-qisqa muddatli moliyalashtirishda umumiy ehtiyojni oldindan aniqlash.

Pul oqimini bashoratlash jarayonining birinchi bosqichi kelib tushishi mumkin bo’lgan pul mablag’lari kirimining hajmini hisoblashni o’z ichiga oladi. Agar korxona tushumni aniqlash uslubiyatini tovarlar jo’natish tartibi bo’yicha o’zgartirib turadigan bo’lsa, ma’lum qiyinchiliklar tug’dirishi mumkin. Bunda pul mablag’lari kirimida asosiy manba tovarlar sotish hisoblanadi. Shuning uchun ham amaliyotda ko’pchilik korxonalar o’rtacha davr oralig’ida xaridorlardan jo’natilgan tovarlar qiymatini to’lashni talab qiladilar. Ushbu holatlardan kelib chiqib sotilgan mahsulotlarning qaysi qismi ushbu davrdagi tushumga, qaysi qismi esa keyingi davrdagi tushumga kiritilishini hisoblash mumkin bo’ladi.

Pul oqimini bashoratlashning ikkinchi bosqichida esa pul mablag’larining chiqimi o’rganiladi. Uning asosiy tarkibiy elementi kreditorlik qarzlarini qoplash bo’lib hisoblanadi. Bizga ma’lumki, odatda korxona o’zining schyotini o’z vaqtida to’lasada, lekin ba’zi bir holatlarda korxona to’lov muddatini o’tkazib yuborishi mumkin. Тo’lovni kechikish jarayoni kreditorlik qarzlarini cho’zish deb nomlanadi. Muddati o’tgan kreditorlik qarzlari ushbu holatda qisqa muddatli moliyalashtirishning qo’shimcha manbalari sifatida ishtirok etadi.

Bozor iqtisodiyotining rivojlanish sharoitida tovarlar (ish, xizmatlar) to’lovining turli xil tizimlariga amal qilinadi. Jumladan, to’lovni amalga oshirish vaqtida davrni hisobga olgan holda to’lov hajmi differensiallashtiriladi. Bunday tizimdan foydalanishda korxona uchun muddati o’tgan kreditorlik qarzlari moliyalashtirishning muhim manbasi bo’lib xizmat qiladi.

Pul manbalari ishlatilishining boshqa xil yo’nalishlari tarkibiga mehnat haqi to’lovlari, kapital qo’yilmalar, soliqlarni to’lanilishi, foizlar va dividendlarni to’lash kabilar kiradi.

Pul oqimini bashoratlash uchinchi bosqichi mantiqan oldingi ikkita bosqichning davomi bo’lib hisoblanadi. Ya’ni sof pul oqimini bashoratlashni hisoblashda pul mablag’lari kirimi va chiqimining bashoratlarini solishtirish yo’li orqali o’rganiladi.

Pul oqimini bashoratlashning to’rtinchi bosqichida esa qisqa muddatli moliyalashtirishda mutloq talabni hisoblash hamda pul oqimini bashoratlashda har bir davr boshi uchun bankning qisqa muddatli ssudalari hajmini aniqlash o’rganiladi. Hisob-kitoblarda korxonaning sug’urta zaxirasini tashkil etish, rejalashtirilmagan, ammo korxona uchun maqbul bo’lgan investitsiyaga mablag’ sarflash uchun ixtiyoriy minimumni hisob-kitob schyotida inobatga olish tavsiya etiladi.

Pul oqimini bashoratlashda ushbu to’rtta bosqichni qo’llash hisobiga korxonaning pulga talabi o’rganiladi. Bugungi kunda amaliyotda ko’pchilik korxonalarning rahbarlari pul oqimini o’rganmasligi natijasida pulga bo’lgan talab to’g’risida hech qanday ma’lumotga ega bo’lmaydilar. Bunday ko’rguliklarga barham berish uchun yuqoridagi pul oqimlarini bashoratlashning bosqichlaridan foydalanish ijobiy samara beradi.

Хulosa

Pul oqimlari harakati tugrisidagi hisobotni tuzishning uslubiy ko’rsatmalari talabidan kelib chiqqan holda bevosita korxonaning investitsion va moliyaviy faoliyatlariga bog’liq bo’lgan holatlardan tashqari barcha to’lanadigan soliqlar va ularning majburiy to’lovlari joriy faoliyat bo’yicha pul oqimlarida ko’rsatilishiga mos bo’lishi lozim.

Har xil faoliyat turi bilan shug’ullanuvchi bosh korxona albatta har bir faoliyat turlari bo’yicha alohida hisob olib borishi va shunga mos ravishda har bir faoliyat turlari bo’yicha soliqlarni hisoblashga majburdir.

Nazorat va muhokama qilish savollar:

1. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning mazmuni va ahamiyatini tushuntirib bering.

2. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning me’yoriy asoslari qaysi qonuniy hujjatlarga asoslanadi?

3. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotda korxona faoliyati turlarining aks ettirilishini izohlab bering.

4. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish bosqichlarini tushuntirib bering.

5. Pul oqimlari harakatini to’g’ri va egri usullarda aniqlash metodikasini tushuntirib bering.

6. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish usullarini izohlab bering.

7. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish tartibini tushuntirib bering.

8. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot ko’rsatkichlarini izoh va tushuntirish xatlarida yoritish tartibini tushuntirib bering.

9. Pul oqimlarini bashoratlash va uni amalga oshirish bosqichlarini tushuntirib bering.

10. Chet el valutasidagi pul oqimlari hisobotda qanday tartibda aks ettiriladi?

Тavsiya etilayotgan adabiyotlar:

1. Абдуллаев А.,Абдуллаев А. Қаюмов И. Бухгалтерия ҳисоби.: 2-қисм. -Т.: Минхож, 2002.

2. Астахов В.П. Теория бух. учёта Учебное пособие. -М.: ИКЦ МарТ Ростов н/Д, 2004.

3. Байда Т.П. Теория бухгалтерского учёта задачи и ситуации. Учебное пособие -М.:Ф и С, 2004.

4. http:// www. accounting. rut gars. Edu

5. http:// www. accounting web. com/